دۇنيەنىڭ بايلىعى
(ەتنوگرافيالىق اڭگىمە)
ساراي ءىشى قاتتى ابىرجۋلى. قىزمەتشىلەردىڭ ءبارى ءتىلاۋزىن قويىپ قالعانداي ۇندەسپەيدى. ءبىر جاعى شاعىلمەن جالعاساتىن حان ورداسىنىڭ توڭىرەگى كوتەرىلگەن جەلدەن شاڭىتىپ تۇر. ۇستارامەن تاقىرلاپ العىزعان ادام باسىنداي تىپ-تىقىر جەردى قۇيىن ءالسىن-الى سىپىرىپ وتەدى. ۇستارا دەمەكشى از-جانىبەك حان دا باسىن ۇستارامەن قىرعىزىپ قويعالى ەكى كۇن بولعان. ءوزى دە قانىن ىشىنە تارتقان قارا سۇر ادام شاشىن العىزعان سوڭ ۇسقىنى كەتىپ، سۇر جىلانداي ىسقىرىپ وتىر. بۇگىن جاي، كۇن ساسكە بولىپ قالعاندا تۇرعان سوڭ ودان سارايداعىلار الدەقالاي كوڭىلدىلىك كۇتىپ ەدى. جوق، بولمادى. قانى قاشىپ، بەتىنىڭ ءاجىمى ايدالعان جەردە وتپەس سوقا قالدىرعان اتجالداي جىرىم-جىرىم بولىپ كەتىپتى. كەشەگى اشۋى بۇگىن دە باسىلماعان سىقىلدى. بۇگىن دە كەلە سالىسىمەن، ورداداعى ورنىنا وتىرماي جاتىپ جيرەنشە شەشەندى ىزدەدى.
جيرەنشەنىڭ وسىندايدا تابىلا كەتكەنىن اركىم-اق قالاعانداي ەدى. ويتكەنى شەشەندىگىمەن بولسا دا، كوسەمدىگىمەن بولسا دا حاندى اڭگىمەسىنە ەلىتتىرىپ، ءبارىن ۇمىتتىرىپ، تۇتاسىپ جاۋعالى كەلە جاتقان بۇلتتى كوتەرىپ ايداپ كەتكەن جەلدەي حان باسىنداعى جامان ويدى ءسال عانا سەيىلتىپ جىبەرۋشى ەدى. وندايدا ۇسقىنى كەتىپ، دۇنيەنىڭ بارىنەن كۇسىپ وتىرعان حان ساباسىنا ءتۇسىپ جارقىلداپ، جادىراپ سالا بەرەتىن. وردادا قىزمەت ەتەتىن، سۇلۋلىقتىڭ قۇدايىنداي كەرىم دەگەن سۇرشا جىگىت بىردە ءتىپتى ويىن ەستىرتىپ ايتىپ قالعان دا بولاتىن.
— قۇداي ءبارىمىزدى دە الىپ، دۇنيەدە تەك جيرەنشە سەكىلدى ادامدار عانا قالسا قانداي جاقسى بولار ەدى.
— دۇرىس، كەرىم، دۇرىس،— دەدى حان. كەرىم شوشىپ كەتتى. سارايدىڭ سوناۋ بۇرىشىندا تۇرىپ ايتقان ءسوزىن حان قالاي ەستىپ قالدى؟ الدە حاننىڭ دا الىستاعى ايتقاندى ەستىپ قوياتىن ءبىر كورىپكەل، الدە ەستىپ كەل پالەسى بار ما ەكەن؟ كەرىم الىستا تۇرىپ جانىبەك جۇزىنە قاراپ ەدى، ونىڭ ءتۇسى تاڭعى قىراۋ ءتۇسىپ، باستارى كوتەرىلىپ كۇندى ءسۇيىپ تۇرعان اعاشتاي ءارى كىرە قالىپتى. حاننىڭ از دا بولسا ءجۇزىن جىلىتقان ءوزىنىڭ سوزىنە ءوزى قايىل بولىپ قالدى. ويتكەنى حاننىڭ مىنەزى بەلگىلى. ول قانشا ءادىل بولدىم دەسە دە اۋىتقىماي تۇرمايدى. اسىرەسە وسىنداي حان قارا ەسەككە تەرىس ءمىنىپ وتىرعان شاعىندا داۋلى ءىس كەلە قالسا، جازىقسىز جازالانىپ كەتەتىندەر بولادى. سوندىقتان دا كەرىم دە، سول سياقتى باسقا قىزمەتشىلەر دە حاننىڭ ءمۇلايىمسىپ وتىرعانىنان ءمۇنايىم بولىپ وتىرعانىنا قۇل بولعىسى كەلەدى.
جانىبەك كەرىمدى قاسىنا شاقىردى. ءتۇسى جىلى. ءبىراق كىم بىلەدى، ول كۇلىپ وتىرىپ-اق جۇرتتى كۇمىرەم قاپتىرا سالادى، قوزى ارتىندا جاتپاسىن كىم ءبىلىپتى. وسىلاردى ويلاپ كەرىم قياقتاي مۇرتىن ءبىر سيپاپ تورت-بەس قادىم جەرگە كەلىپ، تاعزىم ەتىپ:
— ءلاپلاي!— دەدى.
— سەن بۇگىننەن باستاپ بەيداما بول! سەنى ادەمى تۋعاندىعىڭ ءۇشىن حان سارايىن كوركەيتەتىن گۇل رەتىندە قاماپ ۇستاپ كەلدىم.
كەرىم بۇل سوزگە سەنە المادى. ويتكەنى بۇل مۇندا سۇرانىپ كەلمەگەن. الدەقالاي حان بازاردا تۇرعاندا حان شابارمانى كەلدى دە، الدى دا كەتتى. العاش بۇل تەپەرىش كورەم بە، الدە زىندان تۇبىندە جازىقسىز ءشىريمىن بە دەپ قورقىپ ەدى، ولاي بولمادى. جىبەك شاپان كيىپ، گۇلدەرى بەلبەۋ بۋىنىپ حان سارايىندا جۇرەدى. تەك باسقا ەلدەردەن ەلشىلەر، جاۋشىلار، ءدىلۋارلار، ءدىلمارلار كەلگەندە عانا بۇل ىسكە ارالاسىپ، جەڭىل-جەلپى قىزمەت اتقارادى. كەلگەن قابا جۇڭگو، قۇبا قالماق، مارعاۋ ماشىندار مۇنىڭ پوشىمىنا قايران قالىپ، بەينەسىنە بەيىل سالىپ وتىردى. وسى ءۇشىن عانا جانىبەك مۇنى ەكى جىل بويى ساراي تۇتقىنى ەتىپ وتىر ەدى. كەيدە ءتىپتى كەرىم ادەمى قىلىپ تاپقانى ءۇشىن شەشەسىنە دە تالاي رەنجىپ ەدى. ەندى، مىنە، حان بەيداما بول دەپ وتىر، راس بولسا سۇيگەنىنە قوسىلىپ، حان قاسىندا وتىرماي-اق، ەركىن دۇنيەدە جارىمەن قول ۇستاسىپ سايران سالىپ جۇرمەس پە! جۇرتتى بيلەپ-توستەپ قالعان ادامنىڭ اۋزىنان جارىم ىرىس شىعىپ تۇرعاندا تابانىن جالتىراتقانى ابزال. ەندەشە قايىل بولعانىن تەز ءبىلدىرىپ، ەسىككە بەتتەگەنى ءجون. كەرىم اۋزىن اشا بەرمەك ەدى، جانىبەك قايتا سويلەدى.
— ءبىراق...— حان ويلانىپ، اۋزىنان شىققان جالعىز لەبىزدەن كەيىن ءۇنسىز قالدى. ول قايتا سويلەگەنشە وتكەن قاس قاعىم ۋاقىت كەرىمگە جىلداي سەزىلدى.— سەنى جيرەنشە كەلگەنشە ۇستاي تۇرامىن.
جيرەنشە بۇل كۇنى دە كەلمەدى. جانىبەك جاراعان بۋراداي شابىنىپ، قاباعىن قايتا اشپاي قويدى. ءدارىبى الىسقا كەتكەن، اقىلى اساۋ تەڭىزدەي، كوتەرىمدىلىگى قوڭىر وگىزدەي جيرەنشە بۇل كۇنى قولعا تۇسپەگەندىكتەن، حاننىڭ قاباعىنا ۇيىرىلگەن بۇلتتى سەيىلتەتىن ادام تابىلمادى، ەشكىمنىڭ سوزىنە يلانبادى، يلىكپەدى. كەش وسىلاي باتىپ ەدى. مىنە، بۇگىن تاعى حان قانتۇلەنىپ، قاباعىنا قار جاۋىپ، كىرپىگىنە مۇز توڭىپ وتىر. كۇنىنە الدەنەشە وزگەرەتىن حان مىنەزىن باعىپ-اق كەرىم ىعىر بولدى. ول دا تۇك ەمەس، وعان ەكى جىلدان بەرى ۇيرەنىپ قالعانداي جايى بار. بۇعان كەرەگى جيرەنشەنىڭ كەلۋى بولىپ وتىرعان جوق پا؟! وسىنداي جانىبەك ۋادەسىندە تۇرعانىندا كەلە قويماي، ونىڭ دا جولىنا جۋا بىتە قالىپتى. جىگىتتىكتىڭ دەر شاعىندا كەلگەن ماۋرەتى ءوتىپ بارادى. وسىنداي جانىبەك قابىعىن تاستاعان جىلانداي وزگەرمەي تۇرعاندا اتتانىپ، ىلە ەتىپ كەتكەنى جاقسى ەدى. ءيىرىمدى ىلەدەن ءبىر ەتىپ، جالپاق دالاعا تۇسكەن سوڭ سۋداعى كوپ مايدا شاباقتىڭ ءبىرى بولىپ كەتە بەرمەس پە؟! شىركىن، جالپاق دالا!
كەرىم ويىن تاسىر-تۇسىر باسقان حان شابارمانى بۇزىپ جىبەردى. وعان كەرىم رەنجىمەدى، ويتكەنى ول كەرىم باسىنا بوستاندىق اكەلگەندەي ەدى. جيرەنشە كەلە جاتقانىن حابارلادى.
شابارمان وتكەن سوڭ ىلە-شالا-اق بوز تۇيە ءجۇن شەكپەنىنىڭ ەتەگى قاشىڭقى، باسىڭدا كۇزەن ۇلپاندى، جاسىل دۇقابامەن تىستالعان بوركى بار جيرەنشە كەلە جاتتى.
اق سۇر ءوڭى قۋاڭقى، ەكى بەتىنىڭ ۇشىنان ۇرتىنا قاراي تارتىلا تۇسكەن ءاجىم تەرەڭدەپ كەتكەندەي تومەن سوزىلىپ جاتىر. وڭ جاق ەزۋىندە جىميۋدىڭ بەلگىسى بولسا كەرەك، ءبىر ەر شۇقىر پايدا بولعان. شەكپەنىنىڭ الدى اشىق تۇرعاندىقتان، بەلىنەن كەمەر بۋعان جۇقا جاسىل بەشپەنتى كورىنىپ تۇر. جان-جاقتا تاراز كوشەسىندە ءتىزىلىپ تۋراتىن شىنارداي ساپتاعى اسكەري ادامدارعا باس شۇلعىپ امانداسىپ، جايىمەن اياڭداپ كەلەدى. حان شاقىرىپ، ىزدەپ جاتقانىنان ونىڭ سونشالىقتى ساسىپ-سالبىراپ كەلە جاتقانى كورىنبەيدى. بوستاندىق الاتىن شاق جاقىندادى-اۋ دەگەندەي، كەرىمنىڭ جۇرەگى دۇرسىلدەپ قويا بەردى.
جيرەنشە حان الدىنا كەلىپ، سالەمدەسىپ تاعزىم ەتتى. باسقالار سىقىلدى كۇزەندەي بەلى بۇگىلىپ كەتپەدى، ادامشا ءيىلدى. ەكى قولىن قۋسىرىپ قۇلدىق ۇرمادى، تەرەزەسى تەڭ ادامشا سالەمدەستى. كەرىم بۇرىن-سوڭدى جيرەنشە مەن جانىبەكتىڭ قالاي امانداساتىنىن ەكى جىل ىشىندە ءبىر دە كورمەپتى. كەرىمنىڭ بىلەتىنى باسقالار. ولاردىڭ كوبى-اق جانىبەك دەگەندە جىلاعان بالا قوياتىن حاننىڭ الدىنا دوپشا دومالاپ، تىزەرلەپ كەلەدى. كەيبىرىنىڭ ءاسسالامىنىڭ وتىرىك ءسوزۋارلىعىن، قيمىلىنىڭ جاساندىلىعىن بايقاپ قالا ما، الدە شامادان تىس جاعىمپاز-جارامساقتىعىن ۇناتپاي ما، جانىبەكتىڭ تاقىر باسىنىڭ كوكپەڭبەك قۇيقاسى قيمىلداپ كەتەتىن. ال كەرىمگە جيرەنشە سالەمى جاعالاۋدىڭ ەكىنشى جاعىنا شىعىپ كەتكەندەي بولدى. حان تاۋ كۇنىندەي بۇزىلىپ، وزىنە دەگەن بەيىلىن وزگەرتىپ، پيعىلىن كورسەتەر مە دەپ ابىرجىدى. كەرىمنىڭ ويىنشا، ءقازىر-اق از-جانىبەك قاھارىنا ءمىنىپ، تەرىس باعىپ كەتەر مە دەدى. جوق، ولاي بولمادى. حاننىڭ قاباعى كوتەرىلەيىن دەدى. مۇندايدا ونىڭ وڭ جاق قاسى كوتەرىلىپ، باسىلىپ قيمىلداپ تۇراتىن. كەرىم «جاساعان جار بولا كور!» دەپ تۇردى.
حان قاشاندا شەشەندى جيرەنشە دەمەي ارتىنا «م» ءارپىن قوسىپ جيرەنشەم دەۋشى ەدى. اماندىقتان سوڭ-اق حان «وتىر، جيرەنشەم» دەپ بىردەن ىسكە كوشتى. جانىبەك ءۋازىرىنىڭ بىرىنە كەرىمدى تاۋىپ كەلۋدى تاپسىردى. ءۋازىر ەڭبەكتەنبەدى. اڭدىعانى حاننىڭ اۋىزى، كەرىم وسى ساراي ىشىندە ەدى. قاسى-كوزى قيىلىپ كەرىم حان الدىندا تۇردى:
— ءلاپپاي!
جيرەنشە قاباعىن كوتەرىپ، وڭ قولىمەن وعان سالەمدەسكەن بەلگى بەردى دە، قايتىپ قارامادى. جانىبەك الدىندا مىسىقتىڭ مياۋىنداي ارتىق ءۇن شىعارۋعا بولمايتىنىن بىلگەن كەرىم شەشەنگە كەزىمەن امانداستى.
— جيرەنشەم،— دەدى جانىبەك،— كەرىم بۇگىننەن باستاپ وردادان بەيداما بولادى، باسىنا ازاتتىق بەردىم. وردادان اتتاندىرۋدى سىزگە قاراتىپ ەدىم. قوشامەتىنە نە لايىق؟
— ونى ءوزى ايتقانى ءجون بولار، حان نەم،— دەدى جيرەنشە.
— ايت، ەندەشە،— دەپ جانىبەك كەرىمگە قارادى. كەرىم ءتىلىپ ادەپ ساقتاي تۇرىپ، ءبىر سەز دەدى:
— ەرىكسىز، زورلىقپەن كەلگەن كىسى باسىنا بوستاندىق السا، وعان ودان اسقان قوشامەت تە، قولپاش تا بولماسا كەرەك، تاقسىر.
— مەن،— دەدى حان،— ونىڭ وسى ءسوزدى ايتارىن ءبىلىپ ەدىم. ەندەشە تىلەيتىنىڭ بار ما، حان قازىناسى ءبىر كىسىنى التىنعا بولەۋگە جەتەدى. نە قالايسىڭ، نە وتىنەسىڭ؟
— وكىنەرىم دە، قالايتىنىم دا باسىما بوستاندىق، تاقسىر.
— ونى الدىڭ عوي،— جانىبەك قاتۋلانىپ كەتتى.— نە دۇنيە قالايسىڭ، جيرەنشەم، ءتۇسىندىرشى مىنا شەرمەندەگە.
— حان نەم، ول حان ورداسىنىڭ دۇنيەسىنەن بەيداما بولماق. ودا ك دا ونىڭ نەگە نەيبەت كەتكىسى كەلەتىنىن بىلەيىك.
— ايتسىن وندا!— دەدى حان قاھارىن تەگە. جيرەنشە كەرىمگە كەز تاستادى. سىناي قارادى. تارتىنشاقتاپ جالار ما ەكەن دەپ وتىردى. ىشىنەن ونىڭ اتالارىمىزدىڭ «باس كەسپەك بولسا دا، ءتىل كەسپەك جوق»، دەگەن قاعيداسىنا ساي لەبىز ءبىلدىرۋىن قالاپ تۇردى. ناق وسىنى سەزگەندەي، كەرىم شەشەن ويىن دەپ باستى:
— تاقسىر، ات ارىدى، تون توزادى. دۇنيەدە توزبايتىن ءبىر عانا نارسە بار. ول ادامنىڭ كوڭىلى. جيىرما بەستەگى جىگىتپەن الپىسقا كەلگەن اتانىڭ كەڭىلى بىردەي. الپىسقا كەلسە دە، اتا ساقال اۋزىنا ءبىتىپ، نەمەرە مەن شوبەرە اتالاپ ەتەگىنەن ۇستاپ جۇرسە دە، ول كوڭىلىن جيىرما بەستەگى جىگىتكە بەرمەيدى. ال ول كوڭىلگە كەلسەم، كوڭىلىم سىزگە ريزا، بارىنە قايىلمىن. سالت ات، ساباۋ قامشىعا مۇرساتا بەرسەڭىز سوعان قۇزىرىڭىزعا قۇلدىق ۇرامىن. دۇنيەنى تابان اقى، ماڭداي تەرىممەن تاپسام دەيمىن. بەينەتسىز تاپقان داۋلەتتىڭ راحاتى بولمايدى، ول بويعا سىڭبەيدى، ۋاقىتشا الدانىش قانا بولادى.
حان ەكى جاعى دەلديگەن، توبەسى مۇناراداي مۇراق قالپاعىن شالقايتا كيىپ، ەكى كەزىن شارت جۇمىپ، مۇلگىپ وتىردى. وردا ءىشى تىپ-تىنىش، ۇشقان شىبىننىڭ ىزىڭى ەستىلەدى. قاباعىنىڭ قاتپارى ازايىپ، ۇيادان تۇلەپ ۇشقان قاعىلەزدەن جيرەنشە سەرگەك تە، كوڭىلدى دە بولدى. جاڭاعى ءسوزدى ايتقان كەرىم ەمەس، ءوزى سياقتى سەزىندى. حاننىڭ اۋزىن باققان كەرىم نە بولارىن كۇتىپ، وڭ قولىن كوكىرەگىنە قويىپ، قۇباتالداي ءيىلىپ تىبىر ەتپەي قالدى. وسى ءبىر قاس-قاعىم ساتتە-اق تالاي ويدى ويلاپ، تالاي جەردى شارلاپ، قۋانىشىنان كۇدىگى كۇشەيىپ، سايراپ جاتقان ارتقى سوقپاعىن، تۇماندى تىلسىم بولاشاعىن ەسىنە الدى. ويتپەگەندە شە؟
«حان جارلىعى ەكى بولمايدى»، دەسەدى. ايتسەدە ءبىر كۇن ەمەس، ءبىر اي ەمەس، وردادان ءبىر جىل ۇزاپ كەتپەيىنشە، حان مىنەزىنە سەنىم جوق. ونىڭ ايران تامعان سۇتتەي بۇزىلا سالۋى ابدەن ىقتيمال. سوندىقتان دا كوڭىلى ءالى كۇپتى، كوكىرەگى قاياۋلى ەدى.
جانىبەك كوزىن اشتى. ءبىراق الدەنەگە رەنجىگەندەي، كوڭىلسىزدەۋ تۇرگە ەندى. قاباعىن شىتىنعان كۇيى ايتتى:
— مۇرساتا! استىندا اتى، قولىندا قامشىسى.— ول قولىنداعى مۇسەيىنىڭ ۇشىن جەرگە ءتۇيىپ قالدى.
— ۋھ،— دەدى كەرىم،— قۇزىرىڭىزعا قۇلدىق!— ءۋازىر تاراپىنان كەرىمگە «كەتە بەر» دەگەن يشارا جاسالدى. ول وڭ قولىن كوكىرەگىنە قويعان قالپىمەن، كوتكەنشەكتەپ ەسىككە جەتتى دە، شىعىپ كەتتى. وردا ىشىندە تاعى تىنىشتىق ورنادى. از-جانىبەك ءبىرشاما ءۇنسىز قالدى. جيرەنشە دە ويعا شومعان، ءارقايسىسى-اق دۇنيەنى كوزىنە ىلمەگەن، باسىنان تومەن قاراي قۇياتىن حان التىنىنان كۇسكەن جىگىتتى ويلاپ وتىرعانى ءسوزسىز ەدى. از-جانىبەك جانىنداعى ءوزى جەل شىعارسا «جارەكىماللا» دەيىن دەپ وتىرعان، دۇنيەنى كوزىنە سۇرتكەن مىنا دۇنيەقوڭىز ۋازىرلەرىنەن ءبىر كەزەك بەزىنگىسى دە كەلدى. جاڭاعى كوركەم تۋعان پات قۇندىزداي وڭىسقان كەلىسىمدى كەدەي جىگىت مۇنىڭ ءبارىنىڭ اۋزىنا ءناجىس جاعىپ كەتكەندەي ەدى.
از-جانىبەك جان-جاعىنداعىلارعا مۇڭايا كوز تاستادى. جيرەنشەنى كورگەندە عانا الدەنە ەسىنە ءتۇسىپ كەتكەندەي باسىن جۇلىپ الىپ، كەۋدەسىن تىكتەپ كوتەرىپ وتىردى دا، وقىس سۇراق بەردى:
— جيرەنشەم، دۇنيەنىڭ شىراعى نە؟
— اراق، حان يەم،— بۇل ءسوز حاننىڭ وكىلىنە تۇسپەدى، اقىلىنا قونبادى. بۇدان كەيىن ەشكىم سويلەگەن جوق، سول كۇنى سولاي تارقاستى.
ارادا بىرەر اپتا وتكەن سوڭ جيرەنشە ورداعا سۋىت شاقىرىلدى. ەسىكتەن سالەمدەسە كىرگەن شەشەنگە از-جانىبەك سۇقتانا قاراپ قالدى. ۇستىندە جاۋىرىندارى جاقتالى ال قارا كەس تون، كونتيە بەلبەۋ بۋىنعان. شەشەننىڭ مۇنداي ساندەنگەنىن حان بۇرىن كورمەگەن ەدى. كوز ايىرماي وتىرىپ، سۇراق قويدى.
— دۇنيەنىڭ بارشىلىعى نە، جيرەنشەم.
— اراق، حان يەم،— دەدى ول دا جۇلىپ العانداي. وزدەن سۇلتان جانىبەكتىڭ جيرەنشەمەن اڭگىمەسى ول كۇنى وسىمەن ءبىتتى. شەشەن: «سۇراماعىڭىز وسى عانا ما ەدى؟» دەگەن جوق. ءبارى سولاي بولۋعا ءتيىستى جاعدايداي جايىنا كەتە بەردى. حان دا قايىرىلىپ سويلەمەدى.
از-جانىبەك قاباعىن كوتەرۋدى قويعالى ەكى اپتاداي بولدى. حاننىڭ كوڭىلىن كوتەرۋگە ۋازىرلەر جيرەنشەنى ىزدەپ جەر كوكتەن تاپپادى. شابارماندار بۇكىل حاندىقتى ارالاپ، ءبىر قىستاقتاعى كىشكەنتاي بازارعا كەلىپ، شاي-پاي ىشپەك بولادى. سويتسە بازاردىڭ ءبىر بۇرىشىندا وڭكەي كەمباعال، كەمتارلاردىڭ ىشىندە ءتۇسى تانىس بىرەۋ وتىر. تازكوبەگەن بىرەۋ. ۇستىندە شۇرىق تەسىك قوڭىر شولاق تونى بار، سۇپا بەرىك كوگەن، اياعىنا شاركەي ىلگەن، ال ەڭدىكتە تۇرعان موسىداعى شاۋگىمنەن ءوزى سياقتى كوبەگەن-كەمباعالدارمەن اقسۋ ءىشىپ، تەرلەپ-تەپشي تۇسكەن. بايقاڭقىراپ قاراسا، جيرەنشە شەشەن. شابارماندار جيرەنشەنى سول وتىرعان قالپىندا ءاز اعامىز، ءوز ۇكەمىز ەدى دەمەي، قوڭىر شولاق تون سىرتىنان قارا جامشى جابا سالىپ، حانعا الىپ كەلدى. قارا دوندەگى اق ورداعا شەشەندى كىرگىزىپ، ۇستىنەن جامشىنى سىپىرىپ العاندا وزدەن سۇلتان جانىبەك ونى تاني الماي قالدى. «نە بولىپ كەتكەنسىڭ؟» دەمەدى. باسىنان اياعىنا دەيىن ەسىل كوزەلدىڭ بويىنا كوز تاستادى دا قىسقا ساۋال بەردى:
— جيرەنشەم، دۇنيەنىڭ بايلىعى نە؟
— وتىرىگى اراق، شىنى بوستاندىق، حان يەم.— بۇل جاۋاپ حاننىڭ وكىلىنە تۇسپەگەنى، اقىلىنا قونباعانى كىرجيگەن قاباعىنان بايقالدى. ول توسەگىنە وتىرىپ قويعان بالاداي ءسۇدىنى وزگەرىپ، جىلىمشى ءبىر نارسە ۇرتتاعانداي كەيىپكە ءتۇستى. شەشەڭدى جاقتاماعانداي تەرىس اينالدى. بۇل وزدەن سۇلتاننىڭ توپتا توراي بەرمەيتىن، اۋزىمەن قۇس تىستەگەن شەشەندى وردادان سۇيرەپ شىعارساڭ دا مەيلىڭ، كوڭىلىم قالدى دەگەنمەن بىردەي ەدى. جيرەنشە كەرى بۇرىلىپ الدى دا، ەشكىمگە كوز دە، ءسوز دە تاستاماستان سىرتقا تارتتى. نوكەرلەر دە، وردا ادامدارى دا جيرەنشە وردادان ءبىرجولا كەتتى، ەندى ونى وزدەن سۇلتان جانىبەك ىزدەي قويماس دەگەن تۇجىرىمعا كەلدى.
ارادا ءۇش-اق كۇن وتكەندە از-جانىبەك شەشەندى قايتا ىزدەتتى. ونىڭ قايدا كەتكەنىن ەشكىم بولجاپ بەرە المادى، كوردىم دەگەن ەش پەندە بولمادى. حان ات سابىلتىپ، ەل جابىلتىپ، قوبى-قوپايدى، تاۋ-تاعىنى تەگىس ءتىنتتى، شەشەن تابىلمادى. كوسىلگەن كوسەمدەردىڭ، ءدىلمار شەشەندەردىڭ ءبىرىنىڭ لەبىزىنە سۇلتان ريزا بولماي قويدى، جيرەنشەنىڭ ورىنى ۇڭىرەيىپ بوس تۇردى، قاسساقتىڭ-قازاقتىڭ بار مالىن، بار جانىن سالساڭ دا ول ءبىر قۋىس تولماستاي ەدى. ونىڭ سەبەبى دە بار ەدى.
...جاز كۇنى ساسكە ءتۇس بولىپ قالعان. حان اۋىلى تەكەلى تاۋىنا كوشىپ قونعان بولاتىن. ارقارلى جازدىڭ ىستىعىنا الاسالىق ەتتى. ورداعا توبىرشاق تورى اتقا مىنگەسكەن ەكى ادام كەلدى. ەكەۋىن جارتى شاقىرىمنان اتتان ءتۇسىرىپ العان وردا ادامدارى حان الدىنا الىپ كەلدى. سوقىردىڭ ءسوزى پىسىقتاۋ. حان الدىنا كەلگەندە ءتىپتى سايراپ ءجۇرىپ بەردى:
— دات!— دەدى سوقىر.
— داتىڭ بولسا ايت!
— مىناۋ مەنىمەن كەلگەن ادام مەنىڭ اتىما جالا قىلىپ، ءوز اتىمدى وزىمە بەرمەيمىن دەيدى. سوعان سىزگە جۇگىنۋگە كەلدىك.
— سەن ايتشى،— دەدى حان اناعان.
— تاقسىر، مىناۋ ەكى كەزى جوق زاعيپ ءتوربۇلاق سۋىنىڭ ەتكەلى جانىندا بۇك ءتۇسىپ وتىر ەكەن. ناعىپ وتىرعانىن بىلسەم، سۋدان ەتە الماي امالى تاۋسىلعان، مۇساپىرلىك باسىنا تۇسكەن شاعى ەكەن. سودان سۋدان وتكىزىپ تاستايىن دەپ مىنگەستىرىپ الدىم. سۋدان وتكەن سوڭ «ال ەندى سۋدان ەتتىڭىز، ءتۇسىڭىز دەسەم «تۇسسەڭ ەزىڭ ءتۇس، اتىمدى بەرمەيمىن»،— دەيدى. ياپىرماي، پالە دەگەن اياق استىنان ەكەن. سونىمەن سىزگە كەلدىك. قاسالاسقان قايدان تاپتىم دەسەڭىزشى!
— وتىرىك ايتادى، سۇمىراي، اتىمدى الىپ بەرىڭىز!— دەپ سوقىر باج-باج ەتەدى. از-جانىبەك ءوز ادامدارىنا قاراپ سويلەدى.
— قايسىسى ءمىنىپ، قايسىسى مىنگەسىپ كەلدى؟
— ءمىنىپ كەلگەن كەزى بارى، كەزى جوعى مىنگەسىپ كەلدى.
از-جانىبەك كۇلدى دە، بۇلارعا سويلەمەي، ەكەۋىن ۋازىرلەرىنە جىبەردى. «ەكەۋىنىڭ داۋىن شەشسىن»،— دەدى.
كەش الدىندا ۋازىرلەر حان الدىنا جينالدى. كەشكە دەيىن داۋلاسىپ، ولار ەكىگە ءبولىنىپ الىپتى. ءبىرسىپىراسى ايتادى: ات سوقىردىكى. ويتكەنى ونىڭ ەكى كەزى جوق جۇرە المايدى. سوندىقتان اتقا ءمىنىپ جۇرەدى. ەندى ۋازىرلەردىڭ ءبىر بولەگى بىلاي دەستى: جوق ات شارۋانىكى. زاعيپ ادام اتتىڭ قايدا بارارىن قايدان بىلەدى.
از-جانىبەك ەكى جاعىن تىڭدادى دا، ءوز بايلامىن ايتپادى. ويتكەنى ءۋازىر سوزدەرى وكىلىنە تۇسپەدى، ەكى جاعىنىڭ سوزىندە دە قيسىن جوق. اتتەن، دەپ ويلادى از-جانىبەك، جيرەنشەم بولسا، بۇل داۋدى ماعان كەلتىرمەي-اق بىتىرەر ەدى. جيرەنشە شەشەندى قايتا ىزدەتۋدىڭ ءبىر سەبەبى وسى ەدى. شەشەننىڭ بۇل داۋدى قالاي شەشەتىنىن بىلگىسى كەلدى.
حان سارايىندا تاڭەرتەڭ كەن دابىلپاز قاعىلدى. ءاز جانىبەك ساحاردان تۇرىپ الىپتى. سەيىلگە شىتاردا امسە وسىلاي ىستەيتىن ەدى. ەكى تۇگەي سۇرشا ات ەرتتەتىپ، قاراتال بويلاپ شۇيمەككە قولىنا اقتۇيعىن قۇسىن قوندىرىپتى. كوپ ۋازىردەن ەشكىمدى ەرتپەدى، «كەشەگى ەكەۋدىڭ داۋىن شەشىپ قويىندار» دەپ ورداعا تاستاپ كەتتى. ون شاقتى جاساۋىل نوكەر ىلەستىردى.
از-جانىبەك قاراتال وزەنىن بويلاپ، قۇس ءشۇيىپ بارا جاتىپ ءبىر شوقپىتتىڭ ورتاسىنان ەكى كەرەگەدەن جاسالعان، ءۇستىن شەپپەن جاپقان يتارقا-شوشالا كوردى. ادۋىندى اتتىڭ تىزگىنىن تارتتى. ات باسىن بۇرىن شوشالاعا جاقىندادى.
از-جانىبەك ارتىنا بۇرىلىپ، وسىلاي قالىڭدار دەگەن يشارا ءبىلدىردى. اتتارىن شاۋجايلاپ قاعىپ، يمەنتىپ كەلە جاتقان جارامساق-جاعىمپاز توپ ات باسىن ىركىپ، ۇيلىعىپ، ءبىر جەرگە جيلىعىپ تۇردى. وزدەن سۋلتان اتتان تۇسكەن كەزدە سوناداي دا تۇرىپ، ولار دا تاپىر-تۇپىر ءتۇسىپ، ات قاڭتاردى. ۇيقىمەن ءولى تەڭ. ەتپەتتەپ جاتقان ادامنان تىنىس العانى دا بىلىنبەيدى. بۇتا، تىكەن سىدىرىپ، مىسىق تىرناعانداي ايعىزدالعان ەكى بالتىر جالاڭاش، شوشالادان شىعىپ جاتىر. قاپ-قارا ەكى تابان كەن بولىپ قالىڭداپ كەتكەنگە ۇقسايدى. وسى جيرەنشە ەمەس پە ەكەن دەپ، حان جۇرەگى الدەنەنى سەزىپ تۇردى. ۇيقىداعى ادامدى وياتۋعا حان ءوزى كەلىپ، قامشىسىن ەكى بۇكتەپ، ونىمەن كەنتاباننان ءتۇرتتى. تابان قامشىنىڭ الاقانىنىڭ ءتيۋى تۇرعاي ينە سۇقساڭ دا بىلەتىن ەمەس. ءاز جانىبەك قامشىنى اۋدارىپ، سابىمەن وكشەگە ۇرىپ كورىپ ەدى، وكشە اعاشقا اينالىپ كەتكەندەي تىق-تىق دىبىس بەرەدى. بۇل ەلىك پە دەپ حان ءبىر ءسات تورىعىپ قالعانداي ەدى. ەندى ونى وياتۋعا اسىقپادى.
از-جانىبەك ءۇڭىلىپ، شوشالا ىشىنە كەز سالدى. كىسى كورىسكەن كيگىزدىڭ، الدە قالى كىلەمنىڭ ۇستىندە جاتقانداي. ادامنىڭ استىندا قالىڭ توسەلگەن وزەننىڭ ەلەڭ ءشوبى. شوشالا ىشىندە باسقا جاستالعان تۇيە ءجۇن شەكپەننەن باسقا دۇنيە ادا. تەك بوساعا جاقتا الدە شاراداي، الدە شاپشاقتاي قارا قازان تۇر. حان قازان ەرنەۋىنە قامشىنىڭ سابىن تيگىزدى. كىشكەنتاي قارا شويىن دىڭ ەتە ءتۇستى. جاتقان ادام: «قازان قاققان قاي تەنتەك»،— دەپ باسىن جەردەن جۇلىپ الدى. ەرنىنەن سىلەمەيى اعىپ تۇر. راقاتتانىپ ۇيىقتاعاننىڭ بەلگىسى. ول جەردەن باۋىرىن كوتەرە بەرىپ: «وي شىركىن، ءوز ءۇيىم، ولەڭ توسەگىم!» دەپ كوزىن اشىپ، بۇرىلىپ كەلگەندەرگە قارادى. الدىندا ال قارا كەس بەشپەنت كيگەن، كىسەلى كەمەر بۋىنعان، تىشقان ءىز سالعان اق قالپاققا جىعا قاداعان ءاز جانىبەك تۇر. شەشەن كوزى-باسىن ۋقالاپ ۇلگىرگەنشە، ءاز جانىبەك كەلتە سۇراق قويدى:
— جيرەنشەم، دۇنيەنىڭ بايلىعى نە؟
— دۇنيەنىڭ بايلىعى — وتىرىگى اراق، شىنى بوستاندىق حان يەم.
حان مىرس ەتىپ كۇلىپ جىبەردى. اڭگىمە وسىمەن ءبىتتى. ول اتىنا مىنە سالا، شابا جونەلدى. ات تاسىرى اپساتتە-اق ۇزاپ، جوق بولدى.
ورداعا جەتكەن حان كورگەن جەرىنەن جيرەنشەنى تەز جەتكىزۋدى بۇيىردى. بۇل شەشەننىڭ وشاق اۋىس، قاتىن كۇيىس، كىرەر ءۇيى تاۋسىلعان كارى جەتىم كەزى ەدى. ەگەر حان كەزدەيسوق ۇستىنەن تۇسپەگەندە، توپتا توراي بەرمەيتىن ساڭلاقتىڭ بۇل ءبىر بىلەگىنەن كۇشى، سۇدىنىنەن ءتۇسى، اۋزىنان ءتىسى كەتكەن شاعىندا قازاقتىڭ قاي ءۇيىنىڭ قازانىن شەگەلەپ، قاي ءۇيىنىڭ جىلى-جۇمساعىن جاۋكەمدەپ جۇرگەنىن بىلمەي، حان توڭىرەگىندەگىلەر تاس اياقتاي قاعىساتىن ەدى، جىگىتتىك ماۋرەتى ءوتىپ، كارىلىك ماۋلەتى جەتىپ، ءمالى كەتكەن ەسىل كوزەلدىڭ اققۋدىڭ سۇڭعاعىنداي مويىنىن قاي ءۇيدىڭ تورىندە قىلقيتىپ وتىرعانىن بىلمەي دال بولار ەدى.
از-جانىبەك جىبەرگەن قوس ات تەز كەلدى. شەشەندى الدى دا كەتتى...
...جيرەنشە شەشەن كەلگەندە، حان ۋازىرلەرى ءبىرازى نالىعىپ، ءبىرسىپىراسى شارشاپ تالىعىپ ەدى. ويتكەنى ولاردىڭ سوقىر مەن شارۋا اراسىنداعى داۋدى شەشكەن بيلىگىنە حان ريزا بولماي، ولار وزدەرىنەن وزدەرى تورىعىپ وتىرعان-دى.
ۋازىرلەرىنە قاھارىن توگىپ وتىرعان از-جانىبەك جيرەنشەنى كورگەن سوڭ جادىراي سالدى. ول سوقىر مەن ساۋدىڭ داۋىن جيرەنشە الدىنا تارتتى. جيرەنشە ءبىر سۇراق قويدى:
— قايسىسى ءمىنىپ، قايسىسى مىنگەسىپ كەلدى؟
— ەردە شارۋ ا، ساۋىرىندا سوقىر،— دەدى ورداداعىلار.
— ات شارۋانىكى،— دەدى شەشەن.
— ونى قالاي دالەلدەيسىڭ، جيرەنشەم،—دەدى از-جانىبەك.
— ەگەر ساۋ ادام اتتان ءتۇسىپ، سوقىردى الدىنا مىنگىزدى دەسە، سەنۋگە بولادى، ال سوقىر، ياعني كەم ادام اتتان ءتۇسىپ ساۋ ادامدى الدىنا مىنگىزبەيدى. ءبىراق مۇنى باسقاشا دالەلدەۋگە دە بولادى.
— قالاي؟— دەدى، حان ويلانىپ.
— ەكى قازاق ءۇي تىكتىرىڭىز، ەكەۋىنە داۋلى ەكەۋدى وتىرعىزىڭىز. سونان سوڭ ءبارى انىقتالادى.
سول ساتتە-اق ەكى قازاق ءۇي تىگىلدى. ەكەۋىنە داۋلى ەكەۋدى جالعىز-جالعىزدان وتىرعىزدى. كەشەدەن بەرى تاماق ىشپەگەن ەكەۋىنە قىزىل باۋىرساق پەن سارى قىمىز جەتكىزىلدى. ەكەۋى تاماققا تويعان سوڭ ەسىك تارس بەكىتىلدى، تۇڭلىك ءتۇسىرىلدى. ءۇيدىڭ ءىشى قاراڭعى بولدى. ەكەۋىنىڭ سىرتىنان تىڭشى-قاراۋىل، جاساۋىل قويىلدى.
ىشىنە سىر ساقتاي بەرمەيتىن قازاقتىڭ ءوزى سياقتى كيىز ءۇيى داۋلى ەكەۋدىڭ جوتەلىپ-جوتكەرىنگەنىنە دەيىن تىڭشى قاراۋىلدارعا جەتكىزىپ تۇردى. الدىمەن دىبىس بەرگەن شارۋا بولدى. ول ىڭىرانعاندا تىڭشىلار دا قۇلاق ءتۇردى:
— مۇسىلماننىڭ قايىرى جەتەر باسىنا، ەندى سوقىر كورىنسە، جولاماسپىن قاسىنا!— دەپ شارۋ ا اۋناپ ءتۇستى.
قىمىزعا ابدەن تويعان سوقىر دا وزىنە ءوزى ريزا-قايىل ەكەنىن ءبىلدىردى:
— ە-ە، سوقىرەكەڭ ءبىر ءىستى باستادى، ونى قۇداي قوشتاسا...
ەكەۋدىڭ داۋى وسىلاي وڭاي شەشىلگەن سوڭ، حان ءوزىنىڭ نەگىزگى ايتپاعىنا كوشتى.
— جيرەنشەم، دۇنيەنىڭ بايلىعى، بارلىعى، شىراعى اراق ەكەنىن دە دالەلدەيتىن ۋاقىت بولدى.
— ەكى ساعاتقا مۇرساتا بەرىڭىز، حان يەم.
— قۇپ بولادى،— دەدى از-جانىبەك.
جيرەنشە قايتا ورالعاندا، وزدەن سۇلتان جانىبەك ءالى ورنىنان قوزعالعان جوق ەدى. ۋازىرلەردىڭ اراسىندا جيرەنشە حاننان قاشىپ كەتتى دەگەن جىبىر-سىبىر دا شىعىپ قالىپ ەدى. جيرەنشەنىڭ قايتىپ كەلۋى ولاردىڭ اۋزىنا قۇم قۇيدى.
— وردا باسقالاردان بەيداما بولسىن!— دەدى جيرەنشە. حان ۋازىرلەرگە، وردا قىزمەتشىلەرىنە وڭ قولىن كوتەردى. سالدەن كەيىن وردادا از-جانىبەك پەن جيرەنشە ەكەۋى عانا قالدى. جيرەنشە ەسىك الدىنداعى جاساۋىلعا يەك قاقتى. ەسىك قايتا اشىلعاندا، ورداعا ءۇش ادام كىرىپ كەلە جاتتى. ۇستەرىندە البا-جۇلبا كيىمدەرى بار، دالادا جۇرسە، بۇكىل جەتىسۋ ەلىنىڭ ءيتى تەگىس ۇرەتىندەي سىڭايى بار ادامدار. ەگەر از-جانىبەك حانعا «سەنىڭ قازاق حاندىعىڭدا وسىنداي سورلى بولعان، كوكماڭداي ادامدار بار» دەپ بىرەۋ ايتقان بولسا، ول ەر-توقىمىن باۋرىنا الىپ تۋلاعان جىلقىشا موڭكىر ەدى.
از-جانىبەك جيرەنشەنىڭ نە ىستەيىن دەپ جۇرگەنىن بىلمەسە دە، تىبىر ەتپەي، مۇندا جوق ادامداي بولىپ، موپ-موماقان، ءارى ءمۇنايىم بولىپ وتىردى.
تىزىلگەن ۇشەۋ ءبىرىن ءبىرى يتەرىپ، ىلگەرى باسۋعا باتا الماي، ىركەس-تىركەس كەلە جاتتى. تۇك سەزبەگەندەي شەشەن ورنىنان تۇرىپ، كىرگەندەردى تورگە شىعاردى. الدىمەن ولارعا ءيىلىپ تۇرىپ سالەمدەستى. سونان سوڭ «قوش كەلدىڭىزدەر، كەلگەن قادامدارىڭىزعا گۇل ءبىتسىن»، دەگەن سياقتى ادەمى ءسوزدى توگىپ جاتىر. از-جانىبەك كەلگەندەردى كوزىمەن شولدى. ءبىرىنشى تۇرعانىنىڭ قولىندا ءبىر جاعى وتقا كوسەلگەن تاياق. قارا اعاشتىڭ سىندىرىپ العان، ويقى-شويقى بۇتاعى. تاياقتىڭ ءار جەرىندە بۇرىن بولعان بۇتاقتاردىڭ ورىنى ەمشەكتەنىپ، تىكەندەنىپ شىعىپ تۇر. ەگەر اناۋ ادام ۇستاپ تۇرعان تۇتام جەرى بولماسا، باسقا جەرىن ۇستاعان ادامنىڭ قولى ءاپ ساتتە-اق شۇرىق تەسىك جارا بولىپ شىعار ەدى. اناۋ ۇزىنتۇرادان سول قولىمەن ۇستاپ الىپ، اسپانعا قاراپ كەلە جاتىر. باسىندا جازدىڭ ىستىق كۇنىندە كيگەن بوركى پىسىناعاندىقتان تەرمەن ابدەن كەڭىپ، ميلىعىنا ءتۇسىپ، ەكى قۇلاعىن باسىپ تۇر. سورلى جارعاق قۇلاق بورىكتىڭ جۇرىن تۇرمەسىن كوتەرە الماي تومەن' قاراپ مىجىرايىپ كەتىپتى. كيىمى كونەتوز. كەز كەلگەن جەرگە وتىرا كەتكەندىكتەن بولۋ كەرەك، جازدى كۇنى كيگەن تەرى شالباردىڭ ەكى قۇيرىعى ساتال-ساتال. جيرەنشە ونى سۇيرەلەپ تورگە اكەلىپ وتىرعىزدى. ول جان-جاعىنىڭ ءبارى قۇزار جار، قاي جاعىنا ءتۇسىپ كەتەر ەكەنمىن دەگەندەي تىزەسىن بۇگىپ، سيىرشىلاپ، زورعا وتىرىپ بولدى. وتىرعاندا استى بىلق ەتە تۇسكەندىكتەن قۇدىققا ءتۇسىپ بارا جاتىرمىن با دەگەندەي، ەكى جاعىنا ءسال تىرمانىڭ بارىپ جايعاستى. مالداس قۇرىپ وتىردى.
ەكىنشى ادامنىڭ دا كيىمى جوقتان جوعارى. بويى ۇزىن، بۇتىنا كيگەن سىمىنان تىزەسى جىلتىرايدى. اياعىندا جۇلىعىنا شەلدىڭ مايى دا تيمەي، ابدەن اقجوڭقا بولىپ كەتكەن، سيىر تەرىسىنەن جاسالعان ەتىگى بار. ونىڭ قونىشىنىڭ ءبارى الدەقانداي شەگەگە ۇرىنعانداي جۇلىمدانعان. ۇستىندە تەرىدەن ىستەلگەن شولاق جەڭ. ەكى قولى قارىنان جوق ەكەن، ەسكى قانسۇرىپ جەيدەسىنىڭ جەڭىن قايتارىپ يىعىنا اپارىپ، تەپشىپ جاپسىرىپ قويىپتى. ادەيى شولاق قولدى جۇرتقا كورسەتۋ ءۇشىن ىستەلگەندەي. ەكى شولاق قولدىڭ ۇشى ورمانعا تيگەن ورتتەن كەيىنگى بىرنەشە ايدان سوڭعى اق سوڭكە بولىپ قالعان، جارتىسى بار، جارتىسى جوق بىلەك بۇتاقتارداي مولاقتانىپ تۇر. بۇل بايقۇس تاماقتى قالاي ىشەر ەكەن دەگەندەي، حاننىڭ ەكى كوزى كەپكە دەيىن شولاق قولدان كەتپەدى. بەتىندەگى قوراسان داعى وعان ءبىر ەرەكشە تۇر بەرگەندەي. ءبىراق «ادام كوركى شۇبەرەك»، وندا كەلىسىپ تۇرماعاندىقتان ادەمى ءسۇدىن دە سۇرقايلانىپ تۇر داعى. ەكى قولى بار كەزىندە ىسپەتتى، كورىكتى-اق جىگىت بولعان عوي دەپ ويلادى، حان. تىرەپ وتىراتىن قولى بولماعاندىقتان ول تۇيەشە شەكتى دە، سونان سوڭ بارىپ، مالداسىن قۇردى. بۇل سوقىردىڭ سول جاعىنان وتىردى.
ءۇشىنشى ادامنىڭ اياق-قولى ءبۇتىن، ءتورت مۇشەسى ساۋ. ءبىراق ۇستىندە ۇلىڭگىرى جوق. قىرىق تەسىك سىمىنىڭ بالاعى سالابا-سالابا بولىپ، سۇڭگىلەنىپ كەتكەن، قۇيرىعىن ەكى قولىمەن باسىپ كىردى. شاماسى، ول جاعى دا تەسىك بولسا كەرەك. اياعىنا اتتىڭ ءتورت تۇياعىنان جاز كۇنىندە تاقا تارتقان. اياعىنىڭ جەلكەسى تاسباقانىڭ موينىنداي قوج-قوجدانىپ، كۇستەنگەن. بىرنەشە ءينىش سالعان قارا قوڭىر جەيدەسىنىڭ جاۋىرىنى كەنتەك بولعان توقتىنىڭ جوتاسىن ەسكە تۇسىرەدى. جاسى اجەپتاۋىر جەرگە بارىپ قالعان، ورتا جاستان اسقان. تىكەندەي قارا شاشى ەسىپ كەتكەندىكتەن ساي-ساي بولىپ، ەسىلگەن. جاز كۇندەرى جالاڭ اياعىنا تاقا تارتقاندى از-جانىبەكتىڭ كەرگەنى وسى ەدى. قازاقتار ات تۇياعىنان تاقا تارتادى، ءبىراق ونى كوكتەمگى، كۇزگى باتپاق كەزىندە عانا ەتىك تابانىنا پايدالانار ەدى. الاكۇدەك جان سەكىلدى ەمەس، جىلما قىتايداي جىلپوس-اق بولار دەپ شامالادى، حان. ورالى بارىندا ورداڭداپ، الدە قيالاي باسىپ-اق جۇرگەن جىگىت بولار. ءبىراق جەلكەسى قىرداي ەكەن، جالقاۋ شىعار. جالقاۋ، كەجەگەسى كەيىن تارتقان نەمە بولماسا، ءتورت مۇشەسى تۇگەل، نەگە قايىرشىلىق كۇن كەشىپ ءجۇر دەپ حان داققا قالدى. قالتاق جىگىتكە، قارىمدى جىگىتكە دۇنيە دەگەن نە؟ ءارى كەتكەندە بىرەۋدىڭ ەسىگىنە قۇتان بولار. ويدى ورعان، قىردى قىرعان، ەكى قولعا ءبىر بەينەت دەگەن كىسىگە بەيىل-بەرەكەنىڭ ەسىگى قاشاندا اشىق ەمەس پە؟ ايتپەسە تىك ساندالدىڭ تەرەگىندەي ءبىتىمى بار، نەگە عانا مۇندار، سورلى بولماق؟! پەلدە-پەلدە ءومىردىڭ سوقپاق جولىندا نەسىبەسىن تەرىپ جەي الماي جۇرگەن، قايىرشىلىقتى ءناپاقا قىلىپ جۇرگەن ادامدى شاڭگى دەسەڭ دە، پاڭگى دەسەڭ دە سىيماس پا! كوبىنە-اق ادام ءوزىن-وزى مۇندار ەتەدى-اۋ دەپ، از-جانىبەك اتىنىڭ باسىن الىسقا جىبەرىپ الدى... بۇل قاراقاسقا كەدەي زاعيپتىڭ وڭ جاعىنان وتىردى.
حاندا ءۇن جوق. جيرەنشە نە ىستەر ەكەن دەپ، ويىن پايىمداپ وتىر. ال شەشەن بولسا، مىنا ءۇش كەمباعالدىڭ استى-ۇستىنە ءتۇسىپ، جايىلىپ جاستىق، ءيىلىپ توسەك بولىپ، پاملەپ سويلەپ، ءمۇنايىم سوزدەردى اعىزىپ، كوگەننەن اعىتىپ جامىراتقان قوزىداي قوڭىرلاتىپ جىبەردى. وسى راس پا، الدە كورگەن ءتۇس پە دەگەندەي ۇشەۋدىڭ ەسى كەتىپ وتىر. قيسۋسان ادەمى سوزدەردى اڭلاتىپ، بايەك بولدى. ولار وتىرىپ ۇلگىرمەي-اق داستارقان جايىلىپ، ەجەلگى جەتىسۋدىڭ جەمىس-جيدەگى، الما-ورىگى، ناك-نارتى توگىلىپ تاستالدى. قىزىل باۋىرساق، سارى توقاش قويىلىپ، بال، بالدان جاسالعان بالشاراپ اكەلىندى. ەسىك الدىنداعى ەبەيدىڭ ءبىرى شاقىرىلىپ، ەكى قولى جوق شولاق تاماقتاندىرىلدى. ءدارىبى الىسقا كەتكەن از-جانىبەكتىڭ ورداسىنىڭ ناق تورىندە ءۇش كەمباعال ىشىپ-جەپ، وبىرلانا اساپ جاتتى.
— وبىرىڭا قادىرىم،— دەپ وزدەن سۇلتان وتىردى.
اياق استىنان بولعان بەيماۋلەت، بەيمازا قوناقتارعا وردا ادامدارى تاندانا دا، تامسانا دا قارايدى. ال اناۋ ۇشەۋىنىڭ ولارمەن ءىسى جوق، «كىسى اسىنا سابىر» دا جوق، قايدان كەلىپ، قايدا وتىرمىز دەگەن دە ەستەن شىقتى، «ارىعىندا ەكىدەن، سەمىزىندە بىردەن تارتىپ»، ۇرىپ جاتتى. بايقۇستاردىڭ ۇرتى دا، مۇرتى دا مايلانىپ، ارعى جاعىنا ەل قونعان سوڭ بارىپ، بىرىنە ءبىرى ءتىل قاتىستى. ءسوزدى باستاعان شولاق بولدى.
— كومەيلەپ قازى-قارتانى ءوزىڭ سىلقىتا بەرگەنشە مەنىڭ اۋزىما دا تىعىپ جىبەرسەڭشى،— دەدى شولاق قايىرشىعا قاراپ. مايلىراعىن ءوزى جەپ، قاراكەسەكتەۋىن تاباققا تاستاپ وتىرعان ول دا ازدان سوڭ توياتتاپ، تاباققا قولى سيرەك بارا باستادى. اراق-شاراپ اۋىزعا تيگەن سوڭ ءسوز تۇيمەسى سوگىلىپ، اعىتىلدى-اي كەلىپ.
— تانىسا وتىرالىق،— دەدى سوقىر اناۋ ەكەۋىنە،— سەندەر كىم ەدىڭدەر؟ مۇندا قالاي كەلدىڭدەر؟
— سەن قالاي كەلسەڭ، سولاي كەلدىك تاعى،— دەپ قىڭىر كەلدى قايىرشى. شاماسى، بولسا كەرەك.
— وسىندا اراق بار سياقتى ەدى، ماعان توستاعان تولتىرىپ قۇيىپ بەرىڭدەرشى،— دەدى سوقىر. اياقشى سىرلى توستاعاندى تولتىرىپ اراق قۇيىپ، سوقىردىڭ قولىنا ۇستاتتى. ول ەرنىن توستاعاننىڭ ەرنەۋىنە تيگىزىپ، اسپانعا قارادى. شىڭى قاراعان سياقتاندى. ويتكەنى كوز جانارى، قاراسى دا، الاسى دا جوق، كوز شاراسى كوزى بىتكەن قۇدىقتاي سۋالىپ قالعان، ورىنى بار دا ءوزى جوق، سوندىقتان زاعيپتىڭ قاراعانى ءۇيدىڭ بۇرىشىنا، الدە الىسقا قاراپ وتىرعانداي بولىپ كورىنەدى. اراقتان تاتىپ العان ول:
— ءدامى باياعىسىنداي ەكەن!— دەدى.
— ەندى قالاي دەپ ەدىڭ؟— دەپ تاعى قياستاۋ كەلدى قايىرشى. سوقىر ونىڭ كەكەتىندى ءسوزىن ەلەمەدى. ءسوزى دە، داۋىسى وزگەرىپ، جاڭاعىدان گورى قاتتىراق شىقتى.
— مەن ىشتەن سوقىر تۋىپپىن،— دەدى ول، اراقتان ءبىر ءسىمىرىپ، شىمىرقانىپ قويىپ.— اكەم ون اعايىندى ەدى، ءبارى دە باي بولدى. مەن سول ون ءۇيدىڭ ءدامدىسىن جەپ، ءتاتتىسىن سورىپ ءوستىم. شىركىن، مىنا اراق كۇشىندە ەكەن. باسىما شىعا باستادى.
— كوزىڭنىڭ ورنىندا تەسىك قالىپتى. سودان شىعىپ كەتىپ جۇرمەسىن،— دەدى قارالا قورجىندى قايىرشى. سوقىر بۇل ءسوزدى ەستىمەگەن بولدى.
— اكەم قايتىس بولعاننان كەيىن،— دەدى سوقىر،— اكەمنىڭ ىنىلەرى ماعان ادام دەپ قارامادى.— ول سيپالاپ الدىنداعى قازىدان اساپ-اساپ جىبەرىپ، توستاعانداعى اراقتى تاۋسىپ ءىشىپ قويدى.
— ويباي-اۋ، ولەدى عوي، مىنا بايقۇس،— دەپ قالىپ ەدى اياقشى. جيرەنشە ۇندەمە دەگەندەي، ونى ءتۇرتىپ قالدى. اياقشى بايقۇس دىم بولدى. جيرەنشە توستاعاندى تولتىر دەگەن يشارا ءبىلدىردى. توستاعان اراققا شىپىلداپ قايتا تولدى. اياقشى بايقۇس سوقىردى اياپ قىپىلداپ قالدى. جيرەنشە باسقا توستاعانداردى دا تولتىرتتى. اياقشى جيرەنشەنىڭ ىمداۋىمەن شولاققا توستاعاندى تاۋىسقىزىپ ىشكىزدى، ال قارالا قورجىننىڭ يەسى ءوزى-اق سىلقىتىپ سالىپ وتىردى.
سالدەن كەيىن-اق سوقىردىڭ ءسوزى وزگەرىپ سالا بەردى:
— مەنىڭ ايەلىم كوزىمە ءشوپ سالدى، بەزىپ كەتتىم. اعالارىم مەنى ايەلىڭە ۇرساسىڭ دەپ سابادى. مەن سونداي-اق نە ىستەپپىن...
ەكى قولى جوق بولعانىمەن نە بولىپ، نە قويىپ جاتقانىن ءبىلىپ وتىرعان شولاق ءالى جيناقىلاۋ دا، بوجىراعان دا جوق ەدى. ەندى ءوز اڭگىمەسىن ول ايتتى:
— اكەم مارقۇم جانكەسپە ۇرى ەدى. مەنى دە جاسىمنان ۇرلىققا باۋلىدى. ەكەۋمىز تالاي مەس قارىن بايلاردىڭ، تالاي قاراقاسقا كەدەيلەردىڭ جىلقىسىن جىمقىرىپ، زار جىلاتتىق. تالاي ساۋىرلى بۇلت كۇرەڭشە اتتى، تالاي توپىلداعان تۇعىردى، قولدان وتكىزدىم. ءسويتىپ، جىلقى الىپ ءجۇرىپ جۇڭگو ءوتىپ كەتكەنىمدى بىلمەپپىن. بىردە قىزا-قىزا بارىپ قارا قىتايدىڭ قوراسىنا ءتۇسىپ، تورىماسىن توقىمداپ جاتقانىمدا قولعا ءتۇستىم. ولاردىڭ زاڭى جامان بولادى ەكەن، ەكى قولىمدى قارىنان كەسىپ تاستادى. ول جاقتا قولى كەسىلگەننىڭ ۇرى ەكەنىن ەكىنىڭ ءبىرى بىلەدى. سوندىقتان جان ساقتاۋ قيىن بولعان سوڭ جىلىستاپ ەلگە قايتتىم.
— قايتا باسىندى كەسىپ الماعان ەكەن،— دەدى قيامپۇرىس قايىرشى.
— سەنىڭ كوزىڭدى نەگە ويماعان،— دەدى سوقىر.— ەكەۋمىز تەڭ بولاتىن ەدىك. ايتپەسە مەن جالعىز سوقىرمىن...
— مەن دە ايتايىنشى،— دەدى قايىرشى،— مەن ايتايىنشى. قويا تۇر، ەي كورمەس، مەن تۇرعاندا نەگە سويلەيسىڭ؟
— جوق، مەن ايتامىن،— دەپ وڭەشتەدى سوقىر.— مەن سەن تۇگىل، ابۋسەيىت حانمەن بىرگە وتىرعانمىن.
— ەي، تۇرا تۇر اڭگىمە،— دەدى قايىرشى سوقىرعا.— مەنىڭ اكەم باي بولعان. مەن بۇلىقسىعان مىرزا ەدىم، ءشوپ باسىن سىندىرىپ كورمەپ ەدىم. ەندى مىنە... ە-ە-ە! — قايىرشى ماسىعا باستادى.— اكەم ولگەن سوڭ مالدى باعا المادىم. ءقازىر كۇن كورۋ...
— كۇن كورۋ؟ كۇن كورگەن! سەن نەمەنە مەنى كورە المايدى دەپ وتىرسىڭ عوي، قايىرشى، نەمە.— سوقىر كوتەرىلىڭكىرەپ كەتتى.
حان جانىبەك تىبىر ەتپەي تىڭداپ وتىر. جيرەنشە حان قوناعىنا ىشكىزىپ-جەگىزۋمەن اۋرە. ول توستاعاندى قايتا تولتىرتتىردى. اياقشى توستاعاندارعا اراق، قۇيعىسى كەلمەي تاعى قيپاقتادى. ول ارينە اراقتى اياپ تۇرعان جوق ەدى، كەمباعال بايقۇستارعا جانى اشىدى، ءقازىر-اق ابىلىققان كوڭىلدەرى الابۇرتىپ، حان قاھارىنا تاپ بولار دەپ تارتىنشاقتاپ ەدى. ەندى بۇل ۇشەۋى ءسوزدى سەرلەتىپ، ءبىرىن-بىرى توسپاي، ءارقايسىسى بەتىمەن سويلەپ كەتىپ بارا جاتتى. قارا ناسار كيىپ، قام جەپ وتىرعان بۇلار ما، بارعان سايىن ءارقايسىسى دوي-سوي بولىپ كەتتى. اسىرەسە الاقۇيىنداتىپ وتىرعان سوقىر ەدى. ول قاناسىنا سىيماعان وزەندەي تاسىدى، قاپىل اتپەن ءومىر وتكىزگەن ادام ەمەس، بار عۇمىرىن حان سارايىندا كەشكەن ادامداي ءبوسىپ-بوسىپ كەتتى. كورگەن ازارىن، تارتقان تەپەرىشىن ۇمىتىپ، ارنادان اسىپ كورلەندى. سوقىردىڭ ءبىر ساتكە كوڭىلى جوشىپ، قۇتپان جالدى قۇرايعىرداي قۇرقۇرلاپ، تارتا الماي قالدى. اياقتىعا جول، اۋىزدىعا ءسوز بەرمەيتىن شەشەن بولىپ الدى:
— سەندەر دەگەن نە، ءبىرىڭ قاراقاسقا، ەسىگىڭدە ءيتى جوق، باسىندا كۇيتى جوق كەدەيسىڭ، ەكىنشىڭ ەكى قولى جوق، كىم كورىنگەننەن تاياق جەيتىن شولاقسىڭ. مەن،— دەدى ول اۋزىڭداعى شايناپ وتىرعان تاماعىن جىن شاشقان جوڭشە نارشا بۇركىپ،— پاكيزا تۇقىمنان شىققان تەكتىمىن. مەن سەندەر تۇرماق ابۋسەيىت حانىڭنان ايىلىمدى جيعان ەمەسپىن،— دەپ ءوزىنىڭ ناق ءوزى ايتىپ وتىرعان ابۋسەيىت-جانىبەك حاننىڭ تورىندە وتىرعانىن ۇمىتىپ كەتتى.
ءوزىنىڭ اتى اتالعاندا، حان ەلەڭ ەتە ءتۇستى. ونى بارلاپ-باقىلاپ جاتقان ەشكىم جوق، ءارقايسىسى بەتىمەن لاقتى.
— سەن سياقتى شولاقتار مەنىڭ تەڭىم بە،— دەدى سوقىر قايتا كوتەرىلىپ.— نەمەنە اجىراياسىڭ (كورىپ وتىرعانداي)، ەكى قولىڭدى ۇيىڭدە اكەڭنىڭ تالقىسىنا سالىپ كەتىپ پە ەدىڭ؟!— سوقىر ءتىپتى كىشىرەيمەي قاسقارىپ الدى، بەتىنەن تاياتىن ەمەس.
— ءوي، بۇلىقسىعان باي بالاسى، بايلىعىڭ يىعىنداعى دورباڭ با؟ كوجە تاپپاي ءجۇرىپ كوكيتىندەرى-اي، وسى جۇرتتىڭ. مىنا، مىنا مەن، مىنا الدارىنداعى كوزەلىڭ ابۋسەيىتتىڭ ءوزى تۇگىل، اكەسى باراقتى تالاي ساباعانمىن. ەسەنبۇعا، كەرەيمەن اسىقتى بىرگە اتىسقام.
ناق وسى جەردە شولاق كوتەرىلدى.
— ىشتەن سوقىر بولىپ تۋعانىڭ قايدا، ەي، تۋا شاككىر، تۋا شوكتىم دەگەن ءوزىڭ ەدىڭ عوي، ەندى ابۋسەيىتپەن اسىق وينادىم دەيسىڭ. وسى سەنى... سەن،— دەدى ول قايىرشىعا قاراپ،— اراشاشى بولارمىسىڭ؟ نە، نە... ىستەسەم ەكەن.
— نە ىستەي الۋشى ەدىڭ؟— دەپ شولاققا قايىرشى ەدىرەڭدەدى.
ناق وسى جەرگە كەلگەندە، قالعان قىزىعىن حان ءوزى كورسىن دەگەندەي جيرەنشە شىعىپ كەتىپ قالدى...
جيرەنشە كەتكەن سوڭ، ءبىرلى-جارىمدى قىزمەتشىلەر كورىنە باستادى. حان تىبىر ەتپەي وتىر.
اۋزى تىنباي سويلەگەن ۇشەۋ ءارقايسىسى-اق باتىر شىعىپ، جولبارىس سوققان، پالۋانعا تۇسكەن، سايىسقا قاتىسقان بولدى. ۇشەۋى دە قياپاتتى ازامات بولىپ ءبىر كەتتى، ءتىپتى ەل بيلەۋگە دە قاتىسىپتى.
— مەن بيلىك ايتقاندا،— دەپ جىبەردى قايىرشى،— حانىڭ قارا بولادى، مەنىڭ جانىمدا ءجىپ ەسە الا ما، ولارىڭ.
— وي، پالە-اي! جىگىتىم-اق!— دەپ جىبەردى شولاق.
ءبىر ءسات تاماقتان اۋىزى بوساماي سويلەمەي قالعان سوقىر، وسى ءبىر مەزەتتە باسىن كوتەرىپ الىپ، بۇرىشقا بۇرىلدى.
— ويپىرماي،— دەدى ول بارىنەن داۋىسىن اسىرا ايعايلاپ،— ءۇيدىڭ ءىشى قىزىل-جاسىل بولىپ كەتتى عوي.
— ەي،— دەدى جۇلىپ العانداي شولاق،— وي، اكەڭنىڭ اۋزىن... سوقىر نەمە. ەكى كوزىڭ ىشتەن تۋا سوقىر، نەنى كورىپ وتىرسىڭ. وڭ جاعىمدا وتىر ەكەنسىڭ، قويىپ كوپ جىبەرىپ، جوق قىلايىن با!— ول ءبىر تىزەرلەپ وتىرىپ، ەكى قولى جوق قۇرى كەۋدەسىمەن سوقىرعا ۇمتىلدى. سوقىردىڭ وڭ جاعىنداعى قايىرشىنىڭ قوزعالۋعا شاماسى جوق، بارلىق بۋىنىن اراق الىپ قالعان، ورنىنان ەكى-ۇش ۇمتىلىپ سولما بولعان تۇيەشە تۇرا المادى. اقىرى وتىرعان كۇيىندە ءتىلى كۇرمەلە سويلەپ كەتتى:
— ءولتىر، ءولتىر! اكەڭنىڭ اۋىزىن... ولسە قۇنىن ءوزىم بەرەم!
وسى جەردە حان قاتتى كۇلىپ جىبەردى. سالدەن سوڭ كۇلكىسىن تىيىپ، ۇشەۋدى ونشاقتى كۇن وردادا ۇستاۋعا جارلىق بەردى.
— دۇنيەنىڭ بايلىعى اراق، وتىرىگى اراق، شىنى بوستاندىق! ال بايلىعى اراق! بوستاندىعى نە؟
ەرتەڭىنە حان جانىبەك جيرەنشەنى قايتا ىزدەتتى. جيرەنشە بۇرىنعىسىنشا تاپقىزباي كەتتى. ارادا ون كۇن ەتكەندە بارىپ جيرەنشە ىلەدەن جارتى كۇنشىلىك جەردەگى ماتاي-باقاي تاۋى باۋىرىنداعى اۋىلداردا ەكەن دەگەن حابار جەتتى. شىنىمەن حان وسىنشا جۇرتتى ات قۇيىسقانىنا كوبىك قاتىرىپ، جارما جالدان جالبىزداي قالعانشا ىزدەتكەن جيرەنشە شاڭقاناي وزەنى بويىنداعى كەڭىردەگى شىققان، كەرەگەسى كەرىلمەگەن، ۋىعى تىكشە، شاڭىراعى شاپشاقتاي كەدەي ءۇيدىڭ قۇرىم كيىزدى تورىندە بيداي تالقاننان ىستەگەن، قاتىنسىز قارا كوجە ءىشىپ وتىرعان جەرىنەن قوس اتپەن جەتكىزىلدى.
جيرەنشە اتتان تۇسكەن بويدا ۇشەۋدىڭ قايدا ەكەنىن سۇرادى.
— ايتقانىڭىزداي، شەشەن، ءىشىندىرىپ، كيىندىرىپ باعىپ وتىرمىز. نە ىستەۋگە بىلمەي ءسىزدى كۇتىپ ءجۇرمىز،— دەدى وردانىڭ باس قىزمەتشىسى.
حان ورداسى تولى ادام ەكەن. جيرەنشە كەلگەندە ادەتتەگىدەي از-جانىبەكتىڭ قاباعى اشىلىپ ءجۇرىپ بەردى. حان ۋازىرلەرىمەن اڭگىمەسىن ءۇزىپ تاستاي بەرىپ، سالەم بەرگەن شەشەنگە جىميا قاراپ، سۇراق قويدى:
— جيرەنشەم، دۇنيەنىڭ بايلىعى نە؟
— وتىرىگى اراق، ىرىسى بوستاندىق، حان يەم.
— ەندەشە سوڭعىسىن دالەلدەۋ كەرەك.
— حان يەم، وندا سىزگە ءبىر كۇن حان بولماۋعا تۋرا كەلەدى.
— ءبىر كۇن قارا بولۋ قىلمىس تۇگىل.
— ەندەشە قارا بولىپ كيىنىڭىز.
از-جانىبەك اقىل يەسى ادام، مۇنىڭ نە ەكەنىن ايتقىزباي ءتۇسىندى. جيرەنشە جەتكىزگەن كيىمدەردى كيىپ، كوپتىڭ ءبىرى، كوبەگەن قالىپقا ءتۇستى. ول جاياۋلاپ وردادان الىس ەمەس تۇرعان التى قانات اق ۇيگە كىرگىزىلدى.
وردادا ۇشەۋ وتىر. ورتادا سوقىر. سول جاعىندا شولاق، وڭ جاعىندا قايىرشى. ارادا وتكەن ون كۇندە اجەپتاۋىر تۇلەپ، ءارى كىرىپ شىرايلانىپ قالىپتى. ونىڭ ۇستىنە ۇشەۋى دە جاڭا كيىم — باتسايى شاپان، تۇرمە بەلبەۋ، جەتىسۋلىق دوڭگەلەك قالپاق كيگەن سوڭ، كەشەگى كورگەن كىسى تانىماستاي بولىپ وزگەرىپ كەتىپتى. ولار حاندى كوپ قازاقتىڭ ءبىرى دەپ قاراعانىندا كۇمان جوق. كوزى بار ەكەۋى العىشتا ءجىتى، تەسىلە قارادى دا، ارتىنان «حاننىڭ ءبىزدىڭ ارامىزدا نەسى بار» دەگەندەي كومەيلەپ ەت جەپ، سىلقىتىپ قىمىز ءىشىپ، قىزارا ءبورتىپ وتىرا بەردى. ىشكەنى الدىندا، ىشپەگەنى ارتىندا. كۇندەگىدەي «تاماقتى قايدان ىشەم» دەمەيدى، بۇل وتىرىستارىنا، كۇن كورىستىڭ وسى ءبىر ساقيلىق تۇرمىس-تۇرعىسىنا، ارلاعان اتتاي كۇتىمگە بەيىل شىعار دەپ ويلادى از-جانىبەك. ەندەشە جيرەنشە مۇندا نەسىن حاندى اكەلدى ەكەن. كەۋىلىندە بۇلاردىڭ نە بار ەكەن، الدە بىزگە بايقاتتى، جاراستى تۇرمىس وسى دەپ ۇعا ما ەكەن. حان داققا بويلاپ كەتتى. ونىڭ تەرەڭ ويىن سوقىردىڭ «ۋھ!» دەپ كوكىرەگى قارس ايىرىلعان كۇرسىنىسى ءبولىپ جىبەردى. از-جانىبەك سوقىرعا قاراپ جاي ءتىل قاتقان بولدى.
— اپەندە، ءبىر نارسە كەرەك ەتىپ وتىرسىز با؟ قانداي تاماق سالىپ بەرەيىن؟— دەدى حان.
— ە، مەنىڭ قالاعانىم حان ۇيىنەن تابىلار دەيسىڭ بە؟— دەدى سوقىر. تاعى دا تەرەڭ كۇرسىنىپ الدى. وڭ تىزەسىندە جاتقان جىبەك قول ورامالدى الىپ كوزىن ءسۇرتتى.— مىنا ءبىر سۇلگىسى دە كوزدىڭ سۋى تيگەن سوڭ بەتىمدى جىرتىپ كەتەردەي قاتىپ قالدى.
— حان ۇيىنەن تابىلمايتىن نارسە قايدا بولۋشى ەدى،— دەدى حان اڭگىمەنى قوزعاي ءتۇسىپ، بىقسىعان وتتىڭ كوزىن اشقانداي.
— حان ءۇيى دە ءبىر، قاپاس تا ءبىر. قاپاستا وتىرىپ ىشكەن بالدان، ەركىندىكتە ىشكەن قارا سۋىم ارتىق ەمەس پە؟— دەپ سالعانى شولاقتىڭ. دەگەنمەن حان سوقىردىڭ تۇپكى دىلىندە نە جاتقانىن بىلمەككە ۇمتىلدى. ول سوقىرعا قاراپ ءسوز تاستادى.
— حان ۇيىندە تابىلماس نارسە بولۋشى ما ەدى، نەگە دىلگەر، نەگە تاپشى-دىلگەر بولىپ وتىرسىز. ايتساڭىزشى،— دەدى حان.
— مىنا ءبىر تاقىمداعان پالە قايدان شىقتى-ەي. ون كۇن جاتقاندا بيداي تالقاننان جاسالعان اشىمال اۋزىما ءبىر تيمەدى ەمەس پە، قايدان تابىلسىن ول، حان سارايىنان.— حان كۇلىپ جىبەرە جازدادى. ءبىراق كۇلمەدى. اياقشىعا «تاپقىز ايتقانىن» دەگەن يشارا ءبىلدىردى. اشىمال تابۋ وڭاي بولمادى. حان اۋىلىن توڭىرەكتەي قونعان باي اۋىلداردان اشىمال شىقپادى. قۇرىمبەلدەگى وتىز ءۇيدى جاتاققا ات شاپتىرىلدى. اشىمال جەتكىزىلگەنشە، حان باسقالارىنان دا سىر تارتتى. ول انالاردى تاعى سويلەتپەك بولدى.
— شالۋلى ءسوزدىڭ كەرەگى نە، ءبىزدى بايەك بولىپ كۇتىپ جاتىر ەمەس پە، بۇل ءبىز پاقىردىڭ باسىنا از بولا ما. قاپەلىمشىل ءبىر جەلقۋلىق ءومىر كەشىپ بولعان جوقپىز با، ۇشارىمىزدى جەل، قونارىمىزدى ساي ءبىلىپ كەلدىك ەمەس پە، وسى جاسىمىزعا دەيىن. سول قۇيقالاق كۇن شەكەمىزگە ءتيدى ەمەس پە. اقساقالدىڭ ەڭ ءبىر تولىمدى دا، تويىمدى دا جەرىنىڭ تۇقىمى جيرەنشە شەشەننىڭ ءوزى ءبىزدىڭ قولىمىزعا سۋ قۇيىپ جۇرگەن جوق پا! مەنىڭ ءبىر باسىما وسىدان ارتىق سىيدىڭ كەرەگى جوق.— حان وسى ءسوزدى ايتىپ، مۇدايىلىك-ايارلىق جاسادى. نە دەر ەكەن دەدى:
— ەي، توقىر باس،— دەدى قايىرشى،— «كەشە كەلگەن توقالدار، ءشومىش الىپ قوقاڭدار» دەپ، ءقازىر كەلە سالىپ، حان ۇيىندە ون كۇننەن بەرى قوناق بولىپ جاتقان بىزگە اقىل ۇيرەتپەك بولدىڭ عوي. اقىلىڭدى باسىڭا شايناپ جاق. كوكتەگى كوكشۋلانشا ەركىن سايران سالىپ جۇرمەگەن سوڭ، باعۋلى وتىرىپ بال ىشكەنىڭنەن نە پايدا؟
سىرتتا ءدۇبىر ەستىلدى. ۇيگە كۇلدىرلەتىپ ەكى مەس كىرگىزىلدى. ءبىرى تولى بيداي تالقاننان سالعان اشىمال، ەكىنشىسى ايران قاتىپ اشىتىپ قويعان بيداي كوجە. اياقشى مەستەردى قىمىزدى شاناشتا اۋزىنان ۇستاپ تۇرىپ شايقاپ-شايقاپ قويىپ ايتتى:
— قايسىسىنان قۇيايىن، مىناۋ اشىمال، ەكىنشىسى بيداي كوجە.
ول سىرلى اياقتارعا اشىمالدى ورتالاپ قۇيىپ، الدىمەن سوقىرعا، سونان سوڭ باسقالارىنا ۇسىندى. سوقىر قولعا العان بويدا اشىمالدى تارتىپ جىبەردى دە ايتتى:
— «شەڭگەل ءوز جەرىندە كۇركىرەيدى». ىشىلەتىن جەرىن تاۋىپ ىشپەگەن سوڭ، اشىمالدىڭ دا ءدامى بولمايدى ەكەن عوي.— حان قاراپ وتىر. اشىمالدى ۇشەۋى دە سىلق-سىلق جۇتتى. «قىمىز تۇرىپ كەجە ىشكەن سورلى كەدەي»،— دەگەن وسى ەكەن-اۋ دەپ ويلادى.
— قاپالىقپەن قان جۇتىپ وتىرىپ ىشكەن تاماقتىڭ ءدامى بولۋشى ما ەدى،— دەپ قايىرشى اياقتى داستارقانعا تاستاي سالدى. اياق تۇبىندە قالعان كوجە قويۋى داستارحانعا توگىلىپ، ءتوپ بولىپ تومپايىپ جاتتى. قايىرشى ەتپەتتەپ جاتا قالىپ جاڭاعى ءتوپتى اۋزىمەن ىشىنە دەم تارتىپ، تەز جەپ قويدى دا:
— ون كۇننەن بەرى تاماق ىشكەندەي بولعانىم وسى،— دەدى.
سوقىردىڭ دا، شولاقتىڭ دا اھلاپ، ۋھلەۋى كوبەيدى. سوقىر شالقايىپ، ماڭدايشاعا قاراعانداي بولدى. شولاق پەن قايىرشىعا ءۇيدىڭ ىشىندەگى جايناپ تۇرعان ءۇشتىڭ بارلىعى بۇلاردى بۇيىرىنەن قىسىپ تۇرعان پالەدەي كورىندى، وكپەسى دە، كەۋدەسى دە قىسىپ بارادى. ورناعان تىنىشتىقتى تاعى سوقىر بۇزدى:
— حان سارايىندا قىسىلىپ وتىرىپ جەگەن قازىدان، ەل اراسىندا ءجۇرىپ ىشكەن ىركىتىم ارتىق. كوسىلىپ وتىرىپ، كەس-كەستەپ جاتىپ قۇلقىلداتا ەركىن سىمىرگەن كوجەگە نە جەتسىن!— دەپ تىزەسىندەگى قول ورامالىن الىپ، بەت-اۋزىن
سىيپاپ، جان-جاعىن قولىمەن تۇرتكىلەپ-تۇرتكىلەپ قويدى. حان جانىبەك سوقىرعا قۇدايدىڭ كۇنى دە، ءتۇنى دە قاراڭعى، اناۋ ەكەۋىنە جارىق دۇنيە، ەركىندىك كەرەك شىعار، ال مىنا سوقىرعا نە جوق دەپ ويلادى. ناق وسى ءبىر ساتتە شولاق اقسوڭكەدەي ەكى شولاعىن شوشاڭ-شوشاڭ ەتكىزىپ، ءبىر ءسوز ايتتى جانە قاتتى ايتتى، وڭبەننەن وتكىزىپ ايتتى.
— حاننىڭ ءۇيى قاماۋ، ىشكەنىمىز قان-اۋ!
حان جانىبەك اشۋ قىسىپ ورنىنان قارعىپ تۇردى. ءتۇسى بۇزىلىپ تۇتىگىپ كەتتى. شىدايتىن ءسوز بە، بۇل. «ىشكەنىمىز قان». قايعىمەن قان جۇتتى دەگەن وسى بولادى داعى. دەمەك بۇلاردىڭ ىشكەنى ءىرىڭ، جەگەنى جەلىم. حان اقىل توقتاتىپ قايتا وتىردى. قوناق ەتىپ قولپاشتاپ وتىرعاندا وسىنى ەستيىن دەپ پە ەدى. حان ءۇيى — قاماۋ ءۇيى. حان ءۇيى—قاپاس. حان سارايىن تاستاپ كەرىمنىڭ كەتكەنى اناۋ. ياپىر-اي، ءا! ياپىر-اي، جيرەنشەم!..
ارادا بيە ساۋىم وتكەندە قوساقتاسقان ۇشەۋ حان سارايىنان الىستاپ، كوكسۋعا قاراي بەت الىپ بارا جاتتى. دالاعا شىققان حان ولاردىڭ سوڭىنان ۇزاق قاراپ تۇردى، داققا باتىپ تۇردى. ءبىر شامادان كەيىن بارىپ حان از-جانىبەك ءبىر اۋىز سەز ايتتى:
— دۇنيەنىڭ بايلىعى — وتىرىگى اراق، ىرىسى بوستاندىق، قازاقتا جيرەنشەدەن اقىلدى تۋعان ادام جوق ەكەن-اۋ!..
1987
You Might Also Like
-
كوپتەن كورمەگەن اۋىلىما ساعىنىپ جەتتىم. كولحوز ىرىلەنگەلى بەرى مۇندا كەلە الماي جۇرگەنمىن. اراسى تاي شاپتىرىم ەكى اۋىل بۇرىن ەكى كوللەكتيۆتىك شارۋاشىلىق بولىپ، قىسقا جىپتەرى بايلاۋعا كەلسە دە، كۇرم...
