ەجەلگى تۇركى تىلدەس حالىقتارىنىڭ جازبالارى
كەز-كەلگەن ەلدىڭ مادەني دامۋى تاريحتىڭ وتكەن كەزەڭدەرىنەن باستالادى. كەز-كەلگەن ءداۋىر مادەنيەتى ادامنىڭ سانانى دامىتۋداعى كۇش-جىگەرىنىڭ جەمىسى. قازاق حالقىنىڭ مادەنيەتى - ەجەلگى تۇركى وركەنيەتىنىڭ تىكەلەي مۇراگەرى. ارحەولوگيا عىلىمىنىڭ دامۋى ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىزدىڭ داستۇرلەرى، نانىم-سەنىمدەرى، ساۋلەتى مەن ونەرى بار ەرەكشە مادەنيەتى بولعانىن كورسەتتى. قازاقستان تەرريتورياسىنىڭ ءوزى ەگىنشىلىك پەن مال شارۋاشىلىق مادەنيەتىنىڭ سيمبيوزىن بىرىكتىرگەن بىرەگەي دالا وركەنيەتىنىڭ نەگىزى بولعانى انىق.
ەجەلگى تۇركى تىلدەس حالىقتاردىڭ رۋحاني مادەنيەتى ءتىل سياقتى اسپەكتىلەردى قامتۋى مۇمكىن. اۋىزشا جانە جازباشا ادەبيەت، عىلىم، كوركەم شىعارمالار، ءارتۇرلى ونەر ستيلدەرى جانە ءدىن دە رۋحاني مادەنيەتتىڭ نەگىزگى قۇرامداس بولىكتەرى بولىپ كەلەدى. ءار مادەنيەتتىڭ مۇرالارى مەن جەتىستىكتەرىن ولشەۋ، سالىستىرۋ نەمەسە ءبولۋ مۇمكىن ەمەس، مادەنيەت جوعارى نەمەسەتومەن دەپ بولىنبەيتىنى بارىمىزگە ءمالىم.
تۇركى تايپالارىنىڭ ءومىر ءسۇرۋى ەرتە كەزدەن باستالعان. وسى تايپالار وزدەرىنىڭ بۇكىل ءومىر ءسۇرۋ كەزەڭىندە بىر-بىرىمەن بىرىگىپ، وداقتاستىق قۇردى، كورشى مەملەكەتتەرمەن ءارتۇرلى ۇرىستار مەن سوعىستارعا قاتىستى جانە باسقا دا تاريحي وقيعالاردىڭ نەگىزى بولدى. قازاق حالقىنىڭ جانە باسقا دا تۇركى تىلدەس حالىقتارىنىڭ مادەني مۇرالارىنا قاراپ، بۇكىل ورتا ازيا تۇرىكتەردىڭ مۇراگەرلىك جەرى رەتىندە قاراستىرىلاتىندىعىن بايقايمىز.
تۇركى تىلدەرىنىڭ بەرىكتىگى مەن تۇتاستىعى كوپتەگەن عاسىرلار بويى بەلگىلى. ادامزات وتپەلى قارىم-قاتىناس ءۇشىن ءتىل قاجەت ەكەنىن تۇسىنگەندە، كوپ ۇزاماي كوممۋنيكاسيا جۇيەسىن تۇركى جازۋ مودەلىنە سۇيەنە وتىرىپ قۇردى. سونىمەن قاتار، تۇرىكتەر ءوز مادەنيەتىنىڭ تەك وسى جاعىن دامىتىپ قويماي، سونىمەن بىرگە ولار قولايلى ءومىر سالتى مەن وعان بەيىمدەلۋ ءۇشىن تۇراقتى جاعدايلار جاسادى. ءدىن، ميفتەر، ادەبيەتتەر، جازبا ەسكەرتكىشتەر ەجەلگى تۇركىلەردىڭ بىزگە قالدىرعان جادىگەرلەر رەتىندە مۇرا ەتكەن نەگىزى بولىپ تابىلادى.
ەجەلگى تۇركى تايپالارىندا الفاۆيتتەگى وتىز بەس ارىپتەن تۇراتىن رۋنا جازۋى دەپ اتالاتىن ەرەكشە جازۋ جۇيەسى بولعان. بۇل تۇرىكتەرگە «كۇلتەگىن» جانە «تونىكوك» سياقتى ەجەلگى تۇركى جازۋلارىنىڭ ەڭ تانىمال ەسكەرتكىشتەرىن، رۋنا ءالفاۆيتى جۇيەسى ارقىلى جازىلعان تاريحي ولەڭدەردى جاساۋعا كومەكتەستى. «قورقىت اتانىڭ» كىتابى دا VIII - IX عاسىرلارداعى تۇركى مادەنيەتىندەگى ەجەلگى ادەبيەتتىڭ ەڭ ءىرى شىعارمالارىنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى.
VII جانە VIII عاسىرلاردا ورتالىق ازياداعى تۇركىتىلدەس تايپالار وزدەرىنىڭ جازبالارىن قولدانا باستادى. جازۋ جۇيەسىنىڭ قاجەتتىلىگى الدىمەن مەملەكەتتىك اكتىلەردى جازۋ جونىندەگى ديپلوماتيالىق پراكتيكانىڭ قاجەتتىلىكتەرىنەن تۋىندادى. سونىمەن قاتار، بۇل جۇيەنىڭ قۇرىلۋىنىڭ باستى سەبەبى شەشۋشى ءرول ويناعان ءدىني سەبەپتەر بولدى دەگەن پىكىرلەر دە بار. جاڭا جازۋ جۇيەسى كونە تۇركى تىلدەرىنىڭ فونەتيكالىق ەرەكشەلىكتەرىن وتە نازىك جەتكىزدى. العاش رەت نەمىس عالىمى د. مەسسەرشميدت XVII عاسىردىڭ 20-جىلدارىندا ەنيسەي القابىندا تۇركى جازۋىنىڭ العاشقى دالەلدەرىن تاپقان. باسقا ەسكەرتكىشتەر موڭعوليانىڭ سولتۇستىك بولىگىندە، ورحون وزەنىنىڭ اڭعارىندا دا تابىلدى، مۇندا رۋنا جازۋلارى بار تاس تاستار تابىلعان. العاش رەت ورىس تۇركىتانۋشىسى ۆ.رادلوۆ تۇركى جازبالارىنىڭ ناقتى وقىلۋىن اشتى. نەگىزگى ەسكەرتكىشتەر تابىلعان جەرلەرگە بايلانىستى بۇل جازۋ جۇيەسى كەيىنىرەك «ورحون - ەنيسەي جازبالارى» دەپ اتالدى.
You Might Also Like
-
ءابۋ ناسىر ءال فارابي-الەمگە ايگىلى ويشىل، دانىشپان، ءپالساپاشى، لينگۆيست،الەۋماتتانۋشى. سونىمەن قاتار اريستوتەلدەن كەيىنگى ەكىنشى ۇستاز بولىپ سانالادى. ءال-فارابي جەتپىسكە تارتا كىتاپتار مەن زەر...
-
قازىرگى قازاقستاندا ءبىلىم بەرۋ سالاسى قارقىندى دامىپ، تاۋەلسىزدىك العاننان قازىرگى ۋاقىتقا دەيىن ەتەك الىپ كەلە جاتقان ۇردىستەردىڭ ءبىرى ءدىنتانۋشى مامانداردى دايارلاۋ بولىپ تابىلادى. ءدىنتانۋشى ستۋدەن...
