دۋلاتتىڭ اسىل مۇراسى
تاقىرىبى: دۋلاتتىڭ اسىل مۇراسى
تاربيە ساعاتىنىڭ ماقساتى
بىلىمدىلىك: ەلدىكتىڭ جىرلاۋشىسى، ەركىندىكتىڭ جوقشىسى اقىن دۋلات باباتاي ۇلىنىڭ ءومىرىن، شىعارمالارىن وقۋشىلارعا تەرەڭ تانىستىرۋ.
تاربيەلىك: اقىننىڭ شىعارمالارى ارقىلى ەلىن، حالقىن سۇيۋگە، ادامگەرشىلىككە تاربيەلەۋ.
دامىتۋشىلىق: وقۋشىنىڭ شىعارماشىلىق ىزدەنىسىن ارتتىرۋ.
كورنەكىلىگى: د. باباتاي ۇلىنىڭ سۋرەتى، پلاكاتقا جازىلعان دۋلات باباتاي ۇلى تۋرالى جازىلعان پىكىرلەر، اقپارات ماتەريالدارى.
بارىسى:
ءمۇعالىمنىڭ ءسوزى: ءحىح عاسىردىڭ العاشقى جارتىسىندا ءومىر ءسۇرىپ، تۋعان ەلىنىڭ تاريحي ءبىر كەزىن جىرلاپ وتكەن دۋلات باباتاي ۇلى 1802 جىلى دۇنيەگە كەلگەن.
دۋلات ەسكىشە وقىعان، ساۋاتتى بولعان. ول ءوز ولەڭدەرىن قولجازبا كىتاپ ەتىپ جازىپ جۇرگەن. دۋلات ارقىلى اياكوز وڭىرىنەن شىققان اقتامبەردى جىراۋ تولعاۋلارى حالىققا جەتىپ، اقساقالدار جادىندا ساقتالىپ قالعان.
اقىننىڭ العاشقى جيناعى «وسيەتناما» دەگەن اتپەن 1880 جىلى قازاندا باسىلدى. 1991 جىلى ءبىر توپ شىعارمالارىن « زامانا سازى» دەگەن اتپەن «جازۋشى» باسپاسى جيناق ەتىپ شىعاردى.
دۋلات باباتاي ۇلى قازاق ادەبيەتى تاريحىندا العاش رەت مىسال جازعان اقىن. وعان مىسال رەتىندە جازعان شىعارمالارى ۇلگى، ونەگە، اقىل رەتىندە كەلىپ، كىشىپەيىلدىلىك، بىرلىك، ادىلەتتىلىك جاقتالىپ، ماقتانشاقتىق، مەنمەندىك، بەيشارالىق، ورىنسىز پاسىقتىق سانالادى. ونىڭ مىسال ولەڭدەرىنىڭ تاربيەلىك ءمانى وتە زور.
دۋلات ولەڭ ءمانىن بىلگەن، تىلگە جۇيرىك، ناقىلداپ - ماتەلدەپ سويلەيتىن شەشەن. دۋلات شىعارمالارى قازاق جازبا ادەبيەتىنىڭ قالىپتاسۋىنا ءوز ۇلەسىن قوستى. اقىن «اتا قونىس ارقادا» دەپ اتالاتىن ولەڭىندە ارقانى جايلاعان قازاقتاردىڭ ءبىر كەزدەگى تاريحىن بايان ەتەدى. حالقىمىز ەرلىك كۇرەس جۇرگىزۋ ارقىلى ەلدىگىن ساقتاپ، تۋعان جەرىن قالماقتاردان قورعاي بىلگەنىن ايتىپ، سول كەزدەگى ەرلىكتى، دەربەستىكتى ماقتايدى.
ارناۋ:
شونجاردى شوق تىلىمەن تۋلاتاتىن،
قارىق قىلىپ، كوپ ەلدى شۋلاتاتىن.
بۇگىندە مەرەيتويى ءوتىپ وتىر،
اقيىق ارقاداعى دۋلات اقىن.
ال ەندى كەيىپكەر شىعارمامنىڭ،
شىعادى كوڭىلىمنەن سىڭارماننىڭ.
ىشىندە سەركەسىندەي كورىنەدى،
ون جەتى اقىن شىققان سىبانداردىڭ.
ەشقاشان ايتار ءسوزىن ىرىكپەگەن،
تۇنبا بوپ، تۋلا بويدا ءجۇرىپتى ولەڭ.
دۇركىرەپ ءدۇيىم ەل - جۇرت جاتقانىندا،
مەنداعى ماڭداي تەرىم سىلىپ كورەم.
قوشەمەت قايدا بارساڭ بولەنگەنىڭ،
باسىنا تىك كوتەردى كولەمدى ەلىڭ.
زەرگەرى اسىل ءسوزدىڭ، وراق ءتىلدىڭ،
جوعالماس قالدى ارتىندا ولەڭدەرىڭ.
/ءو. دۇتبايەۆ/
جارىق جۇلدىز.
دۋلات اقىن،
زامان جىرى تولعاعان،
بوداندىقتان تاۋەلسىز،
جۇرت بولۋدى قورعاعان.
وتارلاعان پاتشاعا،
ادىلەت ىزدەپ،
جىر نايزاسىن جولداعان.
بيلەۋشى، قياناتشىل،
وزبىرلارمەن دە الىستى.
ءسوز قۇدىرەتىمەن،
بايلاپ - ماتاپ قارىستى.
جاۋعا شاۋىپ،
قىلىش - نايزا سەرمەمەي،
مايدانعا ءتۇسىپ،
ولەڭ - جىرمەن سايىستى.
ۋا، جاراندار، عيبرات ال سوزىنەن،
كەلگەن ءوتىپ، بۇلدىر زامان تەزىنەن.
يگىلىكتىڭ ەرتە - كەشى جوق دەگەن،
بۇگىنگى ۇرپاق تىلدەسەيىك ەندى وزىڭمەن.
/ ق. قاجىعۇلوۆ /
ءمۇعالىم: دۋلات باباتاي ۇلىنىڭ تۋعان جەرى قازىرگى اياگوز اۋدانى، اقشاتاۋ اۋلىنىڭ قىزىلاعاش دەگەن قىستاۋى. تۋعان جەرى اقجايلاۋ مەن ساندىقتاسقا ارنالعان ولەڭى بار. وسى جەردەگى اقىن بابا باسىنا كەسەنە تۇرعىزىلعان.
شىناردان بيىك سانام بار،
اقىلدان الپىس سانام بار،
قورعان قۇرىش ءسوزىم بار.
جىرىمدى مەنىڭ تىڭداعان!
ءسوز ۇعاتىن سوڭعى ادام،
شىڭداۋدان استە تىنباعان،
سارقىراپ اققان جىلعادان،
جىر ارناسى سۋاتپىن -، دەپ بار اقىندىق ءومىرىن قازاق حالقىنىڭ ارى مەن وجدانى، بوستاندىعى مەن تاۋەلسىزدىگى جولىنا باعىشتاعان دۋلات باباتاي ۇلى ءوز زامانىنىڭ سىنشىل اقىنى بولا ءبىلدى. دۋلاتتىڭ ەل قامى تۋرالى، كەيىنگى ۇرپاقتى تاربيەلەۋدەگى اسا ماڭىزدى، ماعىنالى ءار تولعاۋلارىن كەزىندە ۇلكەن دە، كىشى دە قۇلاق قۇرىشىن قاندىرا تىڭداعان.
قازاق حالقىنىڭ ۇلى اقىنى ابايعا ۇلاعاتتى ۇستاز بولعان. وعان اقىندىق ونەر جولىندا تۇڭعىش باتا بەرگەن دۋلات باباتاي ۇلى. زامانىمىزدىڭ زاڭعار جازۋشىسى مۇحتار اۋەزوۆ « دۋلات قازاق حالقىنىڭ قامقورى، ابايدى يدەيا جاعىنان تاربيەلەۋشى» - دەپ باعا بەرەدى.
دۋلات باباتاي ۇلى اۋىرتپالىعى زور، وزگەرىسى دە مول عاسىرمەن قۇرداس بولدى. ول پاتشالىق رەسەيدىڭ قازاق ولكەسىن كۇشپەن وتارلاۋ كەزەڭىن، ودان تۋعان زوبالاڭداردى ءوز كوزىمەن كورىپ، سوعان بارىنشا نارازىلىق بىلدىرگەن ەل باسى ادامدارىنىڭ ءبىرى. وتارلاۋ ساياساتىنىڭ قازاق ەلىن تالان - تاراجعا سالۋ حالىقتىڭ دەربەستىگىن ءبىرجولا جويىپ، تاۋەلدى جۇرتقا اينالدىرۋ ارەكەتتەرىنە قارسى شىققان. حالىقتى كۇرەسكە ۇگىتتەۋ مىندەتتەرىن الدىنا ماقسات قىلعان ناعىز ەل قامقورى، سىنشىل دا، سىرشىل كۇرەسكەر.
دۋلات باباتاي ۇلى رەسەيدىڭ وتارشىل اسكەرلەرىن قاتتى سىناعان اقىن. سوندىقتان دا كوپ ۋاقىت بويى اقىننىڭ شىعارمالارى ۇلتىن، تۋعان جەرىن جان جۇرەگىمەن ەلجىرەي ءسۇيىپ جازعان ولەڭدەرى ۇلتشىلدىق رەتىندە باعالانىپ، دارىپتەلمەي كەلدى. سونداي ولەڭدەرىنىڭ ءبىرى « اسقار تاۋدىڭ ءسانى جوق».
بي مەن بەكتى ءسانى جوق،
ەلىن قورعاي الماسا،
تۋرا جولعا سالماسا،
ىستىعىنا كۇيمەسە،
سۋىعىنا توڭباسا.
باتىرلىقتىڭ ءسانى جوق،
ەلىرگەن تۇلپار ەرتتەلىپ،
تولعاۋلى نايزا قولعا الىپ،
تۇيعىن قۇستاي تولعانىپ،
سارى ساداق اسىنىپ،
ەگەسكەن جاۋدى قاشىرىپ،
ۇلىن قورىپ جاۋىنان،
ەرەۋلەگەن ەگەر داۋىنان
تۇتامداپ وق جانباسا.
تاربيە ساعاتىنىڭ ماقساتى
بىلىمدىلىك: ەلدىكتىڭ جىرلاۋشىسى، ەركىندىكتىڭ جوقشىسى اقىن دۋلات باباتاي ۇلىنىڭ ءومىرىن، شىعارمالارىن وقۋشىلارعا تەرەڭ تانىستىرۋ.
تاربيەلىك: اقىننىڭ شىعارمالارى ارقىلى ەلىن، حالقىن سۇيۋگە، ادامگەرشىلىككە تاربيەلەۋ.
دامىتۋشىلىق: وقۋشىنىڭ شىعارماشىلىق ىزدەنىسىن ارتتىرۋ.
كورنەكىلىگى: د. باباتاي ۇلىنىڭ سۋرەتى، پلاكاتقا جازىلعان دۋلات باباتاي ۇلى تۋرالى جازىلعان پىكىرلەر، اقپارات ماتەريالدارى.
بارىسى:
ءمۇعالىمنىڭ ءسوزى: ءحىح عاسىردىڭ العاشقى جارتىسىندا ءومىر ءسۇرىپ، تۋعان ەلىنىڭ تاريحي ءبىر كەزىن جىرلاپ وتكەن دۋلات باباتاي ۇلى 1802 جىلى دۇنيەگە كەلگەن.
دۋلات ەسكىشە وقىعان، ساۋاتتى بولعان. ول ءوز ولەڭدەرىن قولجازبا كىتاپ ەتىپ جازىپ جۇرگەن. دۋلات ارقىلى اياكوز وڭىرىنەن شىققان اقتامبەردى جىراۋ تولعاۋلارى حالىققا جەتىپ، اقساقالدار جادىندا ساقتالىپ قالعان.
اقىننىڭ العاشقى جيناعى «وسيەتناما» دەگەن اتپەن 1880 جىلى قازاندا باسىلدى. 1991 جىلى ءبىر توپ شىعارمالارىن « زامانا سازى» دەگەن اتپەن «جازۋشى» باسپاسى جيناق ەتىپ شىعاردى.
دۋلات باباتاي ۇلى قازاق ادەبيەتى تاريحىندا العاش رەت مىسال جازعان اقىن. وعان مىسال رەتىندە جازعان شىعارمالارى ۇلگى، ونەگە، اقىل رەتىندە كەلىپ، كىشىپەيىلدىلىك، بىرلىك، ادىلەتتىلىك جاقتالىپ، ماقتانشاقتىق، مەنمەندىك، بەيشارالىق، ورىنسىز پاسىقتىق سانالادى. ونىڭ مىسال ولەڭدەرىنىڭ تاربيەلىك ءمانى وتە زور.
دۋلات ولەڭ ءمانىن بىلگەن، تىلگە جۇيرىك، ناقىلداپ - ماتەلدەپ سويلەيتىن شەشەن. دۋلات شىعارمالارى قازاق جازبا ادەبيەتىنىڭ قالىپتاسۋىنا ءوز ۇلەسىن قوستى. اقىن «اتا قونىس ارقادا» دەپ اتالاتىن ولەڭىندە ارقانى جايلاعان قازاقتاردىڭ ءبىر كەزدەگى تاريحىن بايان ەتەدى. حالقىمىز ەرلىك كۇرەس جۇرگىزۋ ارقىلى ەلدىگىن ساقتاپ، تۋعان جەرىن قالماقتاردان قورعاي بىلگەنىن ايتىپ، سول كەزدەگى ەرلىكتى، دەربەستىكتى ماقتايدى.
ارناۋ:
شونجاردى شوق تىلىمەن تۋلاتاتىن،
قارىق قىلىپ، كوپ ەلدى شۋلاتاتىن.
بۇگىندە مەرەيتويى ءوتىپ وتىر،
اقيىق ارقاداعى دۋلات اقىن.
ال ەندى كەيىپكەر شىعارمامنىڭ،
شىعادى كوڭىلىمنەن سىڭارماننىڭ.
ىشىندە سەركەسىندەي كورىنەدى،
ون جەتى اقىن شىققان سىبانداردىڭ.
ەشقاشان ايتار ءسوزىن ىرىكپەگەن،
تۇنبا بوپ، تۋلا بويدا ءجۇرىپتى ولەڭ.
دۇركىرەپ ءدۇيىم ەل - جۇرت جاتقانىندا،
مەنداعى ماڭداي تەرىم سىلىپ كورەم.
قوشەمەت قايدا بارساڭ بولەنگەنىڭ،
باسىنا تىك كوتەردى كولەمدى ەلىڭ.
زەرگەرى اسىل ءسوزدىڭ، وراق ءتىلدىڭ،
جوعالماس قالدى ارتىندا ولەڭدەرىڭ.
/ءو. دۇتبايەۆ/
جارىق جۇلدىز.
دۋلات اقىن،
زامان جىرى تولعاعان،
بوداندىقتان تاۋەلسىز،
جۇرت بولۋدى قورعاعان.
وتارلاعان پاتشاعا،
ادىلەت ىزدەپ،
جىر نايزاسىن جولداعان.
بيلەۋشى، قياناتشىل،
وزبىرلارمەن دە الىستى.
ءسوز قۇدىرەتىمەن،
بايلاپ - ماتاپ قارىستى.
جاۋعا شاۋىپ،
قىلىش - نايزا سەرمەمەي،
مايدانعا ءتۇسىپ،
ولەڭ - جىرمەن سايىستى.
ۋا، جاراندار، عيبرات ال سوزىنەن،
كەلگەن ءوتىپ، بۇلدىر زامان تەزىنەن.
يگىلىكتىڭ ەرتە - كەشى جوق دەگەن،
بۇگىنگى ۇرپاق تىلدەسەيىك ەندى وزىڭمەن.
/ ق. قاجىعۇلوۆ /
ءمۇعالىم: دۋلات باباتاي ۇلىنىڭ تۋعان جەرى قازىرگى اياگوز اۋدانى، اقشاتاۋ اۋلىنىڭ قىزىلاعاش دەگەن قىستاۋى. تۋعان جەرى اقجايلاۋ مەن ساندىقتاسقا ارنالعان ولەڭى بار. وسى جەردەگى اقىن بابا باسىنا كەسەنە تۇرعىزىلعان.
شىناردان بيىك سانام بار،
اقىلدان الپىس سانام بار،
قورعان قۇرىش ءسوزىم بار.
جىرىمدى مەنىڭ تىڭداعان!
ءسوز ۇعاتىن سوڭعى ادام،
شىڭداۋدان استە تىنباعان،
سارقىراپ اققان جىلعادان،
جىر ارناسى سۋاتپىن -، دەپ بار اقىندىق ءومىرىن قازاق حالقىنىڭ ارى مەن وجدانى، بوستاندىعى مەن تاۋەلسىزدىگى جولىنا باعىشتاعان دۋلات باباتاي ۇلى ءوز زامانىنىڭ سىنشىل اقىنى بولا ءبىلدى. دۋلاتتىڭ ەل قامى تۋرالى، كەيىنگى ۇرپاقتى تاربيەلەۋدەگى اسا ماڭىزدى، ماعىنالى ءار تولعاۋلارىن كەزىندە ۇلكەن دە، كىشى دە قۇلاق قۇرىشىن قاندىرا تىڭداعان.
قازاق حالقىنىڭ ۇلى اقىنى ابايعا ۇلاعاتتى ۇستاز بولعان. وعان اقىندىق ونەر جولىندا تۇڭعىش باتا بەرگەن دۋلات باباتاي ۇلى. زامانىمىزدىڭ زاڭعار جازۋشىسى مۇحتار اۋەزوۆ « دۋلات قازاق حالقىنىڭ قامقورى، ابايدى يدەيا جاعىنان تاربيەلەۋشى» - دەپ باعا بەرەدى.
دۋلات باباتاي ۇلى اۋىرتپالىعى زور، وزگەرىسى دە مول عاسىرمەن قۇرداس بولدى. ول پاتشالىق رەسەيدىڭ قازاق ولكەسىن كۇشپەن وتارلاۋ كەزەڭىن، ودان تۋعان زوبالاڭداردى ءوز كوزىمەن كورىپ، سوعان بارىنشا نارازىلىق بىلدىرگەن ەل باسى ادامدارىنىڭ ءبىرى. وتارلاۋ ساياساتىنىڭ قازاق ەلىن تالان - تاراجعا سالۋ حالىقتىڭ دەربەستىگىن ءبىرجولا جويىپ، تاۋەلدى جۇرتقا اينالدىرۋ ارەكەتتەرىنە قارسى شىققان. حالىقتى كۇرەسكە ۇگىتتەۋ مىندەتتەرىن الدىنا ماقسات قىلعان ناعىز ەل قامقورى، سىنشىل دا، سىرشىل كۇرەسكەر.
دۋلات باباتاي ۇلى رەسەيدىڭ وتارشىل اسكەرلەرىن قاتتى سىناعان اقىن. سوندىقتان دا كوپ ۋاقىت بويى اقىننىڭ شىعارمالارى ۇلتىن، تۋعان جەرىن جان جۇرەگىمەن ەلجىرەي ءسۇيىپ جازعان ولەڭدەرى ۇلتشىلدىق رەتىندە باعالانىپ، دارىپتەلمەي كەلدى. سونداي ولەڭدەرىنىڭ ءبىرى « اسقار تاۋدىڭ ءسانى جوق».
بي مەن بەكتى ءسانى جوق،
ەلىن قورعاي الماسا،
تۋرا جولعا سالماسا،
ىستىعىنا كۇيمەسە،
سۋىعىنا توڭباسا.
باتىرلىقتىڭ ءسانى جوق،
ەلىرگەن تۇلپار ەرتتەلىپ،
تولعاۋلى نايزا قولعا الىپ،
تۇيعىن قۇستاي تولعانىپ،
سارى ساداق اسىنىپ،
ەگەسكەن جاۋدى قاشىرىپ،
ۇلىن قورىپ جاۋىنان،
ەرەۋلەگەن ەگەر داۋىنان
تۇتامداپ وق جانباسا.
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
