اقىماقتىڭ ميى
(ەتنوگرافيالىق اڭگىمە)
بوزالا تاڭنان قارا كەشكە دەيىن ءۇيدىڭ جانىنا جاپسىرا جينالعان ءبىر مايا ءشوپتىڭ كۇنگەي جاعىنا وتىرىپ كۇن شۋاقتايتىن توماردىڭ كۇندەگى ادەتى ەدى. جاسى جيىرماعا كەلسە دە قارەكەتسىز، بەكەردەن قولى تيمەيتىن بايدىڭ بوركەمىك بالاسىنىڭ بار بىتىرەرى ءشوپ توسەپ الىپ ءبىر كوزىن اشىپ، ءبىر كەزىن جۇمىپ كوكتەمنىڭ وتكىر كۇنىنىڭ كەزىنە سىعىرايا قاراپ وتىرۋ. ول ەشكىممەن اڭگىمەلەسپەيدى دە، ونى ەشكىم كەرەك ەتپەيدى دە، بۇل دۇنيەدە ونىڭ بارى-جوعى ءبارى ءبىر، ونى ەشكىم جوقتامايدى دا. كۇندەگى ادەتى وسى. سارەسىنى ىشكەن سوڭ-اق قىستاي ءۇستىن قار باسىپ كىرىككەن مايادان ءبىر قۇشاق ءشوپتى ۋىستاپ-ۋىستاپ زورعا سۋىرىپ، جۇلىپ الادى دا، ونىڭ تۇستىك جاعىنا توسەپ، ۇستىندەگى قوڭىر تونىن شەشىپ، ەتەگىن استىنا باسا جەلبەگەي جامىلىپ وتىرادى. كۇن قىزۋى ماڭدايدان وتكەن كەزدە كەيدە قالعىپ تا كەتەدى. ەكى اياعىن ەكى جاققا تالتايتىپ كوسە تاستاپ، ءبىر كەزەك ۇيىقتاپ، الدە جاراعان بۋراشا ەسىنەپ كۇن وتكىزەدى. وسىلاي وتىرعان تومار تامىلجىعان كۇن ماۋجىراتىپ ەندى كوزى جۇمىلىپ بارا جاتقاندا ەكى اتتى كىسىنىڭ سويلەسىپ تۇرعانىن بايقادى. الدەقالاي ماناۋراپ وتىرعان ونىڭ ۇيقىسى اشىلىپ كەتتى. توبىرشاق تورىعا مىنگەن قارا جىگىت شابدار جورعالىعا قاراپ:
— باعىڭ بار جىگىتسىڭ، باققا جولىققانسىڭ عوي، شابدارىڭ جورعا بايگەنىڭ الدىن بەرمەيدى،— دەدى.
— ب ا ق پا، الدە باپ پا كىم بىلەدى، ايتەۋىر قايسىسى شاپسا دا ءازىر الدىن بەرمەي كەلەمىز. «جورعانىكى كۇتىم، كۇتىمى جوق بولسا، كورەر ەدىم ك...» دەگەن ەمەس پە!؟
— باعىڭ بار، ب ا ق جولىققان جىگىتسىڭ،— دەپ ءسوز باستاعان جىگىت توبىرشاق تورىنى بۇتقا ءبىر شالىپ شوقىراقتاتا ايداپ جونەلدى، شابدار جورعالى دا تايپالتىپ ءوز جونىنە تارتتى.
— ب ا ق! ب ا ق دەيدى، ءا!— دەپ ءسال ويلانىپ قالدى تومار.— باققا" جاڭاعى شابدار جورعالى جولىققاندا مەن نەگە جولىقپايمىن. مەن دە ىزدەيىك ونى.
ب ا ق ءۇيدىڭ ارتىندا ونى كۇتىپ تۇرعانداي-اق، ول جالتىراپ كەتكەن كون شالبارىن قالدىرلاتىپ، ورنىنان اسىعىس تۇرەگەلدى. قوڭىر تونىن يىعىنا ىلە سالىپ بەتى اۋعان جاققا قاراي كەتە باردى... اۋىل ادامدارى توماردى ىزدەگەن دە جوق.
تومار ۇزاق ءجۇردى. كوپ قاڭعىدى. ۇستىندەگى كيىمى دە قىرىق شوقپىت، جالبا-جۇلبا بولىپ جىرتىلدى. جالاڭاياعى جۇرە-جۇرە تابانى تىكەن تۇگىل شوڭگەنى، شەڭگە تۇگىل، اراندى سەزبەيتىن بولىپ، ءبىر ەلى كونگە اينالدى.
ءبىر كۇنى ادىرلى دالالىق جەردە، ءبىر جىرادا توپىرلاپ جاتقان قالىڭ كەپتىڭ ۇستىنەن ءتۇستى. اۋىل ادامى تابانىنان تاۋسىلىپ جۇرگەن توسىن كەلگەن مۇساپىر-مۇسكىن ادامعا ەرەكشە كوڭىل اۋداردى. جايقالعان جاۋقازىندى كەك جاسىن ۇستىندە توقىمىن توسەنىپ وتىرعان بۋرىل ساقال قاريا بۇعان ءتىل قاتتى:
— ۇلىم، قايدان جۇرگەن ادامسىڭ، نەعىپ وسىنشا ازىپ-توزىپ ءجۇرسىڭ؟
— ب ا ق ىزدەپ ءجۇرمىن،— دەدى تومار.
— ب ا ق ىزدەپ ءجۇرمىن!
— ءيا، ب ا ق ىزدەپ ءجۇرمىن.
— ونى قالاي تاباسىڭ؟
— قايدام. قاڭعي بەرسەم قۇدايعا دا كەزدەسەرمىن.
— ەي، شىراعىم، ب ا ق دەگەن ەڭبەكتە بولادى. ونى ىزدەسەڭ مىنا ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ ادامدارىمەن بىرگە اناۋ توعاندى قازىس. ىشىپ-جەپ تويىن، كيىمىڭدى بۇتىندە. ب ا ق باقىتىن، باعىتىن بىلەتىن ادامدى عانا تابادى.
— جوق، بولمايدى. ب ا ق ىزدەپ ءجۇرمىن دەدىم عوي، سىزگە، ب ا ق ىزدەپ ءجۇرمىن. توقتاي دا، توقىراي دا المايمىن.
قاريا داققا قالىپ، ءبىر قيالعا بەرىلگەن ادام شىعار دەدى مە، قايتىپ سويلەۋدى قويدى دا، وعان تاماق اكەلدىردى. ابدەن ەت پەن قىمىزعا تويعىزدى. تومار كەتپەك بولعاندا قاريا ونى وڭاشا شاقىرىپ الىپ:
— ەي بالام، باقتى قالاي تاباسىڭ؟ ونى ءبىلۋشى مە ەدىڭ، ەڭ بولماسا بايلانعان جىلان قاتىن دا جوق ەكەن،— دەدى.
— جوق، قاڭعي بەرسەم كەزدەسەرمىن. جىلانقات بايلانىپ جاۋعا شابام با، جىلانقات تۇگىل كەزدىگىڭنىڭ دە كەرەگى جوق.
— ولاي دەمە، ۇلىم. كەزدىك كەسىرىڭدى كەسپەيدى، ءبىراق جوپەلدەمەدە كەرەگىڭە جارايدى. ءجا، جارار. وندا اقىرى ب ا ق ىزدەگەن ادام ەكەنسىڭ، ونى ۇنەمى قان بازاردان ىزدە، مەنىڭ جاس كەزىمدە،— دەدى شال،— ءبىر اڭگىمە ەستىگەنىم بار ەدى. سونى ايتىپ بەرەيىن. ب ا ق دەگەن ەكى كەزىنىڭ ءۇستىن قاباعىنىڭ تەرىسى سالبىراپ جاۋىپ كەتكەن سوقىر ادام ەكەن. ول قان جيىن، بازار ارالاپ جۇرەدى دەسەدى. سول بازارلاردىڭ بىرىندە ءجۇرىپ جۇرتتىڭ ءبارى شۋلاپ، جاپىرلاپ كورىپ جاتقان، قىزىعىپ جاتقان نارسەگە كەزىن جاۋىپ تۇرعان قاباق تەرىلەرىن قولىمەن كوتەرىپ ءبىر قاراسا كەرەك. سول كەزدە الدىندا كىم تۇرسا، كوزىنە كىم تۇسسە، سول باققا يە بولادى ەكەن. سول كەزدە ب ا ق ەگەر وڭ كوزىن اشسا، كوزى تۇسكەن ادام كوركەيىپ كەتەدى، سول كوزىن اشسا سوقىر بولادى دەسەدى.— قاريا تاعى دا ۇزاق داققا باتىپ، تۇنجىراپ وتىرىپ قالدى دا، قايتا سويلەدى:
— ەي، ۇلىم، مەن ساعان ءبىر اقىل ۇيرەتەيىن. ساعان ءبىر تۇيەنىڭ كونىن بەرەيىن. سەن سونى تۇيە قالپىنا كەلتىرىپ تىگىپ ال دا، ىشىنە سابان تولتىرىپ بازارعا بار. مۇمكىن ساعان ب ا ق كەزدەسەر، كەزدەسە قالسا ساعان قارار.
سول زاماتتا-اق اۋىلعا ادام شاپتىرىپ جىبەردى دە، كەشە وسىندا اسارعا سويىلعان تۇيەنىڭ كونىن العىزدى. تۇيەنىڭ تەرىسى جاز كۇنىندە كەۋىپ، قالدىرلاپ قالىپتى. ونى سۋ بۇركىپ ءجىبىتتى. ەكى جەردەن باۋىزدالاتىن تۇيەنىڭ مويناعىن تىگىپ قالپىنا كەلتىرتتى. بولەك سويىلعان باس تەرىسىن دە بيىككە شىعارىپ قويعان باس سۇيەكتى ءتۇسىرتىپ، سوعان كيگىزە قاپتاي وتىرىپ، قايتا قالىپقا كەلتىردى. ءسويتىپ ىشىندە ەتى، سۇيەگى جوق تۇيە دايىن بولدى. قاريا سونان سوڭ تومارعا قايتا ءتىل قاتتى:
— ۇلىم، مىنە، ءبارى دايىن بولدى. ەندى ونى ءجىبىتىپ، ءىشىن تولتىرىپ سابان تىعىپ، كەپتىر، جوندە جاسا. كون قاتقان سوڭ تۇيەنىڭ ءوزى بولادى دا قالادى. سونان سوڭ ۇلكەن ەلدى مەكەندى تاۋىپ ال دا، سونىڭ بازارىنا وسى تۇيەنىڭ كەنىن كوتەرىپ بار. بالكىم، ساعان باقتىڭ كەزى ءتۇسىپ قالار. وندا تاپپاساڭ ەكىنشىسىنە بارارسىڭ. ەگەر ءساتى ءتۇسىپ باقتى كورە قالساڭ سالەمىمىزدى ايتا بار. ءبىز ءبىر اۋىل مىنا جىرادان شىعاتىن ءبىر قۇلاق سۋدى ەگىسكە تارتىپ، اياعىنا ەگىن سالىپ كۇن كورەتىن ەدىك. سول سۋىمىز ءۇش جىلدان بەرى ەگىسكە شىقپاي اۋرە قىلىپ ءجۇر. اياعىن قانشا ەڭىستەتىپ، تەرەڭدەتىپ، ىلديلاتىپ-قۇلديلاتىپ قازساق تا سۋ جۇرمەيدى. باققا بىزدەن سالەم ايتا بار، بۇل سۋدى ەگىس القابىنا شىعارۋ ءۇشىن نە ىستەۋىمىز كەرەك ەكەن.
— ە، جارايدى، ايتايىن،— دەپ تومار لىپىڭ ەتە ءتۇستى. تۇيەنىن كونىن ارقالاعان ول بەتى اۋعان جاققا جونەلە بەردى. بۇل ءبىر شەرمەندەگە ميىعىنان كۇلىپ اۋىل ادامدارى قالدى.
ءبىر كۇنى كەشكە قاراي ءبىر ۇلكەن شاھارعا كەلگەنىن بايقادى تومار. ول قالاعا كىرمەي دالاداعى ەسكى قىرماننىڭ ورنىنا قوندى. ەرتەمەن تۇرىپ، قىرماننىڭ ورنىنان قۇرعاق ساباندى تولتىرا كوننىڭ ىشىنە تىقتى. ءسويتىپ ءبىر مەزەتتەن كەيىن قاۋپيعان اتان تۇيە جانىندا تۇردى. ازدان كەيىن تۇيە كونىنەن جاسالعان جوندە-اباقىنى موينىنا سالىپ قالاعا قاراي تومار ايانداپ بارا جاتتى. توماردىڭ ءوزى دە ەشكىمايت ادام ەمەس-تى. ول تومار دەسە تومارداي جۋان، بويى دا زىڭگىتتەي دۇڭكيگەن جىگىت بولاتىن. قۇدايەكەڭ باسىنا تورعايدىڭ ميىنداي مي بەرمەگەنمەن، ونى دوڭكيتىپ مولىنان سوعىپتى. ول اسىقپاي، ماڭ-ماڭ باسىپ قالاعا كىردى.
جۇرت تۇيەنى جاياۋ كوتەرىپ كەلە جاتقان تۇيە پالۋاندى تاماشالاپ كوردى. مۇندايدا بالالار قانداي، ايعايلاپ-شۋلاپ تۇيە ارقالاپ كەلە جاتقانعا تاڭىرقاپ، بىرىنە-بىرى جۇگىرىپ ايتىپ، بازارعا دەيىن ەرىپ كەلدى. قان بازارداعى ەل تەرىنىڭ ءىشى قاۋقيعان سابان ەكەنىن قايدان ءبىلسىن، تۇيە كوتەرگەن پالۋانعا تاڭىرقاسىپ، تاماشالاسىپ جاتتى. ءتۇس اۋا بازار تارقاعانشا تومار ءجۇردى دە، ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىنا دەيىن قاڭعىپ تاعى كەتە باردى. ءبىر كەزدە ۇيقىسى كەلىپ جولدان شىعىپ، الدەبىر جەرگە كەلىپ، كەندى جامىلىپ قيسايا كەتتى.
تاڭەرتەڭ تومار كوزىن اشقاندا، كەلىپ قيسايعان جەرى ءبىر ۇلكەن قارا جارتاستىڭ استى ەكەن. جولدىڭ قايدا ەكەنىن دە بىلمەيدى. تۇيە كەنىنەن شىعىپ جان-جاعىنا كوز سالسا، ۇلكەن ءبىر بايتەرەك ءوسىپ تۇر. ونىڭ تۇبىندە جىلاپ قانا اققان بۇلاق بار ەكەن. تومار بۇلاقتان ەتپەتتەپ جاتا قالىپ بەت-اۋزىن كەمە ءبىر ءسىمىرىپ ءبىراز وتىردى دا، ماناۋراپ، قارا جارتاستىڭ تۇبىندە جاتقان كوننىڭ ۇستىنە قايتا قيسايدى. الدە ءبىر مەزەتتە ءبىر داۋىس شىققانداي بولعان سوڭ باقىرداي باسىن كوتەرىپ الدى.
— ەي، ادام!— دەگەن داۋىس قۇلاعىنا انىق كەلدى. تۇرەگەلىپ قارادى. توڭىرەكتە ەشكىم كورىنبەيدى. ارى-بەرى كوز سالسا، قارا جارتاستىڭ ۇستىندە كىشكەنتاي تەكتۇر بار ەكەن. ودان ارعى جەرى قايتا تاۋمەن جالعاسقان جالاڭ قيا، جارتاس، جاڭاعى تەكتۇردان قالاقتاي ءبىر جىلاننىڭ باسى كورىنەدى. داۋىس بەرىپ سويلەپ تۇرعان جىلاننىڭ باسى.
— ەي، ادام. بۇل جەرگە ءتىرى جان كەلمەۋشى ەدى، ناعىپ قاڭعىپ ءجۇرسىڭ؟ قايدان عانا بولدىڭ مۇندا؟
— ب ا ق ىزدەپ ءجۇرمىن!
— ب ا ق دەيمىسىڭ؟
— ءيا، ب ا ق!
— ونى قالاي تاباسىڭ؟
— ونىڭ كوزىنە تۇسەتىن تۇيەم بار.
— تۇيەڭ نە؟
— مىنە،— دەيدى تومار، تۇيەنىڭ كونىن كورسەتىپ جىلاننىڭ باسىنا. — مىنانىڭ ىشىنە تولتىرىپ سابان تىعامىن. سونان سوڭ كوتەرىپ الامىن. سونان سوڭ ب ا ق ماعان قاراماي كورسىن. ماعان باعىڭ تۇگىل، قۇداي دا قارايدى ەمەس پە!؟
جىلاننىڭ قالاقتاي باسى سىقىلىقتاپ تۇرىپ ادامشا كۇلدى.
— وي، بايقۇس، شەرمەندە بولعان مۇندار!
— ەي، جىلان، سەن تاستىڭ ۇستىندە تۇرىپ الىپ ماعان كۇلگەنىڭدى قوي. ايتپەسە تاسپەن ءبىر ۇرىپ مىج-مىجىڭدى شىعارامىن. كۇنىڭدى كوپ قىلارمىن. ودان دا بەرى كەل، ءجونىڭدى ايت، سىلايىڭدى ءبىلدىر.
— سال بولىپ جاتىرمىن، جۇرە المايمىن.
— وندا نەگە اشتان ولمەيسىڭ؟
— جىلان اشتان ءولۋشى مە ەدى،— دەدى جىلان كۇلگەن • بولىپ.— امەريكا دەگەن جەردە ءبىزدىڭ اناكوندا دەگەن تۋىسقانىمىز بار، ول ءبىر جەگەن تاماعىمەن ەكى جىل ءنار تاتىپ الماي كۇن كورە الادى.
— وندا سەن دە توپىراققا تويىپ ال دا جاتا بەر.
— ەي ادام، مەن ساعان اقىل ايتايىن.
— سال بولىپ جاتقان، تۇرۋعا ماجال جوق سورلى، اددىڭنەن اسىپ قايتەسىڭ. اقىلىڭدى باسىڭا شايناپ جاق.
— ەي، ادام، جىلاندا جوق بولسا قۇلاق جوق، ول ەستىمەيدى. ايتپەسە باسى، ميى ساعان العاۋ ىشكىزگەندەي.
— جارايدى، ايتشى، ايتارىڭدى.
— ايتسام، سەن تۇيە كونىن ارقالاعانىڭدى قوي. ءوز كونىڭدى كوتەرىپ الساڭ دا جامان بولمايدى. سەن باقتى تاباتىنىڭدى بىلەسىڭ بە؟ باكتىڭ وڭ بارماعىنىڭ سۇيەگى جوق، بۋىنى بوس بولادى. امانداسقان ادامنىڭ وڭ بارماعىن ۇستا. سوندا ول سۇيەگى جوق بىلقىلدىپ تۇرسا، باك بولعانى.
— جارايدى!
— ەي، ادام، تۇرا تۇر. مەن مىنا قارا جارتاستىڭ ۇستىنە كەلىپ جاتىپ، تۇرا الماي سال بولىپ قالعانىما جەتى جىل بولدى. باقتى كورسەڭ سالەم ايت، مەن قايتسەم مىنا دەرتتە جازىلار ەكەنمىن.
— ە، جارايدى!
تاعى ءبىر كۇنى تومار ادامى قۇمىرسقا يلەۋىندەي قىبىرلاعان، تىنىشى جوق ءبىر ۇلكەن قالاعا تاپ بولدى. ىزدەپ بازارىنا باردى. ىعى-جىعى جۇك، بىرەۋ وگىزىن، بىرەۋ اتىن، بىرەۋ تۇيەسىن ساۋدالاپ جاتىر. قىزىل كەڭىردەك بولىپ الدەنەگە تالاسىپ جاتقاندار، ساۋدالى ەكى كىسىنىڭ اراسىنا تۇسكەن قىزىلقۇلاك دەلدالدار. «داربىزىم داربازاداي، قيارىم ساربازداي»،— دەپ وزىنىكىن پۇلداعان نەشە ءتۇرلى ءمۇدايى ساۋداگەر جان. قارانعان مىڭ سان ادام، بىق-بىق شوككەن تۇيە، موڭىرەگەن سيىر، كىسىنەگەن جىلقى. بوككەن پالاۋ، وشاقتا الاۋ، كوكالا ءتۇتىن. بىرەۋ ءىشىپ، بىرەۋ جەپ، تومپاڭداعان اۋىز، سىلپىلداعان، وتىرعانى، تۇرعانى، جۇرگەنى سول مىڭ سان ادامنىڭ ءبارىنىڭ وڭ بارماعىن ۇستاپ امانداسىپ تومار ءجۇر. ءسويتىپ جۇرگەندە ءتۇس تە اۋىپ، كولەڭكە ۇزاردى. كىشى بەسىن بولىپ قالعاندا الدەقانداي جاساۋىلدار. كەلىپ توماردى ۇستاپ الىپ، تىرىلداتىپ سۇيرەي جونەلدى. سويتسە سول ەلدىڭ حانىنا مىناداي ءسوز جەتەدى: بازاردا كيىمدى، ساقانى بولەك، ارقاسىندا كونەك، كيگەنى كەبەنەك ءبىر ادام ءجۇر. جۇرتتىڭ ءبارىنىڭ وڭ بارماعىن ۇستاپ امانداسادى..
— ول ب ا ق ىزدەگەن ادام ەكەن، ماعان تەز جەتكىزىڭدەر!— دەپ حان بۇيرىق بەرگەن.
قىسى-جازى بىردەي شەپتىڭ ءتۇبىن مەكەن ەتكەن جۇمىسسىز، قارەكەتسىز بايدىڭ بۇلا، بوركەمىك بالاسى حان سارايىن ءبىلىپ پە؟! قيسايتا قۇرىق ۇستاپ، قيقۋلاپ جىلقى ايداعاننان باسقا نە كورىپتى دالا بالاسى. حانىڭ تۇگىل قۇدايىڭدى ءبىلىپ پە، ول؟ تومار حان سارايىن كورىپ ەسى كەتتى. اياق باسقان جەردىڭ ءبارى كوزدىڭ جاۋىن الاتىن كىلەم، ايتەۋىر قايدا قاراسا دا جايناپ جارقىراپ تۇر. اياعىڭدى شالىس باسساڭ شاۋىپ جىبەرەتىندەي قىلىشىن قايقايتا ۇستاپ بۇرىش-بۇرىشتىڭ بارىندە سارۋدەي ءتىزىلىپ، سىپتيىپ جاساۋىل تۇر. جۇلما تون، كەن تابان، كۇستى قول، كەكىل شاشى ەسىپ كوزىن جاپقان، جەلكە شاشى ارقاسىن قاپقان بايقۇس حانعا نەسىنە كەرەك بولدى ەكەن، كۇلبار اسىنعان بۇل ەمەس، كول توگەتىن بۇل ەمەس دەگەندەي سۇق كەزدىڭ ءبارى وسىعان قادالدى. حان الدىن بۇرىن كورمەگەن تومار، امان دا، سالەم دە جوق، سۇيرەتىلىپ كەلىپ، سۇمىرەيىپ تۇرا بەردى. حاننىڭ ءسوزى قىسقا بولدى.
— نەعىپ جۇرگەن جانسىڭ؟
— ب ا ق ىزدەپ ءجۇرمىن.
— باقتى كورسەڭ مەنەن سالەم ايتا بار، كۇندىز ويىما ەشتەمە كەلمەيدى، تۇندە ۇيقىم كەلمەيدى. عامكۇن بولامىن. مۇنىڭ سەبەبى نە ەكەن؟
— ە، جارايدى!— سونىمەن تومار جايىنا كەتتى. قاڭعىپ تاعى باسى اۋعان جاققا جونەلدى. تاعى ءبىر بازارعا تومار كەلدى. كەزدەسكەن ادامنىڭ وڭ بارماعىن ۇستاپ جۇرگەن تومارعا ءتۇس اۋا بىرەۋ كەزدەسە كەتتى. وڭ بارماعى بىلق ەتىپ قولىنا جانسىز بىردەمەدەي ءتيدى. تومار باقتى ءتۇپ ەتەكتەن ۇستاي الىپ، ەزىمىزدىڭ قابا ساقال قارابەككە قالاي ۇقسايدى دەپ ويلادى:
— ءتۇستىڭ بە، بالەم، قولىما!— دەدى. ب ا ق تا ءداۋ، الىسسا الىپ ۇراتىن، جۇلقىسسا جۇلىپ تۇسىرەتىن كىسى ەكەن، ول جۇلقىنىپ شىعىپ كەتپەك بولىپ، جۇلا تارتتى. تومار دا تومار اتتى بەكەر الدى دەيمىسىز، تومارداي قولدى بەلبەۋگە سالدى. ءسويتىپ ب ا ق بايعۇستى ءبىر قول ءتۇپ ەتەكتە، ەكىنشى قول كەلتە بەلدىكتە تىرپ دەگىزبەدى.
— ءسىز باقسىز عوي؟
— ءيا، قالاي بەر!
— كوكتوبەنىڭ باۋرايىندا ءبىر اۋىل ەگىسىنە سۋ شىعارا الماي جاتىر ەكەن. بۇرىن سول بۇلاقتىڭ سۋىمەن ەگىن سالىپ، استىعىن الىپ كۇن كورەدى ەكەن. ءۇش جىلدان بەرى تەمەن قاراي ارىقتى قالاي تەرەڭدەتىپ، ەڭىستەتىپ تارتسا دا سۋ جۇرمەي قويىپتى. باقتى كورسەڭ وسىنى بىلە كەل دەپ ەدى،— دەدى تومار.
— بۇلاقتىڭ كەزىندە ات باسىنداي التىن جاتىر. سونى قازىپ الىپ تاستاسا سۋ ءجۇرىپ كەتەدى، سۋ التىنعا تارتىپ تۇر،— دەدى ب ا ق.
كەتۋگە ۇمتىلا بەرىپ ەدى ب ا ق، تومار ءتۇپ ەتەكتەن ايرىلمادى.
— تاعى بىرەۋ سالەم ايتىپ ەدى. ءبىر حان ايتادى: كۇندىز ويىما ەشتەمە كەلمەيدى، تۇندە ۇيقىم كەلمەيدى دەيدى.
— حان ەركەك ەمەس، قىز. كۇندىز باۋ كەشەدى، داۋ شەشەدى، قارەكەتپەن ۋاقىتتىڭ قالاي وتكەنىن بىلمەيدى، تۇندە جالعىزسىرايدى. عامكۇن بولادى، كۇلپەت دۇنيەنى تارىلتادى. ەڭسىتكەن بىرەۋگە ەڭسەسىن بەرسە، دىلىندەگىسى تىلىنە كەلمەيدى، حانمىن دەگەن قاھار مۇرشا-ماجال بەرمەيدى. زايىرى كۇيەۋگە تيسە، ءبارى دە ورنىنا كەلەدى.— ب ا ق كەتۋگە تاعى ۇمتىلدى. تومار تىستەي قاتىپ ايرىلمادى.
— تاعى دا نەڭ بار ەدى؟
— قاراتاۋدىڭ باۋىرىندا قارا جارتاستىڭ ۇستىندە ءبىر جىلان جەتى جىلدان بەرى سال بولىپ جاتىر ەكەن. قايتسەم جازىلامىن دەپ سۇرادى.
— اقىماقتىڭ ميىن جەسە جازىلادى.— ب ا ق بۇل جولى كەتۋگە اسىقپادى. ەندى تومار ەتەكتى جىبەردى دە، جونىنە كەتپەك بولدى. بۇل جولى ب ا ق ءوزى سويلەدى:
— ال جۇدەپ-جاداپ باقتى كەگى جىل ىزدەگەن ەكەنسىڭ، ۇلىم. نە ارىز-ارمانىڭ بار، تالاپ-تىلەگىڭ بار، دىلىندە دىتتەگەنىڭ بار ما؟— دەدى.
— جوق، انشەيىن ىزدەپ ەدىم،— دەدى تومار. ب ا ق بۇرىلىپ كەتە باردى، كوزىن قولىمەن كوتەرگەن قاباق ەتى جاۋىپ كەتتى.
سونىمەن قاڭعىپ ءجۇرىپ ءبىر كۇنى تومار باياعى ەگىنى سۋدان قالىپ، اشتان قاتىپ جۇرگەن ەلگە كەلسە، ولار ءالى دە سول جىرانىڭ اياعىن قازۋمەن اينالىسىپ جاتىر ەكەن. باياعى قاريا مۇنى كورىپ تاني كەتتى. اماندىقتان سوڭ ول:
— ءيا، باقتى تاپتىڭ با؟ ءبىزدىڭ سالەمىمىزدى جەتكىزدىڭ بە، ۇلىم؟— دەپ سۇرادى.
— سۋدىڭ كوزىندە ات باسىڭداي التىن جاتىر. سونى قازىپ الىپ تاستاسا سۋ جۇرەدى دەدى ب ا ق،— دەدى تومار. قاريا دەرەۋ ارىق قازعانداردىڭ ىشىنەن نە پالۋاندارىن جيىپ ءبارىن سۋ كوزىنە جاپتى. ءتىپتى دەمنىڭ اراسىندا-اق، شىنىمەن جاقىن جەردەن ات باسىنداي التىندى جىگىتتەر سۋىرىپ الدى. سۋ بۇرقىلداپ، ىلديعا قاراي قۇلديلاپ جونەلدى. جۇرت تا، اقساقال دا:
— ات باسىنداي التىندى سەن ال. بىزگە سۋدىڭ ەگىستىگىمىزگە بارعانى بولادى،— دەستى.
— جوق، جوق، المايمىن،— دەپ تومار جونەلە بەردى.
تومار قاڭعىپ ءجۇرىپ ءبىر كۇنى باياعى حانعا دا كەلدى. حان بۇل كەلگەندە ەرەكشە مىنەز كورسەتتى دە، ءوزىنىڭ ۋازىرلەرىن، جاساۋىلدارىن تەگىس وردادان بەيداما قىلدى، قۋىپ شىقتى. ەكەۋى وڭاشا قالعان سوڭ:
— ال سويلە، ءۇمىتىم — دەدى حان.
— سويلەسەم سەن قىز ەكەنسىڭ. كۇندىز جۇمىسپەن ويىڭا ەشتەمە كەلمەيدى ەكەن دە، تۇندە جالعىزسىرايدى ەكەنسىڭ. سەن بايعا تيسەڭ بارلىعى جونىنە كەلەدى، دەدى ب ا ق،— دەدى تومار.
— ەندەشە سەن مەنى ال. قىز ەكەنىم راس. مەنىڭ ورنىما حان بول!
— جوق، جوق، اتاي، كەرمە، المايمىن،— دەپ تومار شىعىپ كەتتى. ەكى كوزى بۇلاۋداي بولىپ حان قىز جىلاپ قالا بەردى.
قاڭعىباس ميمىرتتاي باسىپ ەندى ءبىر كۇنى قارا جارتاسقا دا جەتتى.
— اڭگىمەنى باستان ايت!— دەدى باسى قالاقتاي جىلان. قارا جارتاستىڭ تۇبىندە قالعىپ-مۇلگىپ وتىرىپ، تومار بولعان جايدىڭ ءبارىن تۇگەندەپ ءتىزىپ شىقتى.
— جىلان اقىماقتىڭ ميىن جەسە جازىلادى دەدى ب ا ق،— دەپ ءبىتىردى ءسوزىن تومار. ناق سول ءبىر اڭگىمە بىتكەن كەزدە جەتى جىل قوزعالا الماي سال بولىپ جاتقان جىلان بويىنداعى بار كۇشىن جيناپ، تاباقتاي تاستى توماردىڭ باسىنا دومالاتىپ تاستاپ جىبەردى. توماردىڭ باسى ابدەن پىسكەن قارالا قاربىزشا قاق ايرىلدى، ميى شاشىلىپ جاتتى. قالعان كۇشىن جيىپ جىلان تومار ەلىگىنىڭ جانىنا قۇلاپ ءتۇستى دە، اقىماق ميىنا تويعان سوڭ، تەرلەپ-تەرلەپ، جازىلىپ جونىنە كەتە بەردى.
نە شولىپ قاراپ قويىڭىزشى، ءسىزدىڭ توڭىرەگىڭىزدە وسىنداي ماقساتسىز ادام جوق پا؟!
1985
You Might Also Like
-
وت باسىنداعى اڭگىمە ءارتۇرلى بولا بەرۋشى ەدى. قازاقتىڭ كەدەي شارۋاسىنىڭ ريەۆوليۋسيادان بۇرىنعى انگىمەسىنىڭ ءبىر ءتۇرى مىناداي بولاتىن. مىسالى، ناۋرىز تۇرىپ، جەر ءجىبىپ، جانا جىل كەلگەن سوڭ ءابدىل ءۇي ءىشىن ...
