InfoHub Logo

قازىرگى جينالعان ەل ادەبيەتىنىڭ ىشىندە قازاق جۇرتىنىڭ ەل پوەماسىنا قوسىلاتىن ەكى ۇلكەن اڭگىمە، 5 ولەڭ بار. بىرەۋى – "قوزى كورپەش – بايان"، ەكىنشىسى – "قىز جىبەك". ەل پوەماسى دەپ قانداي تۇردەگى اڭگىمەلى ولەڭدى ايتاتىنىمىزدى وسى ەكەۋىنىڭ ماعىناسى مەن ۇلگىسىن قاراستىرعان ۋاقىتتا انىقتاپ ايتپاقشىمىز. سوندىقتان، ءقازىر جالپى ءسوزدى ايتۋدىڭ ورنىنا سول ەكى اڭگىمەنى باس-باسىنا قاراستىرۋعا كىرىسەمىز. اۋەلى قاراستىراتىنىمىز "قوزى كورپەش – بايان".

"قوزى كورپەش – باياننىڭ" قىسقاشا اڭگىمەسى

ەسكەرتۋ: ەكى باي اتى 1-قاراباي، 2-سارىباي.

بۇرىنعى وتكەن ۋاقىتتا بالتالى، باعانالى دەگەن ەلدىڭ ىشىنە شەتتەن اۋىپ كەلگەن قاراباي، سارىباي دەگەن ەكى باي كەلەدى. سارىباي كەلگەن جەردەن بالتالىنىڭ ەلىنە ۇلكەن مىرزالىق كورسەتىپ، قالىڭ ەلدىڭ بەيىلىن الىپ، حانى ەسەپتى، ءقادىرلى جاقسىسى بولادى. قاراباي توقسان مىڭ جىلقى ايداعان باي بولسا دا، ساراڭدىقپەن قۇنسىز بولىپ ەلگە ءقادىرى جوق بولادى. ەكەۋىنىڭ جاسى جەتپىس پەن سەكسەنگە كەلگەن كارى. ءبىراق بالالارى جوق، زارلى. ءبىر كۇنى ەكى باي ەلسىز تاۋدا اندا ءجۇرىپ، كەز كەلىسەدى، مۇڭدارىن ايتىسادى. ەكەۋىنىڭ دە ۇيىندەگى قاتىندارى ەكى قابات ەكەن. قۇداي اتىن ايتىپ دوس بولىپ، بىرىنەن ۇل، بىرىنەن قىز تۋسا، ەكەۋىن قوسپاق بولىپ ەجەعابىل جاسايدى. سول ۋادەنىڭ ۇستىندە، قاراباي سارىبايدان تىلەك ەتىپ ءبىر بۋاز مارالدى اتقىزادى. بۋاز اڭنىڭ كيەسى اتىپ، سارىباي سول جەردە ولەدى. قاراباي ەگىز لاق مارالدى الىپ، ەلىنە قايتادى.

جولشىباي "سارىبايدىڭ قاتىنى ۇل تاپتى" دەپ، ءسۇيىنشى تىلەپ كەلە جاتقان شاپقىنشىلارىنا جولىعادى. اۋىلىنا كەلسە، ءوزىنىڭ دە قاتىنى بوسانىپ، قىز تاپقان ەكەن. ءسۇيىنشى سۇراعان ساقاۋ قاتىنعا تۇك بەرمەيدى. مازاسىن العانى ءۇشىن دۇرە سالادى.

سارىباي ءولىمىن بالتالى، باعانالىنىڭ حان، قاراسى بولىپ جوقتايدى. قالىڭ ەل جينالىپ، جىلاپ-سىقتاپ، باسىنا كۇمبەز ورناتادى. قاراباي قۇداما باتا وقيمىن دەپ، سەكسەن نارعا سابا ارتىپ سارىبايدىكىنە كەلە جاتادى. ءبىراق باتا وقۋشىلاردان بۇرىن سارىبايدىكىنە ءوزى كەلىپ جورگەكتە جاتقان قوزىنى كورىپ، مەنى جۇتاتىن جالماۋىز تۋىپتى دەپ، نارداعى سابانىڭ ءبارىن تىلگىلەپ، قىمىزدى اقتارىپ تاستاپ، ۇيىنە قايتادى.

سارىبايدىڭ حانىمى اڭداعى ۋادەنى ەستىپ، قارابايعا كىسى سالادى، قۇدالىقتى بەكىتپەكشى بولادى. ەلشى بولىپ تايلاق ءبيدىڭ بالاسى ون ءبىر كىسىنى ەرتىپ بارادى. قاراباي "جەتىم ۇلعا قىز بەرمەيمىن" دەپ ەلشىلەردىڭ باسىن جارىپ، ساباپ قايتارادى. سودان كەيىن، "بالتالىنى مەكەن قىلىپ تۇرمايمىن" دەپ اۋا كوشەدى، تۋعان جەردەن كوشەردە قارابايدىڭ اسىراپ العان اي، تاڭسىق دەگەن ەكى قىزى1 ەل مەن جەرگە قوشتاسادى. قاراباي قازاق دالاسىن شىر اينالىپ كوشەدى. ارادا كوپ جىل وتەدى. ءبىر زاماندا شولگە ۇرىنىپ مالى قىرىلادى. سول ۋاقىتتا تورعاۋىتتان التى قۇلاش بەدەۋ ءمىنىپ قودار دەگەن باتىر كەلەدى. قايراتى زور بولعاندىقتان، قارابايدىڭ قالعان مالىن شولدەن امان ساقتاپ الىپ شىعادى. ەڭبەگى ءۇشىن اق باياندى سۇرايدى. قاراباي جالعىز قىزىن بەرمەك بولىپ ۋادە قىلادى.

بالتالىدان اۋعان باي كوپ كوشۋدىڭ سوڭىنان اياگوزگە كەلىپ، تۇراقتاپ مەكەن ەتەدى. بايان سۇلۋدىڭ اتاعىن ەستىپ جان-جاقتان تالاي مىرزا ىزدەپ شىققان. بارلىعى اق شاۋلى، قوڭىر شاۋلى دەگەن تاۋلارعا جينالىپ، قارابايدىڭ اۋىلىنا قاراي جۇگىرەدى.

بۇلاردىڭ الدىنان قودار شىعىپ، باتىرلىعىمەن سوعىسىپ، جەڭىپ، قۇل قىلىپ الادى. بۇل كەزدە سارىبايدىڭ ەلىندە ءقادىرلى بولىپ تۇرعان تايلاق دەگەن ءبيدىڭ ايباس دەگەن ءىنىسى بار ەدى. بۇل "قوزى ەرجەتكەندە نە دەيمىن" دەپ، باياندى ىزدەپ، ەلىنەن شىعادى. ارادا كوپ زامان ءجۇرىپ قاراباي جايلاعان جەرگە جەتكەندە، دالادا جيدەك تەرىپ جۇرگەن ءۇش قىزعا جولىعادى. بۇل بايان مەن اپالارى بولادى. ايباس سويلەسىپ تانىسادى. بايان قوزىنى كۇتىپ جۇرگەن بولادى. قودارداي جاۋدىڭ بارىن مالىمدەيدى. ايباستىڭ كەلگەن جولىنا سىي بەرەدى. قوزىڭا ءبىر توعىز قىلىپ سالەمدەمە بەرەدى. ايباس كەتەردە، قوداردىڭ قايراتىنان قىزدار قورىقپاسىن دەپ، ادەيى قودارعا كەزدەسىپ، جەكپە-جەك جاسايدى. قوداردى ۇرىپ جىعىپ، تالدىرىپ كەتەدى. قىزداردىڭ كوڭىلى تىنادى.

ايباس ەلىنە كەلگەن سوڭ، قوزىنى شاقىرىپ الىپ، كورگەن جايىن بايان ەتەدى. جاس جىگىت شەشەسى مەن ەلى-جۇرتى بولىپ جالىنعانعا توقتاماي، قالىڭدىعىن ىزدەپ، ءجۇرىپ كەتەدى. بىرگە ەرىپ بارماق بولعان ايباستى سەرىكتىككە المايدى، نامىس كورەدى. ارتىنداعى ەل الدەنەشە قۇرباندىق ەتىپ، تىلەۋ تىلەپ، باتا بەرىپ قالا بەرەدى.

قوزى ەلسىز دالادا كوپ زامان جۇرگەن سوڭ اتى ارىپ، تونى توزىپ، جۇدەپ كەلىپ ءبىر كولدىڭ باسىندا جالعىز جاتادى. بالاسىنىڭ تۇزدە جۇدەپ جۇرگەنى شەشەسىنىڭ تۇسىنە كىرەدى. ەل جيىلىپ، ساداقا بەرىپ، تاعى تىلەۋ تىلەيدى. سول كۇنى قوزىعا كوپ كەرۋەن كەزدەسەدى. كەرۋەننىڭ ىشىندە كەرەمەت يەسى – قوجا بولادى. قوزىعا دۇعا ۇيرەتىپ، ءوزى مەن اتىنىڭ ءتۇسىن وزگەرتىپ بەرەدى. قوزى تازشا كەبىن كيەدى. سودان كەيىن ءبىر زاماندا قارابايدىڭ اۋىلىنا جاقىندايدى. دالادا قوي جايىپ جۇرگەن تازشاعا كەلىپ، اۋىلدىڭ ءجونىن سۇراپ بولعان سوڭ، قويشى تازشاعا قوي ءبولىپ بەرىپ، ەركىنە جىبەرىپ، ءوزى قارابايدىڭ قويىن ايداپ اۋىلعا كەلەدى. بۇرىنعى تازشادان ءاربىر مىنەزدەرى بولەك بولادى. قىزدار سەزىكتەنىپ سىناي باستايدى. ەرتەڭىنە قوزى قويعا كەتكەندە ءبىر قىزدى توقتى قىلىپ كيىندىرىپ، قويمەن بىرگە جىبەرەدى. دالادا قوزى كورپەش زارىن ايتىپ، جىر جىرلايدى. توقتى قىز كورگەنىن، ەستىگەنىن ايتىپ كەلەدى. بايان مەن قوزى بىرىنە-بىرى اشىلىپ ءبىر نيەت، ءبىر تىلەۋمەن تابىسادى. ءبىراق قوزىعا تاز كەبىنىمەن تازشا بولىپ ءجۇرۋ قاجەت بولادى.

وسىمەن ءبىرتالاي مەزگىل وتكەن سوڭ، اركىم-اركىمگە قوزى قايراتىن سەزدىرە باستايدى. قوداردى قالجىڭمەن تۇيرەپ مازاق قىلىپ جۇرەدى.

ءبىر كۇنى ەل كوشىپ كەلە جاتقاندا قودار قىزدارعا ماقتانباق بولىپ قوزى كورپەشتى جاۋىرىنىنان الادى. قوزى اۋدارىسىپ، قوداردى اتىنا اۋدارىپ الىپ، جەلىپ ءجۇرىپ كەتەدى.

اۋىل جاڭا جۇرتقا قونعان سوڭ كوپكە قايراتىن سەزدىرمەك بولىپ جەلىنىڭ قازىقتارىن بارماعىمەن باتىرىپ، قول اعاشپەن جەرگە سىڭىرەدى. قارابايعا دا اندا-ساندا تىزەسىن باتىرىپ، جارالاپ جۇرەدى.

سونىمەن قىس جاقىنداپ جىلقى ورتاعا شىعاتىن ۋاقىتتا، قودار قىسىلشاڭدا قايتا تيەدى دەپ (تازشانى) قوزىنى، جىلقىنى سۇرايدى. قاراباي بەرۋگە كونەدى. قودار، قوزى توقسان قۇلمەن بىرگە جىلقىدا بولادى.

جازعا سالىم قودار جەڭگەندى ساعىندىم دەپ اۋىلعا كەتەدى. قوزى كورپەش "سارقىت اكەل" دەيدى. قودار كەلگەندە قىزدار ءىلتيفات قىلمايدى. بوس قايتادى. سودان كەيىن قوزى كەلىپ، ون شاقتى كۇن قىزدىڭ قاسىندا كۇلىپ-ويناپ جىلقىعا قايتادى. قوداردى مازاق ەتەدى.

وسىمەن ءبىراز داۋرەن وتكەن سوڭ جاز شىعادى. بۇل ەلدىڭ ساسان دەگەن ءبيى ساۋىن ايتىپ، توي جاسايدى. جۇرتتىڭ ءبارى تويعا كەتەدى. اۋىلدا قوزى مەن قىزدار قالادى. سول ۋاقىتتا قوزى كورپەش باسىنداعى كەبىنىن ءبىرجولاتا الىپ تاستاپ، ەركىمەن كۇيەۋ بولىپ قالىڭدىق ويناپ، جاتا بەرەدى.

بۇل جايدى تويدا جۇرگەن قودارعا ءبىر قاتىن جار-جار ايتىپ ەستىرتەدى. قودار ەستىسىمەن تالقان بولىپ اشۋلانىپ، قارابايدى سۋىمدى بەر دەپ قىسپاققا الادى، ەل شاپپاي تىنبايتىنىن ايتادى، بار تويعا جيىلعان ەل قوداردان قورقىپ، سونىڭ كىسىسى بولىپ، قوزى كورپەشتى الداپ شاقىرىپ، ولتىرمەكشى بولادى. تويداعى ەلدىڭ اتىنان قوزىنى كۇيەۋ دەپ شاقىرۋشى جەلگە كىرەدى. قىزدار جاس جىگىتتىڭ بارماعانىن دۇرىس كورەدى. "ساق بول" دەيدى. بايان: "مەنى ەلىڭە الىپ كەت" دەيدى. قوزى تويعا بارماعاندى ماقۇل كورمەيدى. بارادى. اي، تاڭسىقپەن كەلەدى.

تويداعىلار، سونىمەن، اراق-شاراپپەن سىيلاپ، ماس قىلىپ، ەلىتەدى. ەسى اۋۋعا اينالعاندا ەكى قىز كۇرەڭكەيدى كولدەنەڭ تارتىپ تۇرىپ "قاي" دەيدى. قوزى ءمىنىپ الىپ قاشادى. ارتىنان كوپ ەل جابىلىپ قۋادى. قوزى كورپەش قوداردى ۇرىپ جىعىپ، قۇتىلىپ كەتەدى.

بۇدان كەيىن قودارعا توقسان قۇل قارسى شىعىپ، سوعىس سالادى. قودار تالايىن ۇرىپ جىعىپ، جان-جاققا قاشىرادى. سولاردىڭ ىشىنەن كوسەم سارى دەگەن جىگىت شىعىپ، دالاداعى قوزىنى ىزدەپ، تابادى. ەكەۋى جولداس بولىپ دوستاسادى، شوق دەگەن جەردى ۋاقىتشا مەكەن ەتەدى.

قوزى تويداعى ىشكەن ۋدان جازىلىپ بولعان سوڭ، باياندى الىپ ەلىنە كەتپەكشى بولادى. سول كۇيىمەن جۇرگەندە ءبىر كۇن قوزى جوقتا قودار شوق تەرەككە ىزدەپ كەلىپ، ۇيىقتاپ جاتقان كوسەم سارىنىڭ باسىن كەسىپ اكەتەدى. باستى "بايىڭنىڭ باسى" دەپ باياننىڭ الدىنا تاستايدى. بايان قوزى ەمەس ەكەنىن تانىپ، ەشكىمگە بىلدىرمەي وراپ، تىعىپ قويادى. كوسەم سارىنى قودار ولتىرگەن سوڭ، سونىڭ كەگى ءۇشىن قوزى ىزدەپ كەلىپ، "سەنىڭ قىلعانىڭ جەتتى" دەپ، قوداردى ولتىرەدى. سودان كەيىن سۇيگەنىن الىپ ەلىنە قايتادى.

جاناقتىڭ ايتۋىنداعى قوزى كورپەش وسىلاي بىتەدى. ءبىراق، بۇدان باسقا قوزى كورپەش جايىنداعى كوپ اڭگىمەنى الساق، ولاردا شوق تەرەكتىڭ تۇبىندە ۇيىقتاپ جاتىپ ولەتىن قوزى بولادى. قوزىنىڭ شوق تەرەكتىڭ تۇبىندە ەكەنىن قودار تورعايدان بىلەدى، تورعاي بايان مەن قوزىنىڭ اراسىندا ءتىلشى بولىپ جۇرەدى ەكەن. ءبىر شاڭىراققا كەلىپ قونىپ وتىرعاندا قودارعا تىلەۋلەس ءبىر كەمپىر ۇستاپ الىپ، موينىن بۇراعاندا: "شوق تەرەك" دەپ ءولىپ كەتەدى. سونىمەن قودار تاۋىپ الىپ، الگىدەي ولتىرگەن بولادى.

قوزى ولگەن سوڭ، بايان قوداردان كەك الادى. قودار "الامىن" دەپ كەلگەندە اۋەلى كۇيەۋىمنىڭ باسىنا بىرگە بارىپ، باتا وقيىن دەيدى. كەلە جاتقاندا قودارعا ءبىر شىڭىراۋ قۇدىقتان سۋ اپەر دەيدى. قودار باياننىڭ قىرىق قۇلاش شاشىنان ۇستاپ شىڭىراۋعا تۇسەدى. سۋدى اپەرىپ قايتا شىعىپ كەلە جاتقاندا بايان بۇرىمىن قيىپ جىبەرىپ، قۇدىققا قايتا قۇلاتىپ، تاسپەن اتىپ ولتىرەدى.

سودان قوزىنىڭ باسىنا كەلگەندە، قالىڭ كەرۋەنگە كەزدەسىپ، بارلىعى بىردەي بايان سۇلۋعا قىزىعىپ العىسى كەلەدى. بايان "كۇيەۋىمنىڭ باسىنا كۇمبەز ورناتىڭدار، سونان سوڭ تيەمىن" دەپتى. كەرۋەن ايتقانىن ىستەپ، زيرات سالادى. (وسى كۇنگى جەتىسۋداعى زيرات)2. سودان كەرۋەندەر تاعى تالاسقان سوڭ بايان: "بارىڭە بىردەي تيۋىمە بولا ما، انا بەيىتتىڭ باسىنا شىعىپ سەكىرىڭدەر، قاي امان قالعانىڭا تيەمىن"، – دەيدى. ءبارى بىردەي سەكىرىپ، قۇلاپ ولەدى. جالعىز امان قالعان بىرەۋىن بايان ءوزى ولتىرەدى.

سودان كەيىن قوزىنىڭ قابىرىنا كىرىپ، قارا پىشاقتىڭ سابىن جارىنىڭ كەۋدەسىنە تىرەپ قويىپ، ءوزى سونىڭ جۇزىنە جۇرەگىن توسەپ قوزىنى قۇشاقتاپ، جىعىلىپ ولەدى.

"قوزى كورپەش – باياننىڭ" ءمانىسى

باتىرلار اڭگىمەسىنەن كەيىن قازاق ەسكىلىگىندەگى اڭگىمەلى ولەڭدەردىڭ ءبىر ءتۇرى – ەل پوەماسى بولادى. بۇعان قوسىلاتىن "قوزى كورپەش – بايان"، "قىز جىبەك". بۇل ولەڭدەر الدىڭعىلارشا باتىر جورىعىن جىرلامايدى، بەلگىلى داۋىردە قازاق ەلىنىڭ سالت-ساناسى، كاسىبى، ەلدىگى قانداي جايدا بولعانىن بىلدىرەتىن سوزدەر. بۇنىڭ ەكەۋىندە دە كوشپەلى كاسىپپەن رۋ جىگىنە بولىنگەن، ەلدىڭ ورتاسىندا وسكەن جاستاردىڭ ماحاببات، دوستىق باعاسىن ءتۇسىنۋى كورىنەدى. ەكەۋى دە سول كوشپەلى ەلدىڭ سالت، عۇرپىمەن بايلانىسقان ماحاببات جىرى بولادى. ءبىزدىڭ اۋەلگى قاراستىراتىنىمىز "قوزى كورپەش – بايان". بۇل قازاق ەسكىلىگىنىڭ كارى زاماننان بەرى قاراي قادىرلەپ، ساقتاپ كەلە جاتقان اسىل بۇيىمى.

ءبىز "قوزى كورپەشتىڭ"، وزگە كوپ تۇرىك جۇرتتارىنىڭ ىشىندە الدەنەشە تۇردەگى اڭگىمەلەرى بارلىعىن بىلاي قويىپ، قازاقتىڭ ءوز ءىشىن العاندا، تالاي قايتالاماسى بارىن بىلەمىز. قوزى كورپەش پوەماسىنا تولىق سىن، سول بارلىق قايتالاماسى جينالعان كۇندە بولار، بايلاۋلى ءسوزدى سول تۇگەل جيىلعان زاماننىڭ سىنشىسى ايتار، ءبىزدىڭ قازىرگى ايتاتىنىمىز جارتى سىن. العاشقى جاساعان نوباي سىن. بىزگە تۇگەل ءسوزدى ايتقىزبايتىن سەبەپ: قازاق ىشىندەگى قوزى كورپەش اڭگىمەلەرىنىڭ تۇگەل جينالماعاندىعى.

قازىردە ءبىزدىڭ قولىمىزدا بۇل پوەمانىڭ ءۇش اڭگىمەسى بار. ءبىرى – سەمەي ۇيەزى، توبىقتى اۋدانىنان جينالعان اڭگىمە3، ەكىنشىسى، ماسكەۋدە باسىلعان رادلوۆ جيعان اڭگىمە4؛ ءۇشىنشىسى، جەتىسۋ قازاعىنىڭ اراسىنان كولپاكوۆسكيي جاندارالدىڭ جيعىزعان اڭگىمەسى5.

"قوزى كورپەش – باياننىڭ" ىشكى ماعىنا-ماڭىزىن باعالاۋدان بۇرىن، اۋەلى وسى ءۇش اڭگىمەنىڭ ءوزدى-وزىن سالىستىرىپ، ۇشەۋىنىڭ ورتاسىنان تۇتاسقان قاي ءبىر اڭگىمەنىڭ نوبايىن جاساپ شىعارۋ كەرەك.

بۇل ءۇش اڭگىمەنى سىرت جاعىنان قاراعاندا، ايىرمىستارى كوپ سياقتى. كەي ۋاقىتتا بىرەۋىندە كەزدەسەتىن ادامدار ەكىنشى، ۇشىنشىسىندە جوق بولادى. مىسالى، جەتىسۋ اڭگىمەسىندەگى ابسەباي؛ بۇل باياننىڭ تۋىسقانى، ەكى جاستىڭ دوستارى بولادى.

وسى سياقتى سەمەي اڭگىمەسىندەگى تايلاق بي، رادلوۆ اڭگىمەسىندەگى باياننىڭ كىندىك شەشەسى، العاشقى ەكى اڭگىمەدە بىردەي كەلەتىن ايباس ۇشىنشىسىندە جوق بولادى.

قوزى كورپەش قايىن ىزدەپ كەلە جاتقاندا، جولشىباي كەزدەسىپ ءتۇسىن وزگەرتەتىن ونەردى ۇيرەتۋشى قوجا ءبىرىنشى اڭگىمەدە بار بولسا، ەكىنشىدە باياننىڭ كىندىك شەشەسى بولادى. ءۇشىنشى اڭگىمەدە بۇنىڭ ەكەۋى دە ءوز پىشىنىمەن ارالاسپايدى. ءبىراق، بۇلاردىڭ ىستەيتىن ءىسىن سيقىرشى كەمپىر ىستەيدى. ول ءبىر كەزدە قوزى كورپەشتىڭ الدىنان توعاي شىعارىپ، ءبىر كەزدە كولدەر جاساپ، جولىن بوگەيدى. اياعىندا قوزى كورپەش سونىڭ سەبەبىنەن التى ايدارلى جىگىت بولادى.

بۇدان سوڭعى، وسىلار قاتارىندا كەيبىر اڭگىمەدە ۇلكەن ورىن الاتىن باياننىڭ اپالارى اي، تاڭسىق، ايعىز بولادى. ءبىراق بۇلار بار اڭگىمەدە كەزدەسپەيدى. رادلوۆ جيعان اڭگىمەدە بۇلاردىڭ ورنى جوق. ءۇش اڭگىمەنىڭ ىشىندەگى تاعى بىرىنەن-بىرى ايىرىلاتىن وزگەشەلىك: قوزى كورپەشتىڭ قاينى بارىن ەستيتىن جەرى؛ ءبىرىنشى اڭگىمەدە قوزىعا ايتاتىن ايباس بولادى. ول قىزدى ىزدەپ بارىپ، كورىپ كەلگەن سوڭ ادەيى ەستىرتەدى. بار اڭگىمەدە بىردەي جەر: قوزىعا بايان جايىنىڭ ەرجەتكەنشە ءمالىم بولماعاندىعى. سەمەي اڭگىمەسىندە سارىباي ءولىپ، قاراباي اۋىپ كەتكەندە سارىبايدىڭ قاتىنى تايلاق بي ارقىلى بارلىق بالتالى، باعانالىدان تىلەك ەتىپ سۇرايدى، كەتكەن قاراباي كەتە بەرسىن، جالعىز-اق وسى ءسوزدى ەشبىر جان قوزىعا ايتپاسا ەكەن دەپ، سونىمەن ەرجەتكەنشە ايتىلماي قالادى.

اڭگىمەلەردە بۇل جايى تولىق ايتىلماسا دا، قوزى كورپەشتىڭ وسىنداي سەبەپتەرمەن ەستىمەيتىنى بەلگىلى سياقتانادى. جاس جىگىتكە سەمەي اڭگىمەسىندە ەستىرتۋشى ايباس دەدىك. وزگە اڭگىمەدە ەستىرتۋشى ورمەك توقىپ وتىرعان كارى كەمپىر بولادى. بىرەۋىندە – تازشا بالا. بۇل اتالعاننىڭ ءبارى اڭگىمەنىڭ ىشىندە ەڭ ءىرى ورىنداعى ادامدار ەمەس. ورتا قىزمەتتىڭ ادامدارى. سىرت قاراعان كىسىگە بۇلاردىڭ اتى دا، جايى دا كەز كەلەتىن جەرى دە بىرىنە-بىرى ۇقساسسىز، بولەك سياقتى. ءبىراق بۇل اڭگىمەنىڭ سىرتقى كورىنىسى عانا.

"قوزى كورپەش" اڭگىمەسىنىڭ وزگە تۇرىك جۇرتتارىنداعى قايتالاماسىن الماي-اق، قازاق ەلىنىڭ ىشىندەگى اڭگىمەلەرىنىڭ ءوزىن العاندا بارلىق بۇگىنگى كوپ تۇردەگى اڭگىمەلەردىڭ العاشقى، ءبىراق نەگىزىنەن تاراعانى انىق. ءبىراق بۇگىنگى ءبىزدىڭ قولىمىزداعى ءۇش اڭگىمەنىڭ ەشبىرى دە سول العاشقى نەگىز ەمەس، مۇنىڭ ءبارى دە العاشقى تۇردەن تاراعان تاراۋ. سوندىقتان بۇل ۇشەۋىن بىردەي سالىستىرىپ وتىرىپ، العاشقى تۇرىندە جاقىن ءبىر اڭگىمەنىڭ تۇلعاسىن جاساۋ ءبىزدىڭ بۇگىنگى مىندەتىمىز.

وسى ماقساتپەن قاراستىرعاندا بۇگىنگى قولداعى اڭگىمەلەردىڭ وزگەرىستەرى، ايىرمىستارى نەدەن بولعانىن تابۋ كەرەك. قوزى كورپەش جايىنداعى اڭگىمەلەردىڭ وزگەرىستەرى ەكى سەبەپتەن بولعان: بىرەۋى – كوپ ايتۋشىنىڭ اۋزىنان وتكەن ەسكى اڭگىمە بولعاندىقتان، ۇمىتىپ، جاڭىلىپ، بايقاماي، ويسىز كىرگىزگەن وزگەرىس بار، بۇل ىقتيارسىز كىرگەن جاڭالىق، جاتتىق. ەكىنشى ءتۇرى – تىڭداۋشىنىڭ تىلەگىن، اقىننىڭ ۇناتقان ىڭعايىنا قاراي بەيىمدەلىپ كەتكەن وزگەرىس، بۇل ىقتيارلى وزگەرىس، ادەيى كىرگىزگەن جاڭالىق. ەندى جوعارىدا ءبولىپ شىعارعان ءار الۋان ادامدار ورتا قىزمەتتىڭ ادامى بولسا، بۇلاردىڭ ءاتى-جونىن وزگەرتىپ كىرگىزۋ الگى ايتىلعان ەكى ءتۇرلى وزگەرىستەردىڭ قايسىسىنا قوسىلماقشى.

مەنشە، بۇل العاشقى تۇردەگى جاڭىلىس ۇعۋدان، ۇمىتىپ قالۋدىڭ سالدارىنان كىرگەن وزگەرىس بولادى. ۇمىتۋدىڭ سەبەبىنەن كىرگەندىگى بۇل ادامداردىڭ اڭگىمە ىشىندە ىستەيتىن ءىسىنىڭ وزگەرمەگەندىگىنەن بىلىنەدى. شىنىندا، ءبىرىنشى اڭگىمەدەگى باياننىڭ كىندىك شەشەسىنىڭ تىلەۋلەستىگى سياقتى مىنەزدەر ءار جەردە ءار الۋان ادامنىڭ مىنەزى بولىپ كورىنسە دە، جالپى اڭگىمەنىڭ ىشىندە ءبىر-اق قىزمەتتىڭ ادامدارى. بۇل ەكى جاستىڭ ۇلكەننەن، جاقىننان شىققان دوستارى. قوزى كورپەشتىڭ بەلگىسىز الىستاعى قالىڭدىعىن ىزدەپ شىققان جولى قاۋىپ-قاتەرلى، كومەسكى جول، الدىنداعى تۇمان ىشىنەن كەزدەسەتىن جاسىرىن، جات نارسە كوپ، جولىندا كەزدەسەتىن ءبىرىنشى اڭگىمەدە قوجا بولادى. ەكىنشىدە، باياننىڭ كىندىك شەشەسى، ۇشىنشىدە سيقىرلى كەمپىر. بۇلاردىڭ ءبارى ءبىر مىندەت، ءبىر قىزمەتتىڭ ادامدارى، ەكى جاستىڭ قوسىلۋىنا قاراڭعى، سىرلى بىلىممەن كومەك ەتەتىن ادامدار، بۇلاردان باسقا جاستاردىڭ جاس تىلەۋلەسى بولۋ كەرەك. كارىشە، اقىلمەن، باتامەن، دۇعامەن، سيقىرمەن كومەكتەسۋدەن باسقا ولاردىڭ اراسىندا دوستىق، ماحاببات ءجىبىن جالعاستىرىپ، جاماۋشى بولىپ جۇرەتىن ادامدار كەرەك. ەكى جاس ءومىرى قيىنشىلىققا، قاۋىپكە ۇشىراعاندا، نە بولماسا بىر-بىرىنەن الىستاپ، ۇزاپ كەتكەندە، ارادا ۇمىتتىرماي جۇرەتىن ەسكەرتكىش سياقتى ساقتاۋشىلار كەرەك. سول قىزمەتپەن جۇرەتىن ايباس، اي، تاڭسىق، تورعاي بولادى. بۇلاردىڭ مىندەتى دە جوعارعىلاردىكى سياقتى، ءبىراق الۋانى ەكىنشى ءتۇرلى.

مىنە، ءۇش اڭگىمەنى بىر-بىرىنەن وزگەرتىپ، ۇقساستىعىن ازايتاتىن وسى ادامداردىڭ ءارتۇرلى اڭگىمەگە ءار كۇيدە كەزدەسۋى بولسا، جيىپ-تەرىپ، ساناپ كەلگەندە بۇلاردىڭ ەشقايسىسى دا ىستەيتىن قىزمەتىن اتقاراتىن مىندەتىمەن بىرىنەن-بىرى جات ادامدار بولمايدى. بارلىعى كوبىنەسە ءبىر ورتا قىزمەتتەگى ادامداردىڭ مىندەتى. بۇلاردى ءور ءتۇرلى قىلىپ كىرگىزۋ العاشقى اڭگىمەنى جاڭىلعاندىقتان، ءاربىر اقىن وزىنشە جاڭالاپ، سىرلاپ، ۇمىتىلعان ەسكى اڭگىمەنى قايتا قۇرايمىن دەگەندىكتەن تۋعان.

بۇل وزگەرىستەر اڭگىمەنىڭ ىشكى ماعىناسى مەن تۇلعاسىن وزگەرتەدى، ماقساتىن بولەك قىلىپ، نەگىزىن اۋدارادى دەپ ويلاۋعا كەلمەيدى. جالعىز عانا اڭگىمەنىڭ ۇزىن سۇرلەۋىنەن جاڭىلماي كەلە جاتىپ، جولشىباي عانا از بۇراڭداپ كەتكەنگە ۇقسايدى. ورتا قىزمەتتىڭ ادامدارىن وسى باعامەن شىعارىپ قويىپ، ەندى اڭگىمەنىڭ ىشىندە كورنەكتى ورىن الاتىن ادامدارىنا كەلسەك، ولار جايىنىڭ وزگەرگەنىن ەشبىر اڭگىمەدە كورمەيمىز. كوشپەلى ەلدىڭ پوەماسىنىڭ بارلىق اڭگىمەسى سونىڭ ىشىندەگى ءىرى ورىنداعى ادامداردىڭ ءىسى مەن ومىرىنەن قۇرالاتىندىقتان ءبىر اڭگىمەدە وزگەرىس مول دەسەك، سول ءىرى ادامدار ءومىرىن وزگەرتكەنىنە قاراپ ايتۋعا كەرەك. اراداعى ورتا قىزمەتتىڭ ادامىن تانىماستاي قىلىپ وزگەرتسە دە، ول نە سۇلۋلىعىن ارتتىرىپ، نە سۇلۋلىعىن كەمىتەتىندەي عانا وزگەرىس بولادى. اڭگىمەنىڭ ناعىز اڭگىمەلىك قۇرايتىن ءىرى ادامداردىڭ ءومىرى مەن ءىسى وزگەرمەسە، ول ۋاقىتتا اڭگىمەنىڭ كوپ وزگەرىسكە ۇشىراماعانى بىلىنەدى. قازىرگى ءبىزدىڭ قولىمىزداعى ءۇش اڭگىمەگە قاراعاندا، ءبىز ناعىز قوزى كورپەش اڭگىمەسىنە سەبەپ بولعان نەگىزدىڭ وزگەرمەگەنىن كورەمىز. بارلىعىندا وزگەرمەگەن ءبىر-اق ءپىشىننىڭ ادامدارى، ەشبىر اڭگىمەدەن بۇلار قالمايدى. ىستەيتىن ءىسى، باستان كەشىرگەن ۋاقيعالارى دا ءۇش اڭگىمەدە ءبىر-اق ءتۇرلى.

جالعىز-اق ءاربىر اڭگىمەدەگى ايىرماسى بۇلاردىڭ كەيبىرىنىڭ مىنەزى، كەيپى ءبىر اڭگىمەدە كولەمدى بولىپ، مولىراق كورىنەدى. ىستەيتىن ۇساق ىستەرىنە شەيىن سانالىپ، ايتقان سوزدەرى دە تۇگەل تۇسەدى، ەكىنشى اڭگىمەدە بۇل شولاقتاۋ بولىپ قىسقارىلادى. بىرىندە كەيىپكەرلەر ناعىز سۋرەتتى ادەبيەتتىڭ كەيىپكەرىندەي، ءبۇتىن ءپىشىندى ادام بولسا، ەكىنشىدە ودان دا گورى شالاراق، كومەسكىرەك بولىپ تۇسەدى. ءبىراق جالپى تۇلعالارى ەشبىرىندە دە جات ادام بولىپ وزگەرىپ كەتپەيدى. سوندىقتان قاي اڭگىمەسىن الساق تا بارىنە بىردەي اڭگىمە: اۋەلى سارىباي مەن قاراباي اڭشىلىقپەن دالادا ءجۇرىپ تانىسۋى، دوستاسۋى، بالالى بولماي جاتىپ جاساعان ەجەعابىل، ودان سارىبايدىڭ ءولۋى، قارابايدىڭ اۋا كوشۋى، جات بولىپ كەتكەنى، قوزىنىڭ ەرجەتە ىزدەۋى، قاينىندا جاۋ كوپ بولىپ، قىزدى الۋعا بوگەتتىڭ كوپتىگى. ەكى جاستىڭ قۇمارلىعىنا بوگەت بولىپ شىعاتىن قودار، قوزى كورپەشكە ىستەلگەن قاستىق. اياعىندا مۇراتقا جەتە الماي، بارلىق اڭگىمەنىڭ سىپىرا قاندى ۋاقيعامەن ءبىتۋى. بۇل اڭگىمەلەردىڭ بىر-بىرىنەن ايىرىلاتىن ايىرماسى اياعىندا شىعادى. ايىرماسى قوزى كورپەش پەن باياننىڭ ءولىمى بولادى. مەنىڭ ويىمشا، بىزدەگى ءۇش اڭگىمەنىڭ ىشىندەگى ناعىز ۇلكەن وزگەرىس – ادەيى كىرگىزگەن، قولدان جاساعان وزگەرىس. وسىلاردىڭ ءولىمى تۋراسىنداعى اڭگىمەدە، العاشقى ەكى اڭگىمەدە قوزى كورپەش پەن بايان ولمەيدى. ءۇشىنشى اڭگىمەدە قوزى كورپەشتى قودار ۇيىقتاپ جاتقاندا ولتىرگەن بولادى.

العاشقى اڭگىمەلەر بۇرىنعى ەستىلۋدەگى ناعىز بولعان ءولىمدى تىڭداۋشىعا اۋىر كورىپ، ءارقايسىسى وزىنشە شەبەرلەپ، اڭگىمەلەپ كەلىپ، ولتىرمەي شىعادى. بۇل كوپ ايتۋشى اقىنداردىڭ ادەيى كىرگىزگەن وزگەرىستەرى بولۋعا كەرەك.

وسى ايتىلعان قىسقا سوزبەن ءبىز ازىرشە قولىمىزداعى ءۇش اڭگىمەنىڭ ءبىر جەرگە باسىن قوستىق دەپ ەسەپتەيمىز.

ەندىگى قاراستىراتىنىمىز اتاقتى پوەمانىڭ ىشكى ماعىناسى. قوزى كورپەش ناعىز قازاق جۇرتىنىڭ اڭگىمەسى بولسا دا، ولگەنشە ەسكى زاماننىڭ اڭگىمەسى. بۇعان ءبىرىنشى دالەل – بارلىق تۇرىك جۇرتىنا تەگىس جايىلعاندىعى؛ ەكىنشىسى، ەلدىڭ سالتىن سۋرەتتەگەن جەرلەرىنەن بىلىنەدى. قوزى كورپەش تاراعان تۇرىك جۇرتتارىن الىپ قاراستىرساق، مۇنىڭ كوپشىلىگى مۇسىلمان بولىپ وتىرعان تۇرىكتەر، ولاردىڭ ورتاسىنا جايىلعاندىعى اڭگىمەنىڭ ەسكىلىگىن بىلدىرسە دە، ءتىپتى كارى زاماننىڭ اڭگىمەسى دەگىزبەيدى.

ويتكەنى، تۇرىك جۇرتىنىڭ كوپ رۋى ءدىن بىرلىگىنىڭ ارقاسىندا، بىرىنە-بىرىنىڭ ارالاسى دا كوپ بولىپ، بىرىنەن-بىرىنىڭ العان اسەرى دە سوندايلىق كوپ بولعان.

مۇسىلمان بولعان تۇرىكتەرگە، سولاردىڭ اڭگىمەسى قازاق ىشىنە قىدىرىپ كەلىپ، ساقتالىپ قالعانى سياقتى، قازاقتان دا كەشىپ بارىپ، ورناپ قالۋعا مۇمكىن مۇنداي ءىس الىس، ەسكى زاماندا بولۋعا مۇمكىن بولسا، جاڭا جاقىن زاماندا دا بولمايدى دەپ ايتۋعا قيىن. مەنىڭشە، "قوزى كورپەشتىڭ" وتە ەسكىلىگىن بىلدىرەتىن دالەلى: وسى اڭگىمەنىڭ ياكۋت (ساقانىڭ) ىشىندە بولعاندىعى6، ولار مۇسىلمان ەمەس. الىس سولتۇستىككە كەتكەنىنە كوپ زامان، قازاقتان ولارعا "قوزى كورپەش" اڭگىمەسى ارتىنان قۋا بارۋعا قيسىنبايدى. ول ەل جالپى تۇرىك شەڭبەرىنەن جىرىلىپ كەتكەن كۇنىندە، وسى جاقتان الا كەتكەن جولداسى بولۋعا لايىق. ولاي بولسا "قوزى كورپەش" تاراقتى ەلىنە قاراپ، ەسكى اڭگىمە دەدىك. ولاي بولسا، ءبىزدىڭ جەتىسۋداعى بەيىت قاي زاماندىكى. بۇرىن بۇل بەيىتتىڭ ىشىندە ءتورت تاس بولعان. ول قاي زاماندىكى. سوڭعى زامانداعى مامانداردىڭ ايىرۋىنا قاراعاندا، تاس پەن بەيىت ءبىر زاماندا سالىنعان ەمەس ەكەندىگى انىقتالعان. بەيىتتەن تاستىڭ جاسى مىڭ جىلداي ۇلكەن، بەيىتتىڭ ءوزىنىڭ جاسى ەكى ءجۇز، ءۇش ءجۇز جىلدان ءارى ەمەس دەيدى.

بۇلاي بولعاندا، نە تاستى باسقا ءبىر جاقتان بەيىتكە اكەلىپ قويا سالعان بولادى، نە بولماسا ەسكىدەن تاس قالعان. توزعان بەيىتتىڭ باسىنا جاڭادان كۇمبەز ورناتقان بولادى. بىزگە بۇل اراسىن انىقتاپ ايىرۋ قيىن. قازاقتىڭ ءوز سالتىندا بەيىت جاڭعىرتۋ جامان ىرىم. سوندىقتان، ەسكىرىپ قالعان مولانى قايتا سالدى، تۇزەدى دەسەك زورلىق سياقتانادى. ءبىراق وسىنىڭ ءبارى قازاق ىستەگەن ءىس بولسا، قالماق بەيىتىنە قويىلاتىن تاستى اكەلىپ، قوزى كورپەش، باياننىڭ باسىنا قويۋ تاعى دا ءبىر سيىمسىز، جات ءىس بولادى.

مەنشە، ەل قيالى، قوزى كورپەشتىڭ قىزىقتى، سەزىمدى اڭگىمەسىن ولەڭ-جىردا ەستۋمەن قاناعاتتانباي، ءبىرتالاي زامان ءىس جۇزىندە دە سونىڭ اياعىن شىن قىلامىن دەپ، بەيىت جاساپ، تاس قويىپ، سول قوزى كورپەش مىناۋ دەگىزگىسى كەلىپ، ءبىر قىزىقتى، جۇمباقتى ءىس ىستەدى دەيمىن.

بۇلاي بولعاندا، وسى قوزى كورپەش بەيىتى دەگەن بەيىت وزگە ءبىر جەردەن تاعى دا شىعىپ قالۋى عاجاپ.

قوزى كورپەشتى قازاق ەسكىلىگى كوپ قىزىقتاعان. ونىڭ بەلگىسى نايماننىڭ ءبىر تورەسى ون ەكى اقىندى جيىپ، وسى قوزى كورپەشتى ولەڭ قىلعىزعان دەيدى. ون ەكى اقىننىڭ ىشىندە جاناق تا بار ەكەن7. جاناقتىكى وزگەلەردەن ارتىق بولعاندىقتان، جايىلىپ كەتىپ، وزگەلەرىنىكى ۇمىتىلىپ قالعان. جاناققا ولەڭ قىلعىزعان تورە ات، شاپان سىي بەرگەن. بۇل قازاق ەسكىلىگى، قوزى كورپەشتى ءىس جۇزىندە قانشالىق قىزىقتاعاندىعىن ابدەن بىلدىرەدى.

قوزى كورپەش جايىنداعى شىن اڭگىمەنىڭ مەزگىلىن ايىرۋ ولگەنشە قيىن جۇمىس. اسىرەسە ءبىزدىڭ زامانىمىزعا قيىن. سوندىقتان، ازىرشە وسى سياقتى نوباي ءسوزدى ايتىپ، بۇل جايىنداعى ءسوزدى بىتىرەمىز.

قالاي دا بولسا قوزى كورپەش الىستان كەلە جاتقان ەسكى اڭگىمە. مۇنىڭ ايتۋشىسى دا كوپ بولعان. ول ايتۋشىلار ءار زاماننىڭ، ءار وسەردىڭ ادامى. سوندىقتان، ءبىرى ەسكىلىك بوياۋىش كۇشەيتسە، كەيبىرى مۇسىلمانشىلىق سارىنىن دا جۇقتىرعان. سوندىقتان، اڭگىمەنىڭ ۇلى دەنەسى نەشە زاماننىڭ، نەشە الۋان جۇقپا بوياۋىنان امان ەمەس. ءبىز بۇل ايىرمىستاردى جوعارىدا دا ءۇش اڭگىمەنى سالىستىرۋدان دا بايقايمىز. ودان باسقا ءبىر اڭگىمەنىڭ ءوزىن الىپ تەكسەرسەك تە، نەشە ءتۇرلى اسەردىڭ كىرگەنىن ايىرۋ قيىن. مىسالى، جاناق ولەڭىن الساق، سونىڭ تىلىندە، اڭگىمەلەنگەن رەتىندە، وقشاۋ بولىپ كىرگەن ادامداردا، سەزىمدەرىندە تۇگەلىمەن شۇبارتقان تۇرلەردىڭ بايلىعىن، مولدىعىن كورەمىز. ودان بەرى دە، سول ءبىر-اق جەردەن شىققان ءبىر تاراۋداعى اڭگىمەنىڭ ءوزىن الساق، سونىڭ وزىنەن الدە نەشە اقىننىڭ اۋزىنان كىرگىزگەن قوسپاسى بارىن بايقايمىز. "قوزى كورپەش" وتە كوپ اقىننىڭ اۋزىنان وتكەن. مۇنىڭ ءبىر زامانداعى ايتۋشىلارى، ىلعي اقىندار بولعان. ول اقىندار قوسپاسىز ايتا الماعان. ءاربىر قوسپا وزىنشە ءارتۇرلى جاڭالىق كىرگىزىپ، العاشقى اسىل نۇسقانىڭ ءپىشىنىن جاڭا زامان بوياۋىمەن الامىشتاپ وتىرعان. بۇل جاعىنان قاراعاندا، كوپ اقىننىڭ كەشە عانا باسىپ وتكەن ءىزىن بىلدىرەتىن جاناق ولەڭى. مۇنىڭ العاشقى ءسوزى بەلگىسىز كەمەل اقىندى داتتاۋمەن باستالادى.

"كەمەل اقىن كەلتىرەر ءسوزدىڭ ءتۇرىن. وعان دا زامان وتكەن ءبىر ىقىلىم". بۇل ءسوزدى ايتۋشى ەكىنشى اقىن الدىنداعى اڭگىمەنى ولەڭ قىلعان اقىنعا العاشقى ءسوزىن باعىشتايدى، ودان بەرى: "سىبانباي، بەكباۋ، جاناق ايتادى ەكەن8. ءتۇبى ونىڭ كىم دەسە تۇرىكپەن دەپ"، دەيدى. "بۇل ارادا ءۇش اقىن ءوتتى، ولار وسى ءسوزدى ايتىپتى" دەگەن تاعى ءبىر جاڭا اقىن. مىنە بۇعان قاراعاندا، كەشەگى وتكەن عاسىردىڭ ورتا كەزىندە بولعان جاناقتىڭ وزىنەن سوڭ 4-5 اقىن ايتقان بولسا، "قوزى كورپەش – بايان" نەشە ۇستانىڭ قولىنان وتكەندىگى بەلگىلى.

وسى سياقتى بولجالى سوزدەرمەن ءبىز ەندى "قوزى كورپەش" اڭگىمەسىنە كەلەمىز.

ازىرگە قولىمىزعا تۇسكەن ءۇش ءتۇرلى اڭگىمەنى العاندا، بۇلاردىڭ سىرتقى ايىرماسى كوپ سياقتانعانمەن، ىشكى نەگىزدە قاي جەردە بولسا دا وزگەرمەيتىن ءبۇتىن سۇلۋ، ءبىر نەگىز بار دەپ، جوعارعى ءۇش اڭگىمەنى سالىستىرعاندا ايتقانبىز. اڭگىمەنىڭ ىشىندەگى جەكە ادامداردى قاراستىرۋدان بۇرىن اۋەلى سول نەگىزدەگى اڭگىمە نەنى بىلدىرەدى، قاندايلىق ماعىنا باعاسى بار، سول جايدان ءبىراز ءسوز ايتىپ وتەيىك.

"قوزى كورپەش – بايان" – ماحاببات جىرى. باياعى زاماننان بەرى قاراي ماحاببات كوپ جىر بولعان. سول كوپ جىردىڭ ىشىندە ءار عاسىردا، ءارتۇرلى ورتادا، ادام قاۋىمىنىڭ العان تاربيە، سالت-سانا، ءبىلىم، سەزىم دارەجەسىنە قاراي ماحاببات ءار الۋان بولىپ جىرلانعان. سوندا ماحاببات جايىنان ەكىنىڭ ءبىرى ايتاتىن ولەڭ سوزدەردىڭ كوبى قالا بەرىپ، ۇمىتىلىپ، ەسكىرىپ كەتكەن ۋاقىتتاردا، ارا-اراسىندا ماڭگىلىككە ساقتالىپ قالاتىن، بەلگىلى زاماننىڭ ەسكەرتكىشى سياقتى جىرلار بار. ونداي جىر جالعىز ماحابباتتىڭ ءوز باعاسىن ايتسا، سونى بەلگىلى تاربيە، بەلگىلى سالتتىڭ ورتاسىندا وسكەن حالىق ءتۇسىنىپ، قالاي باعالاعاندىعىن ءبىلدىرىپ، سول ەلدىڭ ىشكى سەزىم-قيالىن، اقىل-وي، ىشكى نازى مەن جان تىرشىلىگىن تولىق كورسەتەتىن ءسوز بولعان. سوندىقتان سىمباتتى ونەردىڭ ءقادىرىن بىلگەن ەلدەردىڭ، جالپى ادام بالاسىنىڭ بارىنە بىردەي قىلىپ ايتقان ىشكى ءومىر نە؟ ماحاببات باعاسى قايسى؟ – دەگەن ساۋالدار ءوزىنىڭ ءتۇسىنۋىن، ءوزىنىڭ كوز قاراسىن، باعاسىن ءبىلدىرىپ كەتىپ وتىرعان. بۇل ايتىلعان جولدارعا سىيىمدى بولىپ جازىلعان ماحاببات جىرلارى بەلگىلى، ءبىر-اق ەلدىكى ەمەس، سول ەلدىڭ ءومىرى مەن سالتىن، كوڭىل كۇيىن ءبىلدىرىپ وتىرىپ، جالپى ادام بالاسىنىڭ وي قازىناسىنا ءبىر بۇيىم قوسقان ەلدەر دەپ سانالعان.

ولاردىڭ ماحاببات جىرلارى بارلىق سەزىم مەن قيالعا يە بولعان. ادام بالاسىنىڭ بارلىعىنىڭ ورتاق مۇلكى دەپ سانالعان. وسى رەتتەگى ماحاببات جىرىنىڭ ۇلگىسى يتاليا ونەرىنىڭ التىن داۋىرىندە تۋعان دانتەنىڭ "تاڭىردەي كومەدياسى"9 ەسكى زامانداعى گرەك، ريم مادەنيەتىنىڭ ءسۇتىن ەمىپ، بەرگىدەگى ىلگەرى باسقان ونەر مەن كرەستيان ءدىنىنىڭ وي، سەزىمدى بيلەگەن ماڭىزدى زامانىندا، سولاردىڭ بەسىگىندە وسكەن يتاليا ونەرى ءبىر ۇلكەن ءداۋىردىڭ تابىسى قىلىپ "تاڭىردەي كومەديانى" شىعارعان. كۇنباتىس ەۆروپا بەرى كەلىپ قۇر ونەر دەگەننىڭ قۋىس كەۋدەسىن ۇستاپ، ىشكى تولعاۋى وي، رەڭ، اسىل سەزىم، ادامشىلىق جولدارىنان اداسىپ، قۇر عانا قۇمارلىق جىرىمەن، قۇر عانا سىرتقى دەنە ومىرىمەن كەتىپ بارا جاتقاندا، سول اداسىپ بارا جاتقان قاۋىمدى ۇيالتقانداي بولىپ "رومەو – دجۋلەتتا" شىققان10. بۇل دا بەلگىلى ەلدىڭ بەلگىلى تۇردە قالىپتانعان سالتى مەن سەزىم تىرشىلىگى تۋدىرعان ءبىر تۋىندى، بۇل دا ءوز زامانىنىڭ ءبىر ۇلكەن قورىتىندىسى. كۇنشىعىستا تەرەڭدەگەن ءدىندارلىقتان تۋىپ، تامىر جايعان عايىپقا نانۋ. بەرى كەلگەن ۋاقىتتا، ءوز ءومىرىنىڭ ەڭ جوعارى شىققان باسقىشىندا سوپىلىق ءدارۋىشتىڭ سالتىنا بەرىلگەن11.

ول زامانداعى سۇلۋ، سىمباتتى ونەر، ولەڭ، جىر تۇگەلىمەن قۇداي جولىنا ىستەگەن ءمىناجات سياقتى، جۇرەك قانىن اعىزعان ولەڭمەن، كۇڭىرەنگەن بايىتپەن جاراتقان يەسىنە دۇعا وقيتىن. ول كەزدەگى اقىندىق ونەرىنىڭ ءوزى دە قۇدايعا ىستەگەن قۇلشىلىق بولاتىن. جاقىن كۇنشىعىستا ادەبيەت ونەرىنىڭ ءبىر ۇزاق ءداۋىرى وسى بايىتپەن وتەدى. بۇنىڭ مىسالى، فيزۋلي12، قوجا حافيز13، ماعىري14، قوجا احمەت ياسساۋي15، سوپى اللايار16. وسى ۇزاق ءداۋىردىڭ گۇل مەن بۇلب ۇلى، اراق، شاراپ، شاتىراشتىڭ كوپ جىرلارىنىڭ قورىتىندىسى بولىپ "ءلايلى – ءماجنۇن"17 تۋعان. ادام بالاسىنىڭ قازىناسىنا كۇنشىعىستىڭ تارتقان سىباعاسى وسى "ءلايلى – ءماجنۇن" سياقتى ماحاببات جىرى بولعان.

مەن تۇرىك جۇرتىنىڭ "قوزى كورپەشىن" "فاۋستپەن" سالىستىرعاننان دا وسى جىرلارمەن سالىستىرۋ لايىق دەيمىن18. "قوزى كورپەش – باياننىڭ" ءوز ورنى وسى جەردە. بۇل كوشپەلى سالتپەن وسكەن باقتاشى ەلدىڭ ماحاببات جىرى باياعى كوپ زاماننان بەرى قاراي كەلە جاتقان سالت ادەت ورتاسىندا ءومىردى تۇرمىس قالپىنا قاراي تۇسىنگەن ەل: باقىت، دوستىق، ماحاببات، جاقسىلىق دەگەن نارسەلەردى دە وزىنشە، وزگەدەن بولەك تۇسىنەدى. سوندىقتان وسى ماسەلەلەردى اشىق كورسەتەتىن جەكە-جەكە ادامداردى شىعارىپ، سولاردىڭ ءومىرى، سەزىمى، تىلەگى، باعىتىنا قاراي ەلدىڭ دە ءوزى كوڭىلى نەنى ءسۇيىپ، نەدەن جيرەنگەنىن بىلدىرەدى.

قوزى كورپەش اڭگىمەسىنىڭ نەگىزى – ىشتە جاتقان بالالاردى جارىق دۇنيەنى كورمەي تۇرىپ قوسىپ قويعان ەجەعابىل.

بۇل ءبىلىمدى، ونەرلى، وزىنشە سەنىمدىمىن دەگەن ەلدىڭ كوزىمەن قاراعاندا، قانشالىق قارا تاڭباداي كەمشىلىكتى مىنەز بولسا، سول ورتادا سونى دۇرىس دەپ وسكەن ەلدىڭ ءومىرىنىڭ دە قانشالىق باعالى، قانشالىق ماعىنالى ەكەندىگىن بىلدىرەدى.

سول ايىرمىستارعا قاراپ وتىرىپ باقىت، قىزىق، ادامشىلىق دەگەن نارسەلەر زامانعا، تۇرمىسقا، سالتقا قاراي قانشالىق تانىماستىق بولىپ وزگەرىپ وتىراتىنىن بىلۋگە بولادى. بىزدەگى قوزى كورپەش پەن بايان ماحابباتى، قىز جىبەك ءومىرى قازاق ەلىنىڭ وسى سياقتى وزگەدەن بولەك ايرىقشا كەلە جاتقان ءبىر تىرشىلىگىن ايقىن بىلدىرەدى. ماحاببات جىرى بولۋدان باسقا "قوزى كورپەش – بايان" كوشپەلى سالتتىڭ جىرى بولادى. قالىڭ قازاق جايلاعان جىبەكتەي شالعىنى، كولەڭكەلى اعاشى، قوڭىر جەلى، مالعا شۇيگىن اق كودەسى بار سارىارقانىڭ جىرى بارلىق قازاق ەلىنىڭ ىشكى، سىرتقى ءومىرىنىڭ كۇيى، دالاسى مەن كاسىبى، سالتىنىڭ جىرى. بۇل جاعىنان قاراعاندا وزگەلەردەن قوزى كورپەش الدەقايدا كولەمدى، كەڭ اۋداندى اڭگىمە. وسى سياقتى بەلگىلەرىنە قاراعاندا، قوزى كورپەش قازاقتىڭ سىمباتتى ونەرىنىڭ ىشىندە ۇزىننان-ۇزاققا سوزىلعان تۇتاس ءبىر ءداۋىردىڭ مول قورىتىندىسى بولادى. سول قورىتىندى بولعاندىقتان، قازاق ىشىندەگى نەشە الۋان تاپتىڭ ءبىر-بىر ۇلگىسىن كورسەتەدى.

"قوزى كورپەش – بايانعا" كەلگەندە ءبىز بۇرىنعى اڭگىمەلى ولەڭدەردە ىستەمەگەن ءبىر ءىستى ىستەيمىز. ول – جەكە كەيىپكەرلەرىن تولىق تەكسەرىپ قاراستىرۋ. كەيىپكەرگە ءبولىپ قاراستىرۋ قوزى كورپەشكە كەلگەندە قاجەت بولادى. سەبەبى بۇل اڭگىمە باسىنان اياعىنا شەيىن ءبىر جەردە نە جاڭىلىپ، نە اداسپاي بەلگىلى ادامداردىڭ ارناۋلى كەيپىن بەرەدى. ەجەلدەن مىنەزگە قاراپ، ادامعا باعا بەرىپ، بار ومىرىندە مىنەزبەن تۋىسقا قاراي سىن جاساپ، بارلىق تىرشىلىك جىپتەرى كوپ تاراۋلى مىنەزدەرمەن جالعاساتىن قازاق ەلى بۇل اڭگىمەنىڭ تۇسىندا ءوزىنىڭ مىنەز سىنىنا جۇيرىكتىگىن ايقىن كورسەتكەن. سوندىقتان اڭگىمەنى قاراستىرۋدا ءبىزدىڭ ەندىگى مىندەتىمىز قوزى كورپەشتەگى ادامداردىڭ اڭگىمەدەگى ورنى مەن ارناۋلى مىنەزىن، تۇرلەرىن قاراستىرىپ شىعۋ بولادى. ونسىز قوزى كورپەشتى شالا تەكسەرىپ، شالا سىناعان بولامىز. قازىرگى زاماندا تولىق سىن ءۇشىن بولماسا دا، اسىل اڭگىمەنى تولىق ۇعىنۋدىڭ ءوزى ءۇشىن-اق، جەكە ادامدارىن كەيىپكەر رەتىمەن قاراستىرىپ شىعۋ كەرەك.

ەندى قوزى كورپەش اڭگىمەسىنە كىرەتىن ادامداردى جەكە شىعارىپ قاراستىرۋدان بۇرىن اۋەلى بارلىق اڭگىمەنىڭ نەگىزىنە ارالاساتىن كورنەكى ورىنداعى ادامداردىڭ نەشە جىككە ءبولىنىپ قانداي مىنەز، قانداي قالىپتىڭ ۇلگىلەرى بار ەكەندىگىن ايىرۋ كەرەك. ءبىز بۇل اڭگىمەنى الدىمەن ماحاببات جىرى دەدىك. ولاي بولعاندا اڭگىمەدەگى ادامداردىڭ العاشقى ءبىر جىگى ماحاببات ۇلگىسىن كورسەتەتىن ادامدار بولادى. ولار قوزى كورپەش، بايان، ايباس، اي، تاڭسىق. ەكىنشى ءبىر جىكتەگى ادام كوشپەلى سالتتى كورسەتىپ، باقتاشىلىق كاسىبىنە سالعان ەلدىڭ شارۋا تۇرمىسىنا قاراي تىلەيتىن تىلەك، ۇستاعان قيالى نە ەكەندىگىن بىلدىرەتىن ادامدار. ولار قودار، كەيدە قاراباي بولادى. بۇدان سوڭعى ءبىر الۋان ادامدار ەلدىڭ سۇيسىنگەن، سۇيگەن، ماقتاعان ادامدارى. ەل بيلەگەن حان، باسشى بي، كەمەل بايبىشە، سولاردىڭ ارتىنان ەرىپ، قادىرلەگەن قاراشى.

قوزى كورپەش اڭگىمەسىندە ەسكى زامانداعى قازاق ەلىنىڭ بار تابىنىڭ ادامى بار. باسى ەل مەڭگەرگەن حاننان باستاپ، ارۋاعى ءىرى بايبىشە، باي، جاۋ جۇرەك باتىر، قىزىقشىل جىگىت پەن قىز، كەرەمەت يەسى – قوجا، بەلگىسىز ساۋداگەردەن اياعى قوي جايعان تازشاعا دەيىن ارالاسادى. بۇل ادامدار ءارقايسىسى جەكە ءبىر جاندار عانا ەمەس، ءاربىرى ءارتۇرلى تاپتىڭ ۇلگىسى. سول قاۋىمنىڭ ىشىندە ەڭ ۇلگىلى قىزىق ءومىر كىمنەن شىعۋ كەرەك. ارينە، جارىلماعان قاۋىنداي، تۇتاس كوڭىلمەن الدىنان تاۋداي ءۇمىت كۇتەتىن، سەزىم كۇيىنە سالىنعان جاستان شىعۋ كەرەك.

سوندىقتان بار اڭگىمەنىڭ ورتا جەرىن الاتىن سۇيىسكەن ەكى جاس بولادى. بۇل ەكەۋىنىڭ تۇتاسقان ءومىرى، ماحابباتتىڭ تۇگەل جىرى ەكەۋىن ەكى ادام دەپ ءبولىپ قاراۋعا كەلمەيدى. بۇلاردى، اتانىڭ ەجەعابىلىمەن بىرگە تىلەك، ءۇمىت، تالاپ، بارلىعىن دا ءبىر-اق جەرگە قوسقان. سوندىقتان سەزىمى مەن اقىل ويلارى دا تۇگەلىمەن ءبىر-اق كۇيدە، ءبىر-اق ورىندا بولادى. ەكەۋىن ەكى بولەتىن نارسە: جاراتىلىستا ءبىرى ەركەك، ءبىرى ايەل بولعاندىعى، ىستەگى ايىرمىستارى دا سونداي-اق. ايتپەسە سەزىم ومىرىنە كەلگەندە بۇلار ءبىرىنسىز ءبىرى جارتى بولىپ قالاتىن ماڭگى بىرلىك، ماڭگى تۇتاستىق ءۇشىن عانا جارالعان ادامدار. وسى بەلگىسىنە قاراپ ءبىز قوزى كورپەش پەن باياندى ەكى ادام دەپ ايرىقشا تەكسەرىپ قاراستىرمايمىز، ونىڭ ورنىنا وسىلاردىڭ كوڭىلىندەگى ماحابباتى تۋدىرىپ وسىرگەن ەل مەن ۇيانى جالپى جاعدايدا تەكسەرەمىز.

سول ماقساتپەن قاراعاندا، بۇل ەكەۋىنىڭ ومىرىندەگى العاشقى ءبىر دالادا اندا كەزدەسىپ، بالا تىلەۋدىڭ ۇستىندە دوستاسىپ، ەجەعابىل جاساعان ەكى زارىققان شالدىڭ انت-ۋادەسى. ەكى جاستىڭ كەلەشەگىنە شارت بولىپ قالعان، ەكى بالا ىشتە جاتقان ۋاقىتتا ەل ادەتىندە ءدىن قارىزىنداي نىق بايلانعان سالت بويىنشا، اكەلەرى تاعدىرىن قوسىپ قويادى.

سول قوسۋ، "لاۋقىل ماقپۋزعا" جازىلعان تاعدىر19 جاراتىلىس بۇيرىعىنداي بولىپ ەكەۋىنىڭ كەلەشەگىن بيلەيدى. بۇلار ءومىرىنىڭ قايعىلى ءحالى دە، ساۋلەلى كۇن شۋاقتى قىزىق كۇنى دە وسى حالدەن سۋات الادى. ەكەۋى ءبىرىن-بىرى كورمەستەي قيىن قياعا كەتسە دە، وسى وقيعانىڭ بولعانىن ەستۋى-اق مۇڭ، سودان ءارى بەلگىسىز وت، تابيعي زاڭ بيلەگەندەي بولىپ، وزىنەن-وزى قوزدانىپ، دامىل الدىرماي قىزدىرىپ، بەلگىسىز جاردىڭ دوستىعىن كوكسەتىپ، ساعىندىرىپ، الىستان-اق جۇرەگى مەن تىلەكتەرىن قوسادى. ءبىراق، اڭگىمە بۇلاردىڭ ماحابباتىن كۇشتى قىلىپ، تەرەڭدەتىپ، ىشتەگى قىزۋلارىن اسقىنتۋ كەرەك. بىر-بىرىنە مەنشىكتى بولۋ، قوسىلۋ ولگەنشە قيىن. اسۋدان وتكەن كۇندە عانا مۇمكىن بولۋعا كەرەك. سول ۋاقىتتا بۇلاردىڭ ءبىرى ساعىنىپ جىلاپ، ءبىرى ىزدەپ، بەينەت تارتىپ، ماحاببات ەسىگىن اشۋدان بۇرىن وت دارياسىنداي ازاپتى، قيىندىقتان ءوتۋ كەرەك. سوندا عانا ماحاببات كۇشەيىپ، شىن دوستىق شىن عاشىقتىق جىرى بولۋعا كەرەك. سول سەبەپتى ارالارىنا تالاي قيىن كەدەرگى، اۋىر كەشۋ، ازاپتى وتكەل سالادى.

ول وتكەلدىڭ ءبىرى – قارابايدىڭ مىنەزسىزدىگى، ساراڭدىعى. دۇنيەدەگى تىلەگى مەن تىرشىلىگى تۇگەلىمەن الدىنداعى مالىنا بايلانعاندىقتان ول بالتالى – باعانالىدان كوشە قاشادى. مالدان ايىرىلسا ولگەنى. كوپ مالدى ازعانا جەرگە سيعىزا المايدى. سوندىقتان پايىز تاپپاي كوشەدى. تىنىمسىز ۇزاق كوشۋ، ءبىر جاعىنان قازاقتىڭ كوشپەلى سالتىن بىلدىرسە، ەكىنشى جاعىنان باياندى قوزى كورپەشتىڭ قولىنا تۇسىرمەيتىن بولىپ الىسقا، قىرعا اكەتۋ ءۇشىن ىستەلەدى.

ۇدەرە كوشۋمەن قاراباي سارىارقانى شىر اينالىپ شىققاندا، قوزىنىڭ جارى دۇنيەدەن قايتىپ قولعا تۇسپەستەي، جەتكىزبەستەي الىسقا كەتتى دەگىزبەك، ول زامانداعى قازاقتىڭ ۇعىمىنشا قوزى مەن باياننىڭ اراسى بۇدان الىس جەرگە كەتۋگە مۇمكىن ەمەس. بۇل ەرتەگى جولىنان دا الىس، قيىن جول. ەرتەگىنىڭ ەرلەرى ەڭ قيىن، ۇزاق ساپارعا بارعاندا قاپ تاۋىنا بارادى. نە بولماسا بەلگىسىز تەڭىزدىڭ بارسا كەلمەس دەگەن ارالىنا بارادى20. بۇل جەرلەردىڭ اتتارى قۇلاققا ولگەنشە جات سياقتانعانمەن ەكەۋى دە قاراباي كوشكەن جولدان ۇزاق ەمەس. بىرەۋى وسى كۇنگى كاۆكاز، ەكىنشىسى ازيا تەڭىزىنىڭ ارالى. جەر شەتى كاۆكاز دەپ بىلسە، ءبىر شەتى قارابايدىڭ كوشىپ كەتكەن جەرى بولۋعا كەرەك. مۇندايلىق ۇزاققا كوشىپ كەتۋى، قىز بەن جىگىتتى ەكى قياعا اكەتىپ، ءبىرىن-بىرى ويلاعان كۇندە كوڭىلدەگى ارمانى مەن قايعىسىن كۇشەيتپەك. بۇل حال قارابايدىڭ ساراڭدىعى مەن قوزىعا بەرۋگە قارسىلىعىنان باسقا ەكىنشى ءبىر كەدەرگى.

ودان كەيىن ەكەۋىنىڭ اراسى الىس بولۋىمەن بۇلاردىڭ باقىتسىزدىعى بىتپەيدى. قوزى ىزدەپ كەلەرلىك كۇن بولسا، تاعى ءبىر ۇلكەن كەدەرگى الدىنان دايىن بولۋ كەرەك. ول قودار، قاراباي مەن قودار باياننىڭ قاسىندا قاماپ تۇرعان تاس قورعان. سىرتىنا ءولىپ-تالىپ جەتسە دە، قوزىنىڭ بۇل قورعاننىڭ ىشىنە كىرىپ، سۇيگەن جارىن الىپ شىعۋى قيىن. قودار ءبىر جاعىنان باياندى مەنشىكتەنگەن يەسى بولادى، ەكىنشى ول ۇلكەن ءداۋ، مىقتى باتىر.

وعان قاراباي شەكسىز بورىشتى. ۋاقىت قارابايدى قودار ايىرىلماستاي قىلىپ مىقتاپ شەگەلەگەن. ادەيى بايان مەن قوزىنىڭ ورتاسىنداعى كەدەرگىنى ۇلكەيتىپ، اراسىن الىستاتۋ ءۇشىن اڭگىمە قارابايدى ەلدەن اسقان ساراڭ قىلىپ، مالىنا قورعالاتىپ، ول مالدىڭ اماندىق-تۇگەلدىگىن قوداردىڭ قايراتىنا، ۇلى پاناسىنا قورعالاتقان سوڭ، قاراباي ەرىكسىز مىقتى مالشىنىڭ قولتىعىندا قالادى. ول قوزىنىڭ جاۋى، قوداردىڭ تىلەۋلەسى بولادى. سوندىقتان قوزىعا قىزدى الامىن دەۋ قيىن.

مۇنشالىق قيىنشىلىق بوگەتتىڭ اراسىندا سۇيىسكەن جاستاردىڭ قىزۋى ەرىكسىز كۇشەيۋگە كەرەك.

جاقىندا جەتكىزبەيتىن قىزىق جاستاردىڭ ارمانى مەن وكسىگىن كۇشەيتەدى. ءبىراق ولگەنشە قيىن جولدا بۇلاردىڭ وتتارى ءسونىپ قالۋعا بولمايدى. سول تاس قورعاننىڭ ىشىندە وتىرسا دا، باياننىڭ شەشەسى وسىرەتىن، جۇرەگىن نىعايتاتىن تىرەك كەرەك. سول تىرەك ءۇشىن قيادا جاتقان جاستاردىڭ اراسىندا قيال جىبىندەي ءالسىز بولاتىن ادامدار كەرەك.

سول مىندەتتى اتقاراتىن جاس قىزدىڭ اپالارى اي، تاڭسىق، قوزىنىڭ اعاسى ايباس بولادى. اي، تاڭسىق باياننىڭ جانىنداعى ماحاببات كۇن شۋاعى، ءتاتتى ەرتەگى، سۇلۋ قيالىنىڭ ۇياسى بولادى. كىشكەنتاي كۇنىنەن قاراباي اۋا كوشكەندە ءوز ومىرلەرىنىڭ ماقساتى مەن تىلەگىن ايتادى.

"قوزى – كۇيەۋ، ءبىز – قايىن بيكە بولىپ ءيىلىسىپ تۇراتىن كۇن بولار ما؟ – دەپ ومىرلىك ارمانىن بىلدىرەدى. قوزى بۇلاردىڭ دا ومىرلىك جىرى، قىزىعى. جاستاردىڭ ماڭىنداعى جىلىلىق لەبى بولعاندىقتان، كەيدە اناداي، پەرىشتەدەي مەيىرىمدىلىكپەن جاس قوزىعا ارناپ "ايىم، كۇنىم، اتارسىڭ قازالى وقتى" دەيدى. ەكى قىز بەن ايباس جاستار ومىرىندەگى دوستىق، دۇرىستىق ۇلگىسى.

بۇلار قاراباي، قودار سياقتى قارا قايرات، قاتالدىق، قاراڭعىلىقتىڭ قارسىسىنا ادەيى ارناپ قويعان سۇلۋلىق جىلىلىعىمەن كۇشتى بولعان قۋات. بۇلار، نەعۇرلىم نازىك، نەعۇرلىم سەزىمدى، شەرلى بولسا، سوعۇرلىم قودار قاۋىپتى، كۇشتى جان بولۋعا كەرەك. ەل قيالى قوزى مەن باياننىڭ اراسىنا ەكى قىز بەن ايباستى قوسپاسا، جاستاردىڭ ماحابباتى دا جالعان بولار ەدى. ونداعى اڭگىمە ورىنسىز، سولەكەت بولار ەدى. قيالدىڭ بۇلاردى قوسۋى ءىرى، تەرەڭ ويشىلدىقتان، ءىرى سۋرەتشىلدىك سەزىمدىلىكتەن تۋعان.

قارا قايراتقا، تاس قورعانعا سۇلۋ سەزىمدىلىكتى، كۇناسىزدىكتى قارسى قويىپ، ونى ولگەنشە نازىك، ءالسىز ايەل سياقتى جەردەن شىعارۋ، قاسىن تۇيگەن قارا بۇلت پەن جۇيرىك، وتكىر ناجاعايدى الىستىرعانداي بولادى. قارا قايرات سىرتتان قورعانىن سالىپ، دالادا مىقتاپ جۇرگەندە، ۇيدە، بەسىكتىڭ ۇستىندە دۇعاداي سەزىمدى تىلەكپەن جىبەكتەي شالعىن قوڭىر جەلدى جىر قىلىپ، ماڭگى دوستىق، ماڭگى ماحابباتتى جىرلاپ، الدىڭعى كۇننىڭ تىلەۋىنە بارلىق سەزىم مەن ويىن دايىنداپ، باياندى ەكى قىز وسىرەدى. بۇنداي نازىك ۇيادا ەرجەتكەن بايان تاۋسىلمايتىن ماحابباتتىڭ يەسى بولماۋعا مۇمكىن ەمەس.

ايباستىڭ دا مىندەتى سول. ءبىراق، ول ەركەك. سوندىقتان ەكى قىز باستاعان جۇمىستىڭ اياعىن ەركەكشە جۇرىسپەن، ەركەك مىندەتىن اتقارۋمەن بىتىرەدى.

مىنە، وسىنداي وت پەن كۇننىڭ اراسىندا، جارىق كۇن مەن قارا ءتۇننىڭ تارتىسىنىڭ ىشىندە ەجەعابىل قوسقان ەكى جاستىڭ ماحابباتى تۋادى. ول ماحاببات، اسىرەسە بەلگىسىزدىگىمەن كۇشتى، اسىرەسە تۇمان ىشىمەن كەلەتىن ءتاتتى تۇستەي كومەسكى كەلەشەگىمەن كۇشتى. سول سەبەپتى بۇلار ءبىرىن-بىرى ولەردەي سۇيەدى.

سوندىقتان، بايان قوزى ولگەن كۇندە سونىڭ كورىنىڭ ىشىنە كىرىپ، جارىن قۇشاقتاپ قارا پىشاققا جىعىلىپ ولەدى. مىنە، ماحابباتتىڭ سۇلۋ جىرى مەن سول ماحابباتتى تۋعىزىپ، وسىرگەن جاعداي.

اڭگىمەدەگى بۇدان سوڭعى ءىرى ورىنداعى ادام – قودار. ءبىز الدىڭعىلاردى جەكە-جەكە كەيىپكەرلەر قىلىپ قاراستىرماساق تا، قودارعا كەلگەندە اڭگىمەنىڭ ءوزى بەرىپ وتىرعان ارناۋلى كەيىپكەردىڭ كىم ەكەنىن تەكسەرىپ، قاراپ وتپەي بولمايدى.

قودار كوشپەلى ەلدىڭ شارۋا سالتى تۋعىزعان باتىر. بۇرىنعى جاعالاي شابىس، قۇبا قالماق زامانىندا، ەل قيالى ءبىر ۋاقىت بىلەگى جۋان، كۇشتى جاۋ جۇرەك باتىردى تىلەپ، سونى جىر قىلعان. قوداردىڭ تۇسىندا بارلىق تىرشىلىك باقتاشىلىققا، كوشپەلىلىككە بايلانعاندىقتان، شارۋانىڭ قاھارمانىن دا كوكسەمەۋگە، ىزدەمەۋگە بولمايدى. بۇل جولداعى ەڭبەكشىل ەردە دە ەلدىڭ قيال قىلاتىن باتىرى، ورىستىڭ ەسكىلىگى باتىر ءپىشىنىن كورسەتكەندە وتىرىقشىل، ەگىنشىلىك سالتىن ءبىلدىرىپ، سول تۇردەگى شارۋانىڭ قاھارمانى قىلىپ، جەردىڭ سالماعىن كوتەرىپ جۇرەتىن "ميكولا سەلەنيندەي" دەپ كورسەتسە، سونى قيال قىلسا، كوشپەلى قازاق سونداي مىقتى، الىپ مالشىنى قيال قىلعان. شىنىندا، كوشپەلى سالت، بۇل جولدا قاھارمان تۋعىزباسقا بولمايدى. قازاقتىڭ باقتاشىلىعى ەرجىگىتتىڭ، مىقتى جىگىتتىڭ قولىنان عانا كەلەتىن ءىس. اڭدىعان جاۋ، يت-قۇستان باسقا قىسقى بوران-شاشىن، جازعى ىستىق، ءشولدىڭ ىشىندە مالعا يە بولاتىن ازامات، وزگەدەن ەرەكشە قايرات قۋاتى بار جان بولۋعا كەرەك.

سونداعى الىپ مالشى، قيالداعى باقتاشى قودار بولادى. "تۇنىمەن قۇدىق ارشىپ، تۇسكە شەيىن، سونداي قۇدىق جاسايدى بەسكە شەيىن. كەيىنىڭ ءوز سۋى بار، كەيىندە جوق، مەسپەن تاسىپ تولتىرار كەشكە شەيىن". بۇل جاعى قايراتى. قىسقا كەلگەندە دامىل الماي، قوسپەن كەتىپ: "جىلقىعا ءتىپتى جايلى قودار ماعان. سىرت دۇشپان باتا المايدى، و ءبىر قابان. قوداەكە شۇيگىتەدى قايداعى وتقا، جىلقىسى سەمىز شىقتى ەسەن-امان". مىنە، ەل قيالىنداعى قار توسەنىپ، مۇز جاستانىپ، جەڭىن جاستىق، ەتەگىن توسەك قىلىپ ءجۇرىپ مال وسىرەتىن، قۇت، بەرەكە بولاتىن باتىر باقتاشى. بارلىق كوشپەلى سالت ولەڭ-جىردا ءوزىنىڭ تۇرمىس كۇيىنەن تۋاتىن تىلەگىمەن بىلدىرەتىن بولسا، وسىدان ارتىق قىلىپ كورسەتۋگە مۇمكىن ەمەس. بۇل باياعى زاماننان بەرگى كوشپەلىلىكتىڭ ىلگەرگى، سوڭعى زامانعا ۇلكەن ءبىر ۇلگى قىلىپ كورسەتكەن ۇلى دەنەلى شارۋا قاھارمانى. قودار بەتپاقتىڭ قۇمدى، ءشولدى دالاسىنان عايىپتان شىققانداي بولىپ كەز كەلەتىن، سول ەلسىز، ءۇنسىز قۇمنىڭ ءتىلسىز كۇشى، ءشولدىڭ، مەيىرىمسىز تابيعاتتىڭ ورتاسىنان شىعاتىن جايىن قۋات.

بۇل ايتىلعان سوزدەر قوداردىڭ باسىنا قالاي دا بولسا سيادى. باتىرلىق، ەرەكشەلىك، ماقتان، اتاق قودارعا جاراسادى.

سوندىقتان قودار مالشىلىققا قاراماي، سۇلۋ قىزدى، ەركە باياندى الماقشى بولادى. ونى ەشكىم ورەسكەل كورمەيدى. قاراباي ەكى سوزگە كەلمەيدى، كونەدى. جالعىز-اق قارسىلىق: قيالىمەن، ەرتەگى-جىرمەن وسكەن، ۇيقىلى-وياۋ سەزىم تۇسىمەن وسكەن باياننان شىعادى. وعان قودار قانشالىق مالدىڭ قۇتى بولسا، قانشالىق مالعا جاقسى قارا قايرات يەسى بولسا، سوعۇرلىم جەك كورىنىشتى، جيرەنىشتى سياقتانادى. باياننىڭ كوزىندە قودار ءبىر ۇلكەن مال. جۇرت كورگەن ونەرى – بايانعا ونەر ەمەس سياقتى.

شىنىندا، قوداردان ەل قادىرلەگەن مالشىلىق قاسيەتتى الىپ تاستاساق، ول ۇلكەن مال سياقتانىپ قالاتىنى راس. قودار جاي مىنەزدى بىلمەيدى. ورامعا جوق، دالانىڭ، جايىن تابيعاتتىڭ ورتاسىندا تىلسىز-سەزىمسىز، مالمەن بىرگە ءجۇرىپ، سول مالداي ىشكى ومىرگە شورقاق، دۇلەي بولىپ كەتكەن. ايتپەسە قودار قيالداعى مالشى دا بولا المايدى. وسىنداي ەلدەن ەرەكشە مىنەز الۋانى بولعاندىقتان، قودار ءوز تىلەگىنىڭ مولشەرىن دە بىلمەيدى. ءوزى مەن باياننىڭ اراسىندا قانشالىق وتكەلسىز تۇڭعيىق جاتقانىن ايىرمايدى. كوپتىڭ بايقايتىن دۇرىسى مەن تەرىسىن ول سەزبەيدى. سوندىقتان ماقتانسا شەك بىلمەي ماقتانىپ، قايراتتانسا شەك بىلمەي، وگىزدەي ورگە سۇيرەيدى.

ءبىراق، قالاي بولسا دا، قودار ءومىرىنىڭ ماعىناسى مالمەن عانا بىرگە بىتكەن: مالدان تىسقارى جەردە ول باتىر ەمەس، وڭاشادا ادام ەمەس، ەلەۋسىز قۇل بولىپ قالادى. قوداردىڭ ءپىشىنىن ولگەنشە ءىرى شەبەرلىكپەن سۋرەتتەگەن ەل قيالى ادەيى مالعا عانا شەگەلەپ قويعان. قوداردىڭ ءوزىنىڭ تىلەگى مەن ادەتى ەرىكسىز مال ىشىنە بىرگە ەرە كەتكەن. سوندىقتان باياننان جارتىمدى جاۋاپ الا المايدى. العاشقى تىلەگىنە جەتە الماي جۇرسە دە، ونىڭ مول دەنەسى اۋىرمايدى، ەشتەڭەسى قۇرىمايدى. بايانسىز-اق مال ىشىنە كەلگەندە دۇنيەنى ۇمىتقانداي قايداعى وتقا مالىن شۇيگىتىپ، قودار مامان جۇرە بەرەدى.

بۇل جاعىنان قاراعاندا، بايانعا بۇل عاشىق تا ەمەس، بايانسىز ءولىپ تە قالمايدى. بايان دەگەن بۇنىڭ كوڭىلدى بولىپ ءجۇرۋى ءۇشىن ايتا سالاتىن ءبىر ءسوز عانا بولۋ كەرەك. بايانعا قىزىعۋى جىلتىرعا، بوياۋعا عانا قىزىعۋ سياقتى. وندايلىق جارقىراعان نارسەگە توقتاپ قاراۋ مالدا دا بار سيپات.

قوداردىڭ بايانعا بايلانىسى سونداي-اق ەلدىڭ سۇلۋعا، ەستىگە، تۋىستىعا كوبىرەك باعا بەرەتىن قيالى، بۇل تۇستا قوداردى ءوز ورنى دەپ مالدىڭ عانا قاسىندا ۇستاپ، سول ءوز ورنىندا عانا باتىر قىلىپ، باعىلان قىلىپ، انشەيىن ومىردەن كەمىتىپ، تومەن قىلىپ ۇستايدى. بۇل جەردە ماقتاۋ مەن باعادا شەكتىڭ قايسىسى ەكەنىن ابدەن ايىرىپ، سىناي بىلگەن قىراعىلىقتى تاعى دا كورەمىز. باقتاشى ەلدىڭ قيال قىلعان مالشى باتىرى جايىنداعى ءسوزدى وسىمەن بىتىرەمىز.

اڭگىمەنىڭ ەندىگى بەرەتىن ءبۇتىن ادامى قاراباي بولادى. ەل پوەماسىن جاساپ شىعارعان كەيىپكەرلەرى، كەيدە جالعىز قازاقتىڭ ادامى قازاق مىنەزىنىڭ جاقسى، جامان ۇلگىسى بولادى. كەيدە ءبىر-اق توپ، ءبىر-اق قاۋىمنىڭ ادامى قىلىپ كوپكە بىردەي مىنەزدەرمەن شىعاراتىن بولادى. ادام بالاسىنىڭ جالپىسىنا قاس بولعان جاراتىلىستى بىلدىرەتىن ادامدار دا بار. "قوزى كورپەش – باياندا" بۇل كوپكە بىردەي مىنەزبەن شىعاتىن ادامدار – ماحاببات يەسى جاستار مەن قاراباي بولادى. سۇيىسكەن ەكى جاس ومىرىندە بارلىق ادام بالاسىندا تۇگەلىمەن بولاتىن ماحابباتتىڭ سۇلۋ جىرىن كورسەك، قارابايدىڭ مىنەزى مەن ىسىندە كوپكە ءمالىم ساراڭدىقتى كورەمىز، ونەرلى ەلدىڭ ادەبيەتىندە، جازبا ادەبيەت كۇشەيگەن زاماندا شىققان ساراڭداردىڭ تولىق جاسالعان سۋرەتتەرى بار. مىسالى، پۋشكيننىڭ "ساراڭ سەرىسى"، گوگولدىڭ پليۋشكينى21 – بۇلار ورىس ادەبيەتى كۇشەيىپ، ونەر اتىمەن دۇنيە مايدانىنا تانىلعان زاماندا شىققان سۋرەتتەر. وسىمەن ءبىزدىڭ ەل پوەماسى بەرىپ وتىرعان قارابايدى سالىستىرىپ كورسەك، بۇندا دا العاشقىلارداي تولىق ءپىشىندى، تۇگەل سۋرەتتى ساراڭدى كورەمىز.

بايان پوەماسى ماحاببات جىرىن كەلىستىرىپ، كەستەلەپ وتىرىپ، ونىڭ ۇستىنە وزگە ءپىشىندى تاعى سوندايلىق ءىرى ورىنعا يە بولادى. بارلىق ساراڭدى الىپ قاراستىرعاندا، ولاردى كوبىنەسە جان سيپاتى مەن مىنەز، ادەت سيپاتىنان تەكسەرىپ سىنايدى. مۇنداي جاندار ادام بالاسىنىڭ بارىنە بىردەي ورتاق مىنەز، ورتاق سيپاتتىڭ ادامدارى. ساراڭدىق، دۇنيەقورلىق ادام بالاسىنىڭ ونەرلى-ونەرسىزدىگىنە، باي-كەدەيلىگىنە، ەركەك-ۇرعاشى دەگەن ايىرمىستارىنا قارامايتىن، بارلىعىنا بىردەي، بىرىندە كوپ، بىرىندە از بولىپ كەلەتىن قارعىس اتقان مىنەزدىڭ بىرەۋى. بارلىق ادام بالاسىنا ازدى-كوپتى بولسا دا ماحاببات دەگەن نارسە قانشالىق ورتاق بولسا، ساراڭدىق تا سونداي ورتاق مىنەز. سوندىقتان بۇل مىنەز ادام بالاسىنىڭ وزگە جان يەسىنە بولەك ەرەكشە بولىپ بىتكەن اقىل سەزىمىنىڭ ىشىندە سۇلۋ تۋىسىنىڭ تابيعاتتان الا كىرگەن ءبىر بۇراڭ سياقتى. ساراندىق سىرتقى ءومىردىڭ قالپىنان تۋمايدى. سىرتقى ءومىر ساراڭنىڭ ساراڭدىق دەرتىن نە ۇلعايتىپ، نە كىشىرەيتىپ كەمىتەرلىك قانا اسەر ەتەدى.

ءبىراق بارلىق ساراڭدىق مىنەز ادامنىڭ ىشىندەگى قاراڭعى ءبىر بۇرىشتان شىعىپ جاتاتىن، وزگەرۋگە بولمايتىن، قالىپتانعان، نىق ورناعان ءبىر دەرت بولادى. ادامنىڭ ىشكى سەزىم جاراتىلىسىنان شىعاتىن اۋرۋ بولعاندىقتان، بارلىق ساراڭنىڭ ساراڭدىق مىنەزىن قاراستىرعاندا، الدىمەن ولاردىڭ جان جاراتىلىسى ەرەكشە بىتكەن ادام دەپ تەكسەرۋ كەرەك. بارلىق ساراڭ الدىمەن جانى وزگەشە جارالعان كەيىپكەر بولادى.

قاراباي قازاق ءومىرىنىڭ ورتاسىندا تۋىپ-وسكەن ساراڭ. اۋەلى قارابايدى ساراڭ، مالدىڭ ق ۇلى قىلىپ كورسەتەتىن مىنەزدى تەكسەرىپ وتەلىك. پوەما اۋەلگى، قارابايدى كورسەتكەن جەردەن-اق، دۇنيەقورلىق مىنەزىن وقۋشىنىڭ الدىنا اشىپ سالادى. سول ءبىر باستالعان بەتىنەن اياعىنا دەيىن ءبىر ۋاقىت ساراڭ بايدىڭ ءپىشىنىن جوعالتپاي، كومەسكىلىكپەن بۇلدىراتپاي، ءبىر مىنەزگە ەكىنشى مىنەزبەن ءىسىن قوسىپ، تولىق ءپىشىندى ساراڭدى جاساپ شىعارادى.

قاراباي "توقسان مىڭدى ايداعان باي بولسا دا، ۇيىنە سىلكىپ سالار سىرماعى جوق" بولادى. بۇل بارلىق مول دۇنيەنى ءوزىنىڭ قارا باسىنان دا ايايدى. قاراباي بۋاز مالدى ولجالاپ الۋ ءۇشىن، قۇداي اتىن ايتقان دوسىن ساتادى. بۇرىنعى قازاقتىڭ ۇعىمىنشا سارىبايدىڭ بۋاز مارالدى اتقىسى كەلمەي، ۇيدە كەلىنىڭ ەكى قابات ەدى، قىرسىق بولار دەپ قورىققانى ابدەن ورىندى ءقاۋىپ. بالا تىلەۋدىڭ ۇستىندە ءجۇرىپ بالا كوتەرىپ جۇرگەن جازىقسىز جان يەسىن ولتىرسە كيەسىنە، وبالىنا ۇشىراۋعا مۇمكىن. ول ەسكى قازاقتىڭ ۇعىمىندا داۋسىز اقيقات سياقتى. ونى قاراباي دا تەرىس دەمەيدى. ءبىراق ونىڭ دۇنيەقۇمارلىق دەرتى كۇشتى. سوندىقتان سارىبايعا قىرسىق بولاتىنىن بىلە تۇرسا دا اتقىزادى. وبالىن مەن كوتەرەيىن دەپ ءوزىنىڭ الدىنان شىعۋعا مۇمكىن بولعان بەلگىسىز قاۋىپكە شىدايدى. وعان كۇنگى تىلەگى، دۇنيەقورلىق دەرتى باسەڭدەسە، سوعان جەڭىلدىك تابىلسا بولادى. سوندىقتان كىمدى بولسا دا قۇربان قىلا سالادى.

ونان سوڭ قاراباي قوداردىڭ الدىندا شەكسىز بورىشتى، مىندەتتى بولادى. سونداعىسى مالدىڭ قامى. سوندىقتان، مالىن امان الىپ شىعا الارلىق قايراتىن كورگەن سوڭ، ەكى سوزگە كەلمەيدى. قوداردىڭ تىلەگەن اق بايانىن بەرمەكشى بولادى. قارابايعا بارلىق ماڭايىنداعى دۇنيە مەن ماڭىندا جۇرگەن جانداردىڭ ىشىندە ەكى-اق جاقىن نارسە بار. ەڭ اۋەلگى مال، ونان سوڭعىسى سونى ساقتايتىن مالشى. ودان باسقا جانداردىڭ تىرشىلىگى، تىلەگى، قۋانىشى، كوز جاسى تۇگەلىمەن قارابايدىڭ ىشىنە كىرمەيدى، ۇعىلمايدى. كوڭىلىنە قوزعاۋ سالا المايدى. قودار قىمبات بولعاندا سوڭدىعىمەن قىمبات؛ سول سەبەپتى قوزى كورپەش تازشا بولىپ كەلىپ، وكپە بەرگەندىگى ءۇشىن باسقا تاباقپەن ۇرعاندا: "جارسا جارسىن تاباقتى، ويباي، قاتىن، مالدى باقپاي كەتەدى، ۇندەمەلىك" دەيدى. بۇل مىسالدار اڭگىمەنىڭ ءوزى مۇسىندەگەن قارابايدىڭ قالىپتارى. ەندى ساراڭ بايدىڭ سىرتقى ءومىرىن الىپ، سونى ساراڭ قىلاتىن شارتتاردى تەكسەرىپ كورەلىك. قاراباي 85 جاسقا كەلگەنشە بالا كورمەي وتكەن جالعىز شال. تۋىپ-وسكەن ەلى بەلگىسىز، جالعىزدىق، قۋ باستىق مۇنىڭ ومىرلىك تاعدىرى سياقتى بولعان. ونىڭ ۇستىنە كوپ مالى بار. بارلىق ادامدا ساراڭدىق دەگەن مىنەز كارىنىڭ ىشىندە ەرەكشە، ايقىن كورىنەدى.

بۇرىنعى سۋرەتتى كەيىپكەر بولعان ساراڭداردى الساق، بارلىعى دا كارىدەن شىققان ساراڭدار. جاس كۇندە ادام سەزىممەن ءىس قىلىپ، كوپ تىلەك، قيالىمەن ءومىرىن سۇرگەن ۋاقىتتا دۇنيەقورلىق، مال قۇمارلىق سياقتى نارسەگە وڭاي توقتاپ، بايلانىپ قالمايدى. وندا تۋىستا بىرگە بىتكەن ساراڭدىق بولسا دا، كوبىنەسە ونى بۇزىپ كەتىپ وتىراتىن قىزۋلى جاستىق تىلەكتەرى بولماق. قارتايعان ادام قيالدان ارىلعان. وتكەنى مەن كەلەشەگىن انىق ءتۇسىنىپ، سىناپ، سولعىن، سالقىن قانمەن كۇندەگى ءومىردى كۇندەلىك جۇدەۋ كۇيىندە عانا تۇسىنەدى. سوندىقتان الدىڭعى ءومىر الىستاعى تۇماندى قيالمەن ەلەستەگەن بولىپ بۇنى الداي المايدى. ول بۇگىنگى كوز الدىنداعى بارىمەن تىرشىلىك ەتەدى.

سوندىقتان قارتايىپ، الدىنان ءۇمىت ۇزىلە باستاعان سايىن قولىنداعىسىنا جابىسىپ، قاتىپ، مىقتى ۇستاپ، باۋىرىنا باسىپ، سۇيەدى. ونىڭ كوڭىلى باسقا تىلەككە بولىنە المايتىن كون بولىپ، كەۋىپ قالعان كوڭىل بولادى. مۇنداي كەزدە ادامنىڭ تىلەگى مەن ءۇمىتى بالا بولۋعا مۇمكىن. سونىڭ تىرشىلىگىمەن بارلىق قارتايعان، قاجىعان اكەگە جاڭا ءبىر سۇيەۋ، جاڭعىرتۋ سياقتى بولۋعا مۇمكىن.

ءبىراق قاراباي 85 جاسقا كەلگەنگە شەيىن بالا كورگەن جوق. بالا تىلەۋدەن قالماسا دا، بۇل كۇندە بالا قولىنا تيسە دە، ول وڭالا المايتىنداي بولىپ دەرتتەنگەن. تۇزەلەر، جازىلار كەزدەن وتكەن. سوندىقتان بالا دا ونىڭ كەۋىپ قالعان كوڭىلىن جىبىتە المايدى. ونىڭ ۇستىنە بالاسى ەركەك بالا ەمەس، ايەل بالا. قازاقتىڭ ۇعىمىندا جارتى جان تىرەك بولا المايدى.

قاراباي حالىنە جەتكەن كارىدە كوڭىل كۇيى ورتا جەردى بىلمەيدى. ول ەكى شەتتىڭ بىرىنە شىعۋ كەرەك. سول ەكى شەتتە بولارلىق مىنەزدىڭ ءبىرى – سارىباي، ءبىرى – قاراباي. سارىباي سياقتى بولسا، قارتايعان شاعىنا شەيىن بالا كورمەگەن سوڭ، ءۇمىت توزعان سوڭ، الدىندا جالعىز كۇتكەن جۋىق كور، قاراڭعى، ءتۇپسىز تەرەڭ كەلەشەك تۇرعان سوڭ، ونداي ادام نە دۇنيەنىڭ بارلىق قىزىق دەگەنىنە قول سىلتەگەندەي توقتاعان، سالقىنداعان. الدىڭعى تۇماندى، جۋاسىعان كوڭىل مەن عانا كۇتكەن ادام بولۋ كەرەك. ول سوپىلىققا، ادامشىلىققا، كەندىككە، مىرزالىققا بەرىلگەن ادام بولۋعا لايىق. سوندىقتان ماڭايىنداعى جاقسى-جاماننىڭ بارىنە ول ءقادىرلى، باعالى، قاسيەتتى ادام بولۋ كەرەك. سونداي مىنەز سارىبايدا بولعاندىقتان، "كەلىمسەك تورەحان بولىپ، بالتالىنىڭ حالقىنا" دەگەن ماقتاۋعا جەتەدى. بۇل دۇرىستىق ۇلگىسى، قارابايعا قارسى ءبىر شەتتەن بارىپ شىققان ادام بولادى. قاراباي وسىنىڭ قارسىسىندا جيىرىلعان قالپىنان جازىلا الماي، ساراڭدىقپەن بۇكتەتىلىپ، دۇنيەنى قيا الماي قالعان قاراۋ بولادى. بۇل ەكەۋى دە باياعى زاماننان وسى كۇنگە شەيىن شىندىعىن جوعالتپاي كەلە جاتقان ناعىز ءومىر ايناسى سياقتى، ءالى كۇنگە ءتىرى جۇرگەن كەيىپكەرلەر، ءالى دە بارلىق كارى وسى ەكى جولدىڭ بىرىندە: ءالى دە قاراباي، سارىبايلار ادام بالاسىنىڭ ىشىندە جوعالماي تىرشىلىك ەتىپ كەلەدى.

قاراباي وسى سەبەپتى جالپى ادام بالاسىنا تۇگەلىمەن ورتاق ۇلگى. ونەرلى ەل، ونەرسىز ەلدىڭ ەكەۋىنىڭ ىشىندە دە بار ادام. جان سيپاتىنىڭ ەرەكشە دەرتتىلىگىنە قاراعاندا سول دەرتتىڭ وتە شەبەرلىك، جۇيرىكپەن سۋرەتتەلگەنىنە قاراعاندا، قاراباي ناعىز سۋرەتتى كەيىپكەر، پوەمانىڭ ىشىندە ءومىرى مەن ءىسى از كورىنسە دە سارىباي دا سونداي ءىرى كەيىپكەردىڭ ءبىرى، ءوزى ولسە دە ارتىنداعى ونىڭ جايىنداعى اڭگىمە كوپ. سول اڭگىمە سۋرەتتى كەيىپكەردى تولىق سۋرەتتەپ، ءبىتىرىپ بەرگەندەي بولادى. "قوزى كورپەش – باياننىڭ" ماعىنا-ماڭىزىنان باسقا، ءتىل كەستەسى مەن ولەڭ ءتۇرىن الساق تا، وزگە ەل ادەبيەتىنەن قالعان ولەڭدەردىڭ بارلىعىنان ءبولىنىپ، جەكە دارا بولىپ شىعاتىن وقشاۋلىعى بار. بۇنىڭ ءتىلى باتىرلار ولەڭىندەگى قۇلان جورتىس سياقتى قۇبا جونداتقان، اسپانداعان ءتىل ەمەس. سول سەبەپتى مۇندا "ايىر قالپاق، جەز تەلپەك" تە جوق.

"ىلديدان شاپسا، توستە وزعان؛ تاڭەرتەڭ شاپسا، كەشكە وزعان، توماعا كوزدى قاسقا ازبان" دا جوق. مۇنىڭ ورنىندا ەل پوەماسىنىڭ ءتىلى، قالىڭ ەلدىڭ ءتىلى بولعان. جاقىن زامانداعى شەشەن قازاقتىڭ ورتاسىندا كەستەلەپ ايتىپ جۇرگەن قارا ءتىلى. ەلدىڭ ءوز ءتىلىنىڭ سۋرەتىن انىق ءتۇسىرۋ ءۇشىن كەيدە سول ەلدىڭ ءوزى ايتاتىن قالجىڭدى ايتىپ، كۇلدىرىپ قويادى. بىرەۋدى مىسال قىلىپ مازاق ەتسە دە، سول ەلدىڭ ءوز داعدىسىمەن مازاق ەتەدى. قايعىرتىپ، قارالى قىلىپ كۇيدىرگىسى كەلسە، ياكي اشۋمەن القىندىرعىسى كەلسە – بارلىعىنداعى جامان ادەت ەل ىشىندەگى قويشى-قولاڭشى، حان، قارا بولسىن، ءبارىنىڭ بىردەي قولدانىپ جۇرەتىن، كۇندەگى ءمالىم سوزدەرى.

بارلىق اڭگىمەسى ولەڭدى تىڭداۋشىعا قىزىقتى قىلىپ، قالىڭ ەلدىڭ قۇلاعىنا جاعىمدى قىلىپ كورسەتۋ ءۇشىن، ولەڭدى باستان-اياق بايانداۋ سوزگە سالىپ جىبەرمەي، اراسىنا كارى-جاس بىردەي سۇيەتىن سالت ولەڭدەرىنىڭ تۇرلەرىن كىرگىزەدى. سول سەبەپتى قوزى كورپەشتىڭ ىشىندە ەستىرتۋ، جوقتاۋ، قوشتاسۋ، جار-جار ولەڭىنىڭ ءبارى دە بار. وسىنىڭ ەشبىرى اڭگىمەلى ولەڭگە ۇرلىقپەن اكەلىپ جامالعان ەمەس. بايانداپ كەلە جاتقان اڭگىمەنىڭ اعىمىنا وتە جاراستىقتى بولىپ، سۇلۋ تۇر بولىپ قوسىلىپ، سۇلۋ تۇر بولىپ ۇيلەسىپ كەتەدى. سول تۇرلەر قوسىلعان سوڭ "قوزى كورپەشتى" قالىڭ ەل جانىنداي ءسۇيىپ تىڭداماسقا شاراسى جوق. تىڭداۋشى ۇلى قازاقتىڭ ءبىر ءپىشىنىن ءمىنى جوق مول اينادان تۇگەل كورىپ وتىرعانداي بولادى. سوندىقتان جاتاق ولەڭىن كەيىنگى ايتۋشىلار، جاڭاعىداي سالت ولەڭدەرىنە كەلگەندە، ارناۋلى انگە سالىپ ايتاتىن. بۇل ادەت تىڭداۋشىنىڭ قۇلاعىن ءبىر جولاتا قاندىراتىن بولعان.

وسىنداي ءتىل مەن ءتۇردىڭ ەرەكشەلىگىنە قاراساق تا، "قوزى كورپەش" ولەڭدەرى ەل ادەبيەتىنىڭ ءبىر جەرگە توپتانىپ، جيىلعان تولىق قورىتىندىسى بولاتىندىعىنا داۋ ايتۋعا بولمايدى.

---