ءۇيشىنىڭ اڭگىمەسى
— وعان مىنە ەلۋ جىل بولىپ بارادى،— دەپ باستادى توقسانباي قارت اڭگىمەسىن.— كەدەيلىكتىڭ كەسىرى نە ىستەتكىزبەۋشى ەدى. ءۇي جوناتىن ونەرىم بولاتىن. سودان تومەن ءۇي جاساۋعا ىلەگە تۇسكەن كەزىم بار-دى.
وسى الاتاۋدىڭ باۋىرىنان ون تۇيەمەن تورت-بەس كىسى ءۇي جونۋعا اتتاندىق. قوڭىر كۇز بولىپ، اعاشتىڭ جاپىراعى تۇسە باستاعان كەز. الاتاۋ ماڭىندا قازاق ءۇي جونۋعا قولايلى ەشكىتال وسپەيدى. مۇنداي تال وسىدان ءۇش-تورت ءجۇز كيلومەتر جەردەگى توپاردىڭ ىلەگە قۇيعان جەرىندە. وندا سىڭسىعان ورمان، قورىس. ءبىزدىڭ ماقساتىمىز وسى كوپ اعاشتىڭ كەنىنە كىرىپ، ون شاقتى كۇننىڭ ىشىندە ون ءۇي جونىپ الىپ قايتپاقپىز. وندا قازاق ءۇيدىڭ سۇيەگى ءبىر قارا تۇراتىن. ال بەس كەدەيگە ون تۇيەنى جالعا بەرگەن بايعا سەگىز قانات ەكى ءۇيدىڭ سۇيەگىن تەگىن جونىپ جەتكىزىپ بەرۋگە مىندەتتىمىز. امال نەشىك كولىگىمىزدىڭ جوقتىعىنان ەكى اتان تۇيەمىز بايعا بوسقا كەتەدى.
ارادا دالاعا ەكى كۇن تۇنەگەن سوڭ جەردىڭ ءتۇرى وزگەرە باستادى. يت شايناعان ورامالداي قالىڭ قوڭىر قىرقا بىرتىندەپ ازايىپ بارىپ جوق بولدى. ەندى ءبىرىڭعاي بوز جۋسان وسكەن جازىق دالا. ەلسىز دالادا جاز كۇنىندە شىرىلداپ تىنىم تاپپايتىن بوزتورعايلار مۇلدە جوق، كۇز تۇسۋىمەن ولار تۇستىك جاققا اۋىسىپ كەتسە كەرەك. قىس كەلەتىنىن ۋايىمدەپ اسپاندا كوز جەتەر-جەتپەستە ۇزىن مويىن تىرنالار تىرۋلاپ قايتىپ بارادى. الىستاعى توڭكەرىلىپ جازىلىپ ۇشقان تىرنالاردى كورىپ بالا كۇنىمىزدە ايتاتىن «ارقان تارت، كىلەم جاپ، اقساق قىزعا سالەم ايت» دەيتىن ولەڭ ەسىمە ءتۇستى. قوڭىر كۇزدىڭ ميزام ۇشقان بوزشا دالاسىندا اندا-ساندا دالا قۇسى — بۇلدىرىق كورىنەدى. باسقا كۇس تا، اڭ دا كوزگە تۇسە قويمايدى.
ءۇشىنشى كۇنى جەردىڭ ءتۇرى تاعى وزگەردى. بۇيرات-بۇيرات قۇم پايدا بولدى. الدىمەن قوپالى جەردىڭ ميقى بۇتالارى شەڭگەل مەن جىڭعىل باستالدى دا، جۇرە كەلە سەكسەۋىل شابىرى كوبەيدى. بۇل جەردە قىرعاۋىل مەن قويان جىرتىلىپ ايرىلادى ەكەن. ونى ەرمەك ەتىپ، سايات قۇرۋعا ۋاقىت قايسى، ونى اۋلاپ تاماشالايتىن قارۋ قايسى، كەدەيلىك توقتاتپاي قۋىپ بارادى.
ءتورتىنشى كۇنى توپاردى جاعالاي وتىرعان ءبىرلى-جارىمدى اۋىل كەزدەستى. ءالى ىلەگە ءبىراز جەر بار.
كۇن بەسىننەن اسىپ، ەكىندىگە تايانىپ قالدى. تۇيەنىڭ يتبەكتەگەن ءجۇرىسى ءوزىمىزدى ابدەن شارشاتتى. ءسويتىپ كەلە جاتقاندا قالىڭ قۇراقپەن قامىس اراسىنان الدىمىزدان قاپتاعان سيىر كورىندى. وسى جەرگە دەم الماق بولىپ ويلانىپ كەلە جاتىر ەدىك، ءبىر ۋاقىتتا كۇتپەگەن وقيعا بولدى.
ءبىر كەزدە كۇن كۇركىرەپ، نايزاعاي ويناعانداي قاتتى داۋىس ەستىلدى. ءبىز ءبارىمىز اسپانعا قاراستىق. كۇن اشىق. قىزۋى كەتكەن كۇز كۇنى ساۋلەسىن جەرگە ءبىر ىڭعاي عانا شاشىپ تۇر. دانەمە بايقالمايدى. كۇننىڭ كۇركىرەۋى ۇلعايىپ، وسى جەرگە اسپاننان جاسىل ءتۇسىپ كەلە جاتقانداي بولدى. دۇنيەنى جاڭعىرىقتىرىپ، ازان-قازان ەتكەن قۇدىرەتتى ءۇن جەردى استان-كەستەن ەتىپ اتىلعان جانارتاۋدىڭ سەرپىنىندەي توڭىرەكتى دۇرلىكتىرىپ جىبەردى. بىرىنە ءبىرى تىركەسىپ كەلە جاتقان ون تۇيەمىز تاپجىلماي ورىندارىندا قاتتى دا قالدى. ولاردىڭ ءبىر اتتاپ باسۋعا مۇرشاسى جوق، ءبارى ءدىر-دىر ەتەدى. سالدەن كەيىن ۇرىككەن تانا-تورپاق ەكى قۇلاعى دەلديىپ بىزگە قاراي ويىسىپ كەلەدى. سيىرلار موڭىرەپ، بۇقالار وكىرىپ، ۇرەيلى جامان داۋىس ۇدەي ءتۇستى، ءار تالدىڭ اراسىنان جوڭكىلە قاشقان سيىرلار كورىنەدى. الدەن ۋاقىتتا كۇننىڭ كۇركىرەۋى بارىلداڭقىراپ بارىپ، قايتا كوتەرىلىپ باسىلدى.
— انا سۇمدىقتى قاراڭدار،— دەدى الداعى تۇيەگە مىنگەن سول كەزدە ورتا جاستاعى كىسى. اسپاندا ءبىر بۇزاۋ-تانا ءتورت اياعى كوكتەن كەلىپ، ساقپاننىڭ تاسىنشا شيىرىلىپ ۇشىپ بارادى. نە ەكەنىن تۇسىنە الماي ءبىز دال بولدىق. ماعان ول بۇزاۋ-تانانىڭ ۇشۋى تورعايدىڭ ۇشقانىنداي كورىندى. ارينە قورىققانعا قوس كورىنگەن دە شىعار، دەگەنمەن ول جەردەن از بولسا التى-جەتى مەتردەي كوتەرىلدى. ارينە تەڭىز جاعاسىنداعى تەپ-تەگىس جەردە ەكى مەتر بيىكتىكتەگى نارسە دە ەكى شاقىرىمعا كورىنەدى. سوندىقتان دا تانا ماعان ساقپاننان شىققان تاستاي بولىپ كورىندى. كۇننىڭ كۇركىرەۋى ىرىلمەن ۇشتاسىپ بارىپ، جوق بولىپ كەتتى. مۇنىڭ نە پالە ەكەنىن بىلە الماي ءبىز قايرانبىز.
— بۇل نە؟—دەستىك ءبىز ۇلكەن كىسىگە قاراپ. ول بىزگە «جولبارىس» دەپ جاۋاپ قايىردى. ءپالى، كادىمگى اڭنىڭ ەڭ ازۋلىسى، ەڭ جىرتقىشى، ەڭ جىلدامى، ەڭ اشۋشاڭى. بايقاساق مۇنىڭ جولبارىس ەكەنىن بىزدەن گورى ءبىزدىڭ تۇيەلەرىمىز جاقسى بىلسە كەرەك، قاراپ تۇرىپ قارا سۋعا ءتۇسىپ تەرلەپ كەتىپتى. ءبارىنىڭ دە تەرى قومدىعىنان مونشاقتاپ شىعىپ، جەرگە تىرس-تىرس تامىپ تۇر.
ءبىز وسى جەرگە دەمالۋدى ۇيعاردىق. ويتكەنى جولباسشىمىز بۇدان ءارى بۇگىن جۇرۋگە بولمايدى دەدى. جولبارىس ىلگەرى توعايعا قاراي كەتەدى. سوندىقتان ول ۇزاپ كەتكەنشە بۇگىن وسى اينالادان كەتپەۋىمىز كەرەك ەكەنىن ءتۇسىندىردى.
— ويباي-اۋ، ءبىز قايتا بۇل جەردەن تەز كەتۋىمىز كەرەك ەمەس پە؟ ول ءبىزدى اڭدىماي ما؟
— جوق،— دەدى جولباسشى، ونى ادامعا ۇقساتىپ،— ول ونداي سۇمسىك ەمەس. اينالىپ سوقپايدى. تەك ۇستىنە ءدال كەلىپ قالماسا ادامنان قورىقپايتىن ماقلۇق جوق، ودان جىلىستاپ، الىس ءجۇرۋدى ءجون كورەدى.
دەگەنمەن مەنىڭ زارە-قۇتىم قالمادى. سالدەن كەيىن وسى جەردە سيىر جايعان باقتاشى بالا دا كەزدەستى. ول «ءبىر تانامدى جولبارىس لاقتىرىپ، ءولتىرىپ كەتتى» دەدى. سويتسەك ءبىزدىڭ انىق كورەتىنىمىزدەي-اق بار ەكەن. تانانىڭ ولىگى بىزدەن ءجۇز قادامداي-اق جەردە جاتىر. سونداي دۇنيەنى كۇڭىرەنتكەن جولبارىس سول تانانىڭ ەتىنەن ءبىر اساپ جەمەپتى دە.
— ول نە قىلعان اقىماق،— دەدىم مەن كۇيىپ كەتىپ،— شاپقان ازىعىنا اۋىزىن ءبىر سالماعانى.
— جالماۋىزعا دا جان كەرەك دەگەن شىراعىم. جاڭاعى بارلىق سيىردىڭ وكىرگەنى ونى قورقىتپادى دەيمىسىڭ.
ءبىز ەكى-ۇش كۇن ىشىندە ءۇي اعاشتى ازىرلەپ، جارتى ايدان كەيىن جوعارى بەتتەدىك.
قايتار جولدا ءبىر ۇيگە قونساق بۇل جالايىرعا اتاعى شىققان جولبارىس سوققىش كەلدىبەك دەگەننىڭ ءۇيى ەكەن. ءبىز جولبارىستىڭ تانانى قالاي لاقتىرعانىن ايتتىق. اڭگىمە قىزىپ، كەلەكەڭ ءوزىنىڭ جولبارىستى قالاي اۋلايتىنىن اڭگىمەلەپ بەردى.
جولبارىستى اۋلاۋ ءۇشىن جولبارىستاي كۇشتى بولۋدىڭ كەرەگى جوق كورىنەدى جانە وعان كۇشپەن تەڭەسۋ مۇمكىن دە ەمەس ەكەن. ءبىراق جولبارىستان گورى ادام جۇرەكتى بولۋى كەرەك دەدى ول. سونىمەن بىرگە جولبارىستاي شاپشاڭ بولۋ كەرەك. جولبارىستى كەلدىبەك ادەيى ىزدەپ ىزىنە تۇسەدى ەكەن. ول جازدا جەنىل، قىستا ىقشام كيىنىپ قولىنا جەڭىل ايبالتاسىن الىپ، كىسەسىنە بىر-ەكى قۇرت تىعىپ، بەلدىگىنە قىنىمەن قانجار بايلاپ ءبىر قىل ارقاندى ارقالاپ ۇيىنەن شىعادى ەكەن. سودان جولبارىستىڭ ىزىنە ءتۇسىپ كەلىپ، ەندى وسى مەرزىمدى جەر دەگەندە، نەمەسە جولبارىس ەندى وسى توڭىرەكتە بولۋى ءتيىس دەگەندە وتىرىپ دەم الىپ، تاماقتانادى، سودان سوڭ ارقالاعان قىل ارقاندى
تىڭداپ تۇرىپ، سول قولىنا قولتىعىنا دەيىن تاۋسىلعانشا ورايدى. بۇدان كەيىن ايبالتانى ىڭعايلاپ ۇستاپ ءجۇرىپ وتىرادى.
سوناۋ ءبىر جەردە شابىنىپ، اسپانعا قاراپ ازان-قازان اقىرىپ جولبارىس تۇرادى. نەمەسە ول جۇرەسىنەن شابۋعا ىڭعايلانىپ، اڭشىنىڭ كىرپىگىن اڭدىپ جاتادى. وسى كەزدە كەلدىبەك كادىمگى ۇيرەنشىكتى يت پەن مىسىققا قاراي جۇرگەن ادامداي كىرپىك قاقپاي ەپتەپ باسىپ ءجۇرىپ وتىرادى. اياعىنىڭ ءار باسقانى ساناۋلى بولادى. ءبىر كەزدە جولبارىس جاتقان ورنىنان اتىلادى. سوندا كەلدىبەك ساسپاي جالما-جان جولبارىسقا سول قولىن ۇسىنا قويادى. قولتىعىنا دەيىن قىل ارقاندى قالىڭداپ، كونتيتىپ تۇرىپ وراعان سول قان قولدى جولبارىس قاربىتىپ قاۋىپ الادى. جولبارىستىڭ ادەتتە ءادىسى ەكەۋ بولادى ەكەن. ونىڭ ءبىرى نەنى بولسا دا اۋزىن سالعاندا لاقتىرۋى كەرەك نەمەسە شايناپ ەزىپ جىبەرۋى كەرەك. ءبىراق اۋىزعا كەپتەلگەن قىل ارقان مۇنىن ەكەۋىنە دە مۇمكىندىك بەرمەيدى. قولقاسىنا دەيىن بارعان قول اۋىزدى نە اشقىزبايدى، نە جاپقىزبايدى. ونىڭ ۇستىنە قىل ارقانعا ءتىس ءجوندى كىرمەيدى. كىرسە جۋعاراقپاندا شىقپايدى. جولبارىس نە ىستەرىن بىلمەي ىزا بولادى. ادەتتە ول اۋزىن قايتا تارتىپ العىسى كەلمەيدى ەكەن. قايتا تارتىپ الماق بولعانمەن ارقانعا نىعىز كىرگەن ءتىس ەندى ودان ءارى اۋىز اشىلماعان سوڭ شىقپايدى. سونىمەن ىزاقور جانۋار جانۇشىرىپ تۇرعاندا كەلدىبەك ايبالتامەن قاق ماڭدايدان شاۋىپ جىبەردى. جولبارىس قۇلاپ تۇسەدى. وسىنىڭ ءبارى بىرنەشە سەكۋندتىڭ ىشىندە عانا بولادى.
مىنە قورىقپاعان ادامعا جىرتقىش جولبارىس تا ەشتەمە ىستەي المايدى ەكەن. ءۇي جونا بارعاندا ءبىر كورگەنىم مەن ەستىگەنىم وسىنداي نارسەلەر ەدى،— دەپ ءبىتىردى توسەكەڭ اڭگىمەسىن.
1958
You Might Also Like
-
اسانبەك اۋىرىپ ءال ۇستىندە جاتىر دەگەندى ەسىتتىم. ويىما ءار نارسە ءتۇسىپ، ونىڭ ۇيىنە مۇڭايا كەلدىم.
-
قانداي جولداس ەدى، ول، قانداي جولداس ەدى،— دەگەن ءسوز ونىڭ دىلىندە دە، تىلىندە دە تۇردى. سول ءبىر ءسوزدى قايتا-قايتا قايتالاپ قويىپ. ۇزاق-ۇزاق داققا كەتەدى. ەرىندەرى كۇبىرلەي بەرەدى. ونىڭ ەرىنى ...
