InfoHub Logo

ساباقتىڭ تاقىرىبى:
د. ي. مەندەلەيەۆ جاساعان حيميالىق ەلەمەنتتەردىڭ پەريودتىق جۇيەسىن قورىتىندىلاۋ ساباعى.
ساباقتىڭ ءتيپى:
ينتەگراتيۆتى ىزدەنىس - ساياحات ساباعى (حيميا، بيولوگيا، گەوگرافيا).
وقىتۋدى ۇيىمداستىرۋدىڭ فورماسى:
ۇجىمدىق جانە توپتىق.
وزىق تاپسىرما:
قوسىمشا ادەبيەتتەرمەن ىزدەنىس جۇمىسى.

ساباقتىڭ ماقساتى:
• بىلىمدىلىك.
پەريودتىق كەستە، پەريودتىق جۇيە بويىنشا پاندىك ۇعىم نەگىزدەرىن زەردەلەۋ؛ ءپانارالىق ىزدەنىس ارقىلى بىلىمدەرىن تەرەندەتۋ.
• دامىتۋشىلىق.
ينتەراكتيۆتى ءادىس - تاسىلدەر ارقىلى وقۋشىلاردىڭ ءوزارا بەلسەندىلىگىن، وي - ءورىسىن، وزدىك ارەكەت اتقارۋ قابىلەتىن دامىتۋ.
• تاربيەلىك.
بەلسەندى ارەكەت ۇيىمداستىرۋ ارقىلى ءبىر - ءبىرىنىڭ پىكىرىن سىيلاۋ، ءوزارا كومەك كورسەتۋ، ءوز جۇمىستارىنا ءادىل باعا بەرۋگە تاربيەلەۋ.
قاجەتتى قۇرال – جابدىقتار:
ينتەراكتيۆتى تاقتا، پەريودتىق كەستە، قازاقستاننىڭ تابيعي رەسۋرستار كارتاسى. تاجىريبەگە قاجەتتى رەاكتيۆتەر: مەتالدىق ناتريي، سۋ، ينديكاتور، حيميالىق ىدىستار.
ساباقتىڭ بارىسى:
• سىنىپ وقۋشىلارىن توپتارعا ءبولىپ، وتىرعىزۋ (يادرو، ەلەكترون، پروتون، نەيترون). ءار توپتا حيميك، بيولوگ - گەوگراف جانە توپ جەتەكشىسى بولادى.
• حيميالىق وي جيناۋ (دەڭگەيلىك تاپسىرما)

تاپسىرمالارى: 1. «ا» دەڭگەيى: 1s22s22p63s1 ەلەمەنتىنىڭ وتتەكپەن ارەكەتتەسۋ تەڭدەۋىن جازىڭىز.
2. «ءا» دەڭگەيى: 1s22s22p63s23p4 ەلەمەنت (VI) وكسيدىنىڭ سۋمەن ارەكەتتەسۋ تەڭدەۋىن جازىڭىز.
3. «ب» دەڭگەيى: 1s22s22p63s23p64s2 ەلەمەنتىنىڭ حلوريدىنە 1s22s22p63s1 ەلەمەنتىنىڭ كاربوناتىن قوسىڭىز، رەاكسيا تەڭدەۋىن اياقتاپ، ونىمدەرىن اتاڭىز.
جاۋابى: 4Na+O2=2Na2O؛
SO3+H2O=H2SO4؛
CaCl2+Na2CO3=2NaCl+CaCO3
1. د ي مەندەلەيەۆ قاي جىلى، قاي جەردە دۇنيەگە كەلدى (1834ج توبولسك قالاسى.)
2. پەريودتىق زاڭدى د. ي. مەندەلەيەۆ قاي جىلى اشتى (1869ج)
3. پەريودتىق كەستەدە ەلەمەنتتەر نەشە توپقا بولىنگەن (مەتالدار جانە بەيمەتالدار).
4. P ەلەمەنتىندە قانشا ۇياشىق بار؟ (3)
5. تابيعي ۇيالاس ەلەمەنتتەر توبىن اتا (سىلتىلىك مەتالدار، گالوگەندەر).

• نەگىزگى ءبولىم:
قوسىمشا ادەبيەتتەر مەن رەاكتيۆتەردى پايدالانىپ تاقىرىپتى قورىتىندىلاۋ.
توپتاردىڭ جۇمىس جوسپارى:
«حيميك»:
● حيميالىق ەلەمەنتتىڭ پەريودتىق جەردەگى ورىنى؛
● اتوم قۇرىلىسى؛
● مەتالل رەتىندە حيميالىق قاسيەتى؛
● وكسيدتەر مەن گيدروكسيدتەرىنىڭ سيپاتتاماسى؛

«گەوگراف - بيولوگ»:
● ەلەمەنتتىڭ تابيعاتتا كەزدەسۋى؛
● كولەكسيامەن جۇمىس؛
● قازاقستاننىڭ تابيعي رەسۋرستارى كارتاسىمەن جۇمىس؛
● ادام اعزاسىنداعى ماڭىزى
«توپ جەتەكشىسى»:
● جالپى قورىتىندىلايدى.
وسى جوسپار بويىنشا ءار توپ بەرىلگەن ەلەمەنتتەرگە تولىق سيپاتتاما جاسادى.
1. ەلەكترون توبى: ناتريي.

«حيميك»:
ەلەمەنت ناتريي ءىىى پەريود ءى توپتا ورنالاسقان
اتوم قۇرىلىسى: +11 2ە - 8ە - 1ە -
1s2 2s2 2p6 3s1
ءناترييدىڭ سۋمەن ارەكەتتەسۋى:
ناتريي بەلسەندى، جۇمساق مەتالل. سۋمەن ارەكەتتەسىپ ءسىلتى تۇزەدى
2Na + 2H2O = 2NaOH + H2
Na2O – نەگىزدىك وكسيد، NaOH – ءسىلتى

«گەوگراف - بيولوگ»:
ناتريي جەر قىرتىسىندا مولشەرى ماسساسى بويىنشا 2، 64% تەڭ. تابيعاتتا كوبىنە تۇز قۇرامىندا كەزدەسەدى. ناتريي كوپتەگەن سيليكاتتار قۇرامىندا، سونداي - اق ول ەرىگەن كۇيىندە كول، تەڭىز جانە مۇحيت سۋلارىندا بولادى. قازاقستاندا اس تۇزى اششى كولدەردە شوگىندى تۇرىندە كەزدەسەدى.
ناتريي ادام اعزاسىنا قاجەتتى ەلەمەنت، قان قىسىمىن سۋ الماسۋىن، جۇيكە جانە بۇلشىق ەت تالشىقتارىن رەتتەۋگە قاتىسادى. اعزادا نەگىزگى قىشقىلدىق تەپە - تەڭدىكتىڭ ساقتالۋىن، جۇرەكتىڭ جۇمىسىن رەتتەپ، اعزاداعى سۋدى ۇستاپ تۇرۋ قىزمەتتەرىنە قاتىسادى. ءناترييدى ادام كوپ قاجەت ەتە بەرمەيدى – كۇنىنە 1 گرامداي عانا كەرەك. ەگەر ناتريي يوندارىنىڭ ادام اعزاسىنداعى مولشەرى ارتىق بولسا اعزاداعى سۋدىڭ تەپە - تەڭدىگىن بۇزادى، قان قويۋلانادى.

توپ جەتەكشىسى:
ءبىز بۇگىن «ەلەكترون» توبى ناتريي ەلەمەنتىنە تولىعىمەن سيپاتتاما بەردىك دەپ ويلايمىن. ناتريي جانە ناتريي قوسىلىستارى كوپ جەردە قولدانىلادى. كوشەدەگى فونارلاردا ءناترييدىڭ مولشەرى كوپ. ال بۇل فونارلار باسقا فونارلارعا قاراعاندا ەنەرگيانى ازىراق قاجەت ەتەدى جانە تۇماندى مۇنارلى كۇندەردە جارىق تۇسىرە بەرەدى.
ءناترييدى سابىن جاساۋدا دا پايدالانادى. ول تەرىگە تەرەڭ سىڭگەن كىردى كەتىرۋ ءۇشىن مول كوبىك شىعارادى. سونداي - اق اۆتوكولىكتەردىڭ قاۋىپسىزدىك كوپشىكتەرىندە بار. ءورت سوندىرگىش قۇرالداردا بولادى. كوبىكتىڭ اعىسىن سىرتقى ەكپىننەن شىعاراتىن حيميالىق ۇدەرىس ءۇشىن قاجەت جانە قىستا دالا تايعاق بولعاندىقتان مۇزدىڭ ۇستىنە تۇز سەبەدى، ويتكەنى تۇز مۇزدى ەرتەدى

2. پروتون توبى: اليۋمينيي.
«حيميك»:
ەلەمەنت اليۋمينيي ءىىى پەريود ءىىى توپتىڭ نەگىزگى توپشاسىندا ورنالاسقان.
اتوم قۇرىلىسى: +13 2ە - 8ە - 3ە - 1s2 2s2 2p6 3s2 3p1
اليۋمينيي بەلسەندى مەتالل. ەكىدايلى قاسيەت كورسەتەدى. ول قىشقىلدارمەن دە، سىلتىلەرمەن دە ارەكەتتەسۋگە قابىلەتتى. Al2O3 – ەكىدايلى وكسيد، Al(OH) 3 – ەكىدايلى گيدروكسيد.
Al(OH) 3 + 3HCl = AlCl3 + 3H2O
Al(OH) 3 + NaOH = Na[Al(OH) 4] ءناتريدىڭ تەتراگيدروكسواليۋميناتى
اليۋمينيي تۇزدارىن سىلتىلەرمەن ساپالىق رەاكسيا بويىنشا انىقتاۋعا بولادى. بۇل كەزدە اليۋمينيي گيدروكسيدىنىڭ قويمالجىڭ تۇنباسى تۇزىلەدى. تۇنبا ءسىلتىنىڭ ارتىق مولشەرىندە ەريدى.

«گەوگراف - بيولوگ»:
ادام اعزاسىندا اليۋمينيي - 0، 001 گر. ول باۋىردا، سۇيەكتە كەزدەسەدى. سۋدان ادام اعزاسىنا 5 - 8%، ال شاي جاپىراقتارىنان 100 - 200ەسە ارتىق اليۋمينيي بەرىلەدى. اليۋمينييدەن جاسالعان ىدىستاردى ءجيى پايدالانۋعا بولمايدى، سەبەبى ول تاماقتىڭ قۇرامىنا ءوتىپ ادام اعزاسىنا ارتىق مولشەردە ەنەدى. اليۋمينيي مولشەرى اعزادا ارتىپ كەتسە ادامنىڭ جۇيكە جۇيەسىن زاقىمدايدى.
بەلسەندى بولعاندىقتان اليۋمينيي تابيعاتتا بوس كۇيىندە كەزدەسپەيدى، ال قوسىلىستار قۇرامىنداعى اليۋمينيي – تابيعاتتا ەڭ كوپ تارالعان مەتالل. جەر قىرتىسىنداعى جالپى مولشەرى شامامەن 9%. قازاقستاندا ءاليۋمينييدىڭ نەگىزگى شيكىزاتى – بوكسيت. نەگىزگى كەن ورىندارى سارىارقانىڭ سولتۇستىك شىعىسىندا، اقمولا وبلىسىمەن تورعاي ۇستىرتىندە. قازاقستان اليۋمينيي وندىرۋدەن تمد ەلدەرى اراسىندا الدىڭعى ورىنداردىڭ ءبىرىن الادى.
توپ جەتەكشىسى:
اليۋمينيي تەحنيكادا جانە تۇرمىستا كەڭىنەن قولدانىلادى. جەڭىل جانە باعالى قاسيەتتەرى بار قۇيمالار الىناتىندىقتان، ونىڭ اۆياسيالىق ونەركاسىپتە، اۆتوكولىكتە، ەلەكتروتەحنيكادا ەلەكتر سىمدارىن جاساۋ ءۇشىن، سونىمەن قاتار جارىلعىش زاتتاردى الۋدا، حيميالىق اپپاراتۋرالاردى دايىنداۋدا، عيماراتتاردى سالۋدا، جيھازداردى، ىدىستاردى جانە ت. ب. جاساۋدا ماڭىزى وتە زور. ءاليۋمينييلى جۇقا فولگا كوندەنساتورلار جاساۋ ءۇشىن قولدانىلادى. ءاليۋمينييدى كابەل، قاڭىلتىر جانە اينا وندىرىسىندە پايدالانادى. اليۋمينيي توزاڭىن «كۇمىس سياقتى» ءتۇس بەرۋ ءۇشىن بوياۋ رەتىندە قولدانادى. اليۋمينييمەن تەمىر بۇيىمداردىڭ بەتىن قاپتايدى، بۇل ولاردى جەمىرىلۋدەن قورعايدى.

3. نەيترون توبى: ماگنيي.
«حيميك»:
ماگنيي ءىىى پەريود ءىى توپتىڭ نەگىزگى توپشاسىندا ورنالاسقان.
اتوم قۇرىلىسى: +12 2ە - 8ە - 2ە - 1s2 2s2 2p6 3s2
ماگنيي بەلسەندى مەتالل. ەگەر اۋادا ماگنيي ۇنتاعىن نەمەسە جۇقا ماگنيي لەنتاسىن جاقسا، كوز قاراتپايتىن ۇشقىنمەن جانادى.
2Mg + O2 = 2MgO
بۇرىن ماگنييدىڭ بۇل قاسيەتىن فوتوگرافيادا قولدانعان، ءقازىر جارىق شىعاراتىن زىمىرانداردا، اسكەري تەحنيكادا قولدانادى. (ينتەراكتيۆتى تاقتادا بەينە فراگمەنت كورسەتىلەدى).

«گەوگراف - بيولوگ»:
ماگنيي ءبىزدىڭ ورگانيزمدە ەڭ كوپ تارالعان ەلەمەنتتىڭ ءتورتىنشىسى جانە ول اعزامىزدا جۇرەتىن 300 - دەن استام ۇردىستەردى جۇزەگە اسىرادى. ماگنيي اتومى جاسىل وسىمدىكتەردىڭ ءحلوروفيلىنىڭ قۇرامدى بولىگى. ماگنييدىڭ قاتىسۋىنسىز فوتوسينتەز پروسەسى جۇرمەيدى. بۇل عالامشاردا تىرشىلىك بولمايدى دەگەن ماعىنامەن تەڭ. ادام ورگانيزمىنە ماگنيي وتە قاجەت. ول جەتكىلىكسىز بولعاندا جۇرەك بۇلشىق ەتىنىڭ جۇمىسى بۇزىلادى.
ماگنيي تابيعاتتا تارالۋى بويىنشا سەگىزىنشى ورىندا، ونىڭ جەر قىرتىسىنداعى ماسسالىق ۇلەسى 1، 9%. ول 200 - گە جۋىق مينەرالدىڭ قۇرامىنا كىرەدى.
اق ءمارمار – الماتى وبلىسىندا، ەكپىندى كەن ورنىندا وندىرىلەدى. تمد بويىنشا ەڭ ءىرى اسبەست كەن ورنى – ءجىتىقارا ءبىزدىڭ رەسپۋبليكامىزدا ورنالاسقان. ماگنييدىڭ كوپ مولشەرى – مۇحيت، تەڭىز جانە تۇزدى كولدەردىڭ سۋلارىندا بار. ماگنيي شيكىزاتى جوق كەيبىر ەلدەردە تەڭىز سۋىنان ماگنيي ءوندىرۋ جولعا قويىلعان.

توپ جەتەكشىسى:
ءبىز نەيترون توبى ماگنيي ەلەمەنتىنە تولىق سيپاتتاما بەردىك. گرەكيانىڭ ماگنەزيۋم دەگەن جەرىنەن تابىلعاندىقتان سول جەردىڭ قۇرمەتىنە ماگنيي دەپ اتالعان. ماگنيي زاۆودى 1965جىلى شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ سوگرا دەگەن جەردە ءۇلبىنىڭ جوعارعى جاعىندا اشىلعان. جوعارعى تەحنولوگيالى جارىس ۆەلوسيپەدتەرىن ەشقانداي بۇراندامارلارسىز جانە تەگىرلەرسىز ماگنييدىڭ تۇتاس كەسەگىنەن جاسالعان كورپۋسپەن شىعارادى. وسىنداي ۆەلوسيپەدتەر جەڭىل، مىقتى جانە ەڭ باستىسى وتە جۇردەك. جەڭىل جانە اسا ءتوزىمدى مەتالل بولعاندىقتان ماگنييدى كۇندەلىكتى پايدالاناتىن زاتتاردى قاپتاۋ ءوندىرىسى ءۇشىن پايدالانادى.

3. يادرو توبى: تەمىر.
«حيميك»:
ەلەمەنت تەمىر ءىV پەريود Vءىىى توپتىڭ قوسىمشا توپشادا ورنالاسقان.
+26 2ە - 8ە - 14ە - 2ە - 1s2 2s2 2p6 3s2 3p6 3d6 4s2
تەمىر اۋىسپالى ۆالەنتىلىك كورسەتەدى – 2 جانە 3. FeO – قارا ءتۇستى ۇنتاق، سۋدا ەرىمەيدى. نەگىزدىك قاسيەتتەر كورسەتەدى. Fe2O3 – كۇرەڭ، قوڭىر ءتۇستى ۇنتاق، سۋدا ەرىمەيدى. بۇل وكسيدكە ەكىدايلى قاسيەت ءتان. Fe(OH) 2 - تەمىر ءىى گيدروكسيدى، Fe(OH) 3 – تەمىر ءىىى گيدروكسيدى.
«گەوگراف - بيولوگ»:
تەمىر ءتىرى ورگانيزمدەردە بولادى. ۇلكەن ادامنىڭ دەنەسىندە 4 - 5گ تەمىر بولادى، ونىڭ 65%- ءى قاننىڭ گەموگلابينىندە. گەموگلابين قانعا قىزىل ءتۇس بەرەدى جانە حيميالىق ەلەمەنتتەر قىزمەتىندەگى كىپ-كىشكەنتاي پوشتاشىلار سياقتى، قان قۇرامىنداعى تەمىر اتومدارى ءبىزدىڭ وكپەمىزدەگى وتتەكتى جۇرەگىمىزگە جانە ميىمىزعا جەتكىزەدى دە، سودان كەيىن كومىر قىشقىل گازىن وكپەمىزگە اكەلەدى. تەمىر يوندارى كوپتەگەن فەرمەنتتەردىڭ قالىپتى قىزمەتىنە، قان ءتۇزىلۋ پروسەسىنە جانە ورگانيزمدە زات الماسۋ پروسەسى ءجۇرۋ ءۇشىن قاجەت. قاندا تەمىردىڭ جەتىسپەۋى ادامنىڭ دەنساۋلىعىنا اسەر ەتەدى، قانازدىق اۋرۋى پايدا بولادى.

تەمىر – تابيعاتتا تارالۋى بويىنشا ەكىنشى مەتالل. ونىڭ جەر قىرتىسىنداعى ۇلەسى 5، 1%. كوپتەگەن مەتەوريتتەردىڭ قۇرامىندا تەمىر بار، سوندىقتان ونى ەرتەدە «اسپان» نەمەسە «جۇلدىز» تاسى دەپ اتاعان. ەلىمىزدە تەمىر كەندەرىنىڭ ۇلكەن قورى – تورعاي تەمىر كەنى باسسەينىندە جانە ورتالىق قازاقستاندا بار. تەمىر مينەرالدى سۋلاردىڭ قۇرامىندا سۋلفات جانە گيدروكاربونات تۇرىندە كەزدەسەدى. تەمىر تۇزدارى تەڭىز سۋلارىندا بار، مۇحيت تۇبىندە تەمىرگە باي تابيعي شوگىندىلەر كەزدەسەدى.

توپ جەتەكشىسى:
تەمىر قازىرگى تەحنيكانىڭ ماڭىزدى مەتالى. بۇل ورتاشا بەلسەندى مەتالل. تەمىر تابيعاتتا ۇلكەن رول اتقارادى. تازا تەمىردى شەگە، تەز ماگنيتتەلۋ جانە ماگنيتسىزدەلۋ قاسيەتىنە بايلانىستى ەلەكتروماگنيتتىك قۇرالداردىڭ بولشەكتەرىن جانە ت. ب. جاساۋ ءۇشىن قولدانادى. كوبىنەسە، تەمىردىڭ قۇيمالارى شويىن جانە بولات كوپ قولدانىلادى. بۇلار قازىرگى تەحنيكانىڭ باستى كونسترۋكسيالىق ماتەريالدارى. دۇنيەجۇزىندە تەمىر مەن ونىڭ قۇيمالارىن قالعان بارلىق مەتالدارعا قاراعاندا 20 ەسە ارتىق وندىرەدى. مارستاعى توپىراق سونىڭ سالدارىنان قىزىل ءتۇستى بولعان تەمىردىڭ قوسىلىسى دا جەردەگى توت باسقان ۆەلوسيپەدتەر مەن ماشينالاردىڭ قۇبىلىسىمەن بىردەي.

• سايكەستىگىن تاپ:
1. N+7) 2) 5 --------- a. 1s22s22p2
2. Ne+10) 2) 8 ------ b. 1s22s22p3
3. C+6) 2) 4 --------- c. 1s22s22p6
4. F+9) 2) 7 --------- d. 1s22s22p5

• رەفلەكسيا ءبولىمى
سويلەمدەردى اياقتا:
● بۇل ساباقتىڭ مەن ءۇشىن ماڭىزدىلىعى..........................
● مەنىڭ بۇل ساباقتان العانىم.........................
● مەن ءوزىمدى ماقتاي الامىن..................
● ساباق ماعان ۇنادى نەمەسە ۇنامادى................
• ۇيگە تاپسىرما: مەندەلەيەۆتىڭ ءومىرى مەن قىزمەتى تۋرالى بايانداما جازىپ اكەلۋ.