InfoHub Logo

ادامزاتتىڭ ەكولوگيالىق اپاتتاردان زارداپ شەگىپ كەلە جاتقانىنا عاسىرعا جۋىق ۋاقىت بولدى. 20 عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا قوزعالعان ماسەلەلەردىڭ كوبى ءالى كۇنگە دەيىن ءوز شەشىمىن تاپپاي كەلەدى. شەشىمىن تابۋ بىلاي تۇرسىن، قوعام دامىعان سايىن ەكولوگيالىق ماسەلەلەر دە ۋشىعىپ كەلەدى. قاعاز وندىرەمىز، وتىن جاعامىز دەپ ورماندى دا جويدىق. ونىڭ الدىن الامىز دەپ گاز بەن جاعارمايدى دا ەسەپسىز پايدالاندىق. ناتيجەسىندە وزون قاباتىن دا تەسىپ تىندىق. پلاستيك وندىرەمىز، ءومىر ءسۇرۋدى جەڭىلدەتەمىز دەپ ءقازىر سول پلاستيكتەن قۇتىلا الماي جاتىرمىز. بۇعان كىم كىنالى؟ ەكولوگيالىق پروبلەمالارمەن قالاي كۇرەسەمىز؟

ادام جاراتىلعالى تابيعاتتان ءوز كەرەگىن الىپ وتىرعان. دەگەنمەن، 18 عاسىردا تابيعاتتىڭ ۇستىنەن بيلىك جۇرگىزەمىز الەمنىڭ تابيعي اينالىمىن بۇزىپ الدىق. سيۆيليزاسيا، ريەۆوليۋسيا دەپ ءجۇرىپ پلانەتامىزدىڭ قالاي وزگەرگەنىن دە بايقامادىق. توپىراق، سۋ، اۋا ەكولوگيالىق كريزيسكە ۇشىرادى. قازىرگى تاڭدا الەمدىك پروبلەماعا اينالىپ وتىرعان 6 ەكونوميكالىق ماسەلە بار. 

1. عالامدىق جىلىنۋ

انتروپوگەندىك فاكتوردىڭ اسەرىنەن پلانەتامىزدىڭ تەمپەراتۋراسى ءوز قالىپتى دەڭگەيىنەن جوعارى دەڭگەيگە كوتەرىلگەن. قازبالى وتىننىڭ جانۋى مەن جەر بەتىندەگى ادام سانىنىڭ ارتۋى دا عالامدىق جىلىنۋعا الىپ كەلىپ وتىر. ناتيجەسىندە مۇزدىقتار ەرىپ، تەڭىز دەڭگەيى كوتەرىلدى. نورمادان تىس جاۋىن-شاشىن مەن مۇحيتتىڭ قىشقىلدانۋى سەكىلدى ەكولوگيالىق پروبلەمالاردى دا وسى عالامدىق جىلىنۋعا جاتقىزامىز.

2. مۇحيتتىڭ لاستانۋى

جەر پلانەتاسىنىڭ 70% سۋ الىپ جاتقاندىعىن ءبارىمىز دە بىلەمىز. مۇحيت – جەر بەتىندەگى كليماتقا اسەر ەتۋشى باستى فاكتور. تەحنوگەندىك اپاتتار، اعىندى سۋلار مەن ونەركاسىپ قالدىقتارىنىڭ مۇحيتقا شىعارىلۋى – مۇحيتتىڭ لاستانۋىنا اكەلىپ وتىرعان باستى فاكتورلار.

3. وزون قاباتىنىڭ تەسىلۋى

وزون – ستراتوسفەرانى قۇرايتىن قاباتتاردىڭ ءبىرى. پلانەتامىز ءۇشىن وزون قاباتىنىڭ اتقاراتىن ءرولى وراسان زور: جەر بەتىنە ۋلتراكۇلگىن ساۋلەلەردىڭ ءبىر بولىگىن وتكىزبەي، بارلىق ءتىرى ورگانيزمدەردى كۇننىڭ تىكەلەي ساۋلەسىنەن قورعايدى. وزون قاباتىنىڭ جۇقارۋىنا بىردەن-بىر سەبەپ: كوسموسقا راكەتالار مەن سپۋتنيكتاردى ۇشىرۋ. سونىمەن قاتار، 12 كيلومەتردەن جوعارعى اۋە قاتىناستارى مەن فرەوننىڭ وندىرىستىك جانە تۇرمىستىق قالدىقتارى دا وزون قاباتىن بۇزۋشى فاكتورلارعا جاتادى.

4. اۋانىڭ لاستانۋى

تازا اۋا دەفيسيتى، كليماتتىڭ وزگەرۋى، وزون قاباتىنىڭ تەسىلۋى سەكىلدى پروبلەمالاردى بىرىكتىرەتىن بۇل الەمدىك ماسەلەنىڭ باستى سەبەبى:

•  ونەركاسىپتىك كاسىپورىنداردان شىعاتىن قالدىقتار.

•  اۆتوموبيل قوزعالتقىشتارىنان شىعاتىن ۋلى گازدار.

•  راديواكتيۆتى وبەكتىلەر.

•  تۇرمىستىق زياندى قالدىقتار.

5. توپىراقتىڭ لاستانۋى

توپىراق – قايتا قالپىنا كەلمەيتىن تابيعي رەسۋرس. ەگەر توپىراق دەگراداسياعا ۇشىراسا ونى قايتا قالپىنا كەلتىرۋ نەمەسە اڭادان ءوندىرۋ مۇمكىن ەمەس. سول سەبەپتى ءقازىر عالىمدار دابىل قاعىپ وتىرعان باستى ەكولوگيالىق پروبلەماعا توپىراقتىڭ لاستانۋىن جاتقىزامىز. توپىراق ءبىزدىڭ تۇتىناتىن ازىعىمىزعا، ىشەتىن سۋىمىزعا جانە تىكەلەي دەنساۋلىعىمىزعا اسەر ەتەتىن رەسۋرس. ال بۇل رەسۋرستىڭ لاستانۋىنا سەبەپ:

• تاماق قالدىقتارى مەن جوندەۋ جۇمىستارىنان كەيىن قالعان ماتەريالداردان قۇتىلۋ ءۇشىن پايدالاناتىن پوليگونداردىڭ شەكتەن تىس كوبەيۋى؛

• اۋىر ونەركاسىپتە بەريلليي، مىشياك، سيانيدتەر، كادميي، سىناپ سىندى تۇزداردىڭ ءوندىرىلۋى؛

• اۋىلشارۋاشىلىعىندا يادوحيميكاتتار مەن مينەرالدى تىڭايتقىشتاردىڭ قولدانىلۋى؛

6. اعاشتاردى جاپپاي پايدالانۋ، ورمانداردىڭ جويىلۋى

اعاشتاردى مولشەرسىز كەسۋ – ورمان ورىندارىن شولگە اينالدىرىپ، بيولوگيالىق جانە الەۋمەتتىك پروبلەمالارعا الىپ كەلەدى. مىسالى: جانۋارلار مەن ميكروورگانيزمدەردىڭ، وسىمدىكتەردىڭ جويىلۋى. ءتىپتى، ەتنيكالىق توپتاردىڭ جويىلىپ كەتۋىنە دە اسەر ەتەتىن فاكتور – اعاشتاردى كەسۋ.

بىلاي قاراعاندا جوعارىدا اتالعان فاكتورلار جەر بەتىنە ايتارلىقتاي ىقپال ەتپەيدى دەپ ويلاۋىڭىز مۇمكىن. دەگەنمەن، جەر – وتە نازىك جۇيە. تابيعاتتاعى بالانستى بۇزىپ، ۇلكەن كاتاستروفاعا اكەلىپ سوقتىرادى. سوندىقتان ءار تۇلعا تابيعاتتىڭ الدىنداعى مىندەتىن ورىنداپ، جەر انامىزدى قالپىنا كەلتىرۋگە كىشكەنە بولسىن ءوز ۇلەسىن قوسۋى كەرەك.

---