InfoHub Logo

ستانسا باسىنان كولحوزعا قاراي باستاي بەرەتىن اتتىلى-جاياۋ تالاي جول قىلعان قارا جولدىڭ بويىندا جول قاپشىعىن ارقالاعان جەڭىسپەن ورالىپ كەلە جاتقان سولدات كەلەدى. سولداتتىڭ ءدال ءقازىر قاي مايداندا سوعىسقانى دا، ونىڭ قانداي بولىمدە سوعىسقانى دا ماڭىزدى ەمەس. بارىنەن دە ماڭىزدىسى – ونىڭ تۋعان اۋىلىنان مۇلدە جىراق جەردە وتكەن سوعىستان كەيىنگى ءوزىنىڭ تۋعان جەرىن – قازاق اۋىلىن ساعىنىپ كەلە جاتقاندىعى.

سولداتتى ەندى ءبىر سۇراق قينايدى. ول الدىنان شىققان اق شاشتى انانىڭ: «مەنىڭ ۇلىمدى كورمەدىڭ بە؟» – دەگەن سۇراعى. اق شاشتى انا ۇلىنان «قارا قاعاز» العان ەكەن عوي. مۇمكىن اق شاشتى انانىڭ ۇلى مەن سوعىستان قايتقان سولدات قۇلىن-تايداي تەبىسىپ بىرگە وسكەن جاندار شىعار؟ مۇمكىن ەكەۋى مايدانعا دا قارايلاس الىنعان شىعار؟ ءبىراق سوعىس الاقانداي عانا اۋىلدىڭ كولەمىندەي جەردە وتكەن جوق قوي. مۇمكىن ەكەۋى ەكى مايداندا سوعىسقان شىعار؟ كورمەگەن.

— تىلەكتەستىڭ كوكەسىن كورمەدىڭ بە؟

قارا تورى كەلىنشەك سولداتقا ۇمىتپەن قارايدى. تىلەكتەستىڭ كوكەسىنەن دە «قارا قاعاز» كەلگەن ەكەن عوي. ءبىراق تىلەكتەستىڭ كوكەسىنىڭ دە، اق شاشتى انانىڭ ۇلىنىڭ دا سۇيەگى جات جەردە قالىپ قويىپ، سولدات ءوزىنىڭ اۋىلىنا امان-ەسەن كەلىپ تۇرعانىنا جازىقتى ەمەس قوي.

راشيد مۇسابايەۆ ورىندايتىن «جەڭىس كۇنى» ءانىنىڭ مىنا ءبىر سوزدەرىندە (مۋزىكاسى د.تۋحمانوۆتىكى، ءسوزىن جازعان ۆ.حاريتونوۆ، ءسوزىن اۋدارعان بەگىلدا الدامجار) سوعىستان قايتقان سولداتتار انالارعا ەسەپ بەرەدى:

اسىل انا، ورالمادىق ءبارىمىز،
كوك شالعىندا سايراندارمىز ءالى ءبىز!
ەۆروپانى شارلاپ شىعىپ كوپ ايدا، –
وسى كۇندى جاقىنداتتىق قالايدا.

بۇل شۋماقتا كەڭەس جاۋىنگەرىنىڭ جەڭىمپاز رۋحى جاتقان سەكىلدى. قايتكەندە دە، كەڭەس سولداتىنىڭ ەتىگىنىڭ ءىزى جار ەۆروپانىڭ جەرىندە قالعاندىعى راس قوي. «ءبىز ءبارىمىز بىردەي ورالا المادىق. ءبىراق ءبىز وسى كۇندى جاقىنداتتىق. سىزدەردىڭ ۇلدارىڭىز بۇل سوعىستان ورالماي قالدى. ءبىراق ءبىز ءتىرى قايتقان سولداتتار وسى كۇندى جاقىنداتتىق، انا».

جەڭىس كۇنىنىڭ حابارى ەستىلگەندە، سانداعان ادامدار جىلاپ تۇرىپتى دەسەدى. ويتكەنى ولار قايعى كورگەن جاندار ەدى. بۇل جەڭىس سول قايعىعا توقتاۋ سالعان جەڭىس ەدى. 1945 جىل. ادامزاتتىڭ ومىرىندە بۇرىن-سوندى وعان دەيىن دە، ودان كەيىن دە بولىپ كورمەگەن سۇراپىل ەكىنشى جاھاندىق سوعىستىڭ اياقتالعان جىلى. بۇل سوعىس 1939 جىلدىڭ 1 قىركۇيەگىندە گەرمانيانىڭ پولشاعا باسىپ كىرۋىنەن باستالىپ، 1945 جىلدىڭ 2 قىركۇيەگىندە جاپونيانىڭ تىزە بۇگۋىمەن بارىپ اياقتالعان ەدى. دەرەكتەردە بۇل سوعىسقا 61 مەملەكەت قاتىناسقاندىعىن، 40 مەملەكەتتىڭ جەرىندە سوعىس قيمىلدارى جۇرگەندىگىن، بۇل سوعىستىڭ اياعىندا ءفاشيزمنىڭ تولىق كۇيرەگەندىگىن، سونىڭ ناتيجەسى عانا بارىپ باتىس ەۆروپا ەلدەرىندە دەموكراتيانىڭ ورناۋىنا جول اشقاندىعىن، ال ءفاشيزمدى كۇيرەتۋدە كسرو حالىقتارىنىڭ شەشۋشى رول اتقارعاندىعى جايلى جازىلادى. 1946 جىلى ايگىلى نيۋرنبەرگ پروسەسىندە كەڭەس جاعىنىڭ ايىپتاۋشىسى ر.رۋدەنكو «گەرمانيانىڭ ەكىنشى باسشىسى» گەرينگتەن كەڭەس وداعىنا جاساعان شابۋىلدارى تۋرالى: «قىلمىس جاساعانىڭىزدى مويىندايسىز با؟» – دەپ سۇراعاندا، گەرينگ: «بۇل قىلمىس ەمەس، ۇلكەن قاتە»، – دەيدى. گەرينگ قانداي قاتەلىك تۋرالى ايتىپ وتىر؟ گەرينگ ءوز سوزىندە كەڭەس وداعىنا شابۋىل جاساماس بۇرىن كسرو-نىڭ ونەركاسىپتىك كۇش-قۋاتىن، بۇل سوعىسقا ازىرلىگىن، اسكەري ۇشاقتارى مەن تانكتەرىنىڭ، زەڭبىرەكتەرىنىڭ سانىن شامالاپ بىلگەندىكتەرىن ايتادى. ءبىراق بۇدان دا باسقا ءبىر كۇش بولدى دەيدى گەرينگ. ول – ادام تۋرالى ەدى. سول كەزگى كەڭەس ادامدارىنىڭ كۇش-قۋاتى تۋرالى. نەمىستەر بۇل كۇشتى الدىن الا ەسكەرمەگەندەرىن، بىلمەگەندەرىن تەك سوعىسىپ جاتقان كەزدە عانا اڭعارعاندارىن، سونىڭ وزىندە دە تۇسىنبەگەندىكتەرىن ايتادى. «ولاردى ءقازىر دە تۇسىنبەيمىز»، – دەدى گەرينگ ءوز سوزىندە. مىنە، وسى كۇشتىڭ ىشىندە ءبىزدىڭ قازاقتاردىڭ دا كۇشى بار ەدى. گەرينگ، ارينە، قازاقتار تۋرالى ەشتەڭە دەگەن جوق. ول ورىس ادامدارى دەپ سويلەيدى. كەڭەس ورىس ادامدارى. گەرينگ ءوز سوزىندە: «مەن ادام تۋرالى ايتىپ تۇرمىن. شەتەلدىكتەر ءۇشىن ورىس ادامدارى ءاردايىم جۇمباق»، – دەدى.

كەڭەس ادامدارىنىڭ كۇشى ءفاشيزمدى جەڭىپ شىقتى. ءبىراق بۇل جەڭىس تە كەڭەس ادامدارى ءۇشىن وتە قىمباتقا ءتۇستى. ءبىر عانا دەرەككە سۇيەنسەك، تەك قانا 1923 جىلى تۋعان كەڭەس جاۋىنگەرلەرىنىڭ 80 پايىزى بۇل سوعىستا جەڭىسكە جەتە الماي قازا تاۋىپ كەتكەن. ولار سوعىس باستالعان 1941 جىلى ەندى عانا ون سەگىز جاسقا تولىپ تۇرعان ورىمدەي جاستار بولاتىن.

سوعىستان قايتقان قازاق جاۋىنگەرىنىڭ الدىندا كۇتىپ جاتقان كولحوزىنىڭ نە دەپ اتالاتىندىعى دا، ونىڭ قانداي نومىرلەنگەن اۋىلدىق كەڭەسكە قارايتىندىعى دا ءدال ءقازىر ماڭىزدى ەمەس ەدى. ونداي كولحوزدار مەن اۋىلدىق كەڭەستەر سول كەزگى قازاقستاندا مىڭ سان بولعان شىعار. تەك بارىنەن دە ماڭىزدىسى – ونىڭ قازاقستاننىڭ قاي تارابىنا قاراي باعىت العان سولدات بولسا دا، ءوزىنىڭ تۋعان اۋىلىنان مۇلدە جىراق جەردە وتكەن سوعىستاعى ءوق-دارىنىڭ يىسىنەن كەيىن ءوزىنىڭ تۋعان ەلىنىڭ ءتۇتىنىنىڭ ءيىسىن ساعىنىپ كەلە جاتقاندىعى انىق.

***
اكەمنىڭ اتىنا جازىلعان مىنا ءبىر انىقتاما قۇجاتتا «1943 جىلى ارمياعا كەتىپ 1944 جىلى كەلگەن» دەگەن جولدار بار. اكەمنىڭ قىزمەت ورنىنداعى جەكە ءىس پاراعىنداعى جازۋلاردىڭ باسى دا «1943 جىلدىڭ ناۋرىزىنان 1944 جىلدىڭ تامىز ايىنا دەيىن لەنينگراد مايدانىنىڭ سولداتى» دەگەن جازۋمەن باستالاتىن.

سونان سوڭ ەنگەلس سوۆحوزىنىڭ بايلانىس بولىمشەسى باسشىسى بولعانعا دەيىن جدانوۆ كولحوزىنىڭ باسقارما حاتشىسى بولىپ ىستەگەندىگى، سونان سوڭ قازالى اۋداندىق ءبىلىم ءبولىمىنىڭ باستىعى نۇرمانوۆتىڭ بۇيرىعىمەن جدانوۆ اتىنداعى مەكتەپتىڭ مەڭگەرۋشىسى ءارى ءمۇعالىمى بولىپ تاعايىندالعاندىعى، سونان سوڭ قازالى اۋداندىق مادەنيەت ءبولىمىنىڭ باستىعى ابييەۆتىڭ بۇيرىعىمەن اراندى اۋىلدىق كەڭەسىنە قاراستى وقۋ ءۇيىنىڭ مەڭگەرۋشىلىگى قىزمەتىنە تاعايىندالعاندىعى، سونان سوڭ اراندى اۋىلدىق كەڭەسى اتقارۋ كوميتەتىنىڭ سەسسياسىنىڭ شەشىمىمەن اراندى كەڭەسىنىڭ حاتشىلىعى قىزمەتىنە سايلانعاندىعى، سونان سوڭ قازالى اۋداندىق مادەنيەت ءبولىمىنىڭ باستىعى قوسپانوۆتىڭ بۇيرىعىمەن اراندى اۋىلدىق كەڭەسىنە قاراستى م.گوركيي كولحوزىنىڭ كىتاپحانا ءۇيىنىڭ مەڭگەرۋشىلىگى قىزمەتىنە تاعايىندالعاندىعى جونىندە جازۋلار تۇسكەن. ال مىنا اتالمىش قۇجاتتىڭ سول جاق شەكەسىندە №11 سارتوبە اۋىلدىق كەڭەسى اتقارۋ كوميتەتىنىڭ ءمورتاڭباسى باسىلعان. ءسىرا، اكەم وسى اۋىلدىق كەڭەسكە قاراستى مەكتەپتە ءمۇعالىم بولىپ ىستەسە كەرەك. ال اكەمە وقۋشى كۇنىندە بەرىلگەن يليچ كوسەم مەن يوسيف كوسەمنىڭ سۋرەتى قاتارلاسا باسىلعان ماقتاۋ گراموتاسىنىڭ بەتىندە «قىزىلوردا وبلىسىنىڭ قازالى اۋدانى №9 اراندى اۋلسوۆەتىنە قاراستى م.گوركيي مەكتەبىنىڭ جەتىنشى كلاسس وقۋشىسى قوجاحمەتوۆ قولعاناتقا وتە جاقسى وقىپ، ۇلگىلى ءتارتىپتى بولعاندىعى ءۇشىن بەرىلدى. مەكتەپ مەڭگەرۋشىسى ز.اسانوۆا 1942 جىل» دەگەن جازۋ بار ەدى. ال مىنا سارتوبە اۋىلدىق كەڭەسى اتقارۋ كوميتەتىنىڭ بەرگەن انىقتاما قۇجاتىندا: «بۇل ازامات قازالى اۋدانى №9 اراندى اۋل قامتۋىندا. 1925 جىلى تۋعان. 1943 جىلى ارمياعا كەتىپ 1944 جىلى كەلگەن. قازىرگى تۇرعان جەرى №11 ا/س «سوسياليزم» كولحوزىندا ءمۇعالىم بولىپ ىستەيدى. سوندىقتان وسىنىڭ دۇرىستىعىنا №11 «سارتوبە» ا/سوۆەت پرەدسەداتەلى ىزباقىشيەۆ سەكرەتار وتەپوۆ» دەپ قول قويسا، كەلەسى انىقتاما قۇجاتتا اكەمدى «1925 جىلى №9 اراندى اۋلسوۆەتىنە قاراستى جدانوۆ اتىنداعى كولحوزدا تۋعان. 1943 جىلى ارميا قاتارىنا الىنىپ 1944 جىلى اۆگۋست ايىندا كەلدى. 1944 جىلدان باستاپ 1947 جىلعا دەيىن ءمۇعالىم بولىپ ىستەدى. قازىرگى ۋاقىتتا №9 اراندى اۋلسوۆەتىندەگى وقۋ ءۇيىنىڭ باستىعى بولىپ ىستەپ كەلەدى. سوندىقتان وسىنىڭ دۇرىستىعىنا №9 اراندى ا/س پرەدسەداتەلى بايماحانوۆ سەكرەتارى ءابدىحالىقوۆ» دەپ قول قويعان. بۇلار 50-جىلعا دەيىن تولتىرىلعان قۇجاتتار بولسا، 1950 جىلى جازىلعان مىنا قۇجاتتىڭ بەتىندە «مەن ساعىمبايەۆ ءالي 1943 جىلدان بەرى پارتيا مۇشەسىمىن. پارتيا بيلەتىم №5232589. قىزمەت ورنىم جدانوۆ اتىنداعى كولحوزدىڭ پرەدسەداتەلى بولىپ ىستەيمىن. جولداس قوجاحمەتوۆ قولعاناتتى 1933 جىلدان بەرى بىلەمىن. مەن بىلەردەن بەرى بوتەن بۇزىق مىنەزى بولعان جوق. قازىرگى ۋاقىتتا №9 اراندى اۋلسوۆەتى جانىنداعى وقۋ ءۇيىنىڭ مەڭگەرۋشىسى بولىپ مىندەتتى قىزمەتىن اتقارىپ كەلەدى. 1944 جىلدان باستاپ وسى ۋاقىتقا دەيىن كومسومول قاتارىندا تاربيەلەنىپ كەلەدى. سوندىقتان وزىنە مىندەتتەلىنگەن قىزمەتىنە جاۋاپتى كىرىسىپ ىستەگەندىكتەن كەلەشەكتە پارتياعا مۇشە تۇرۋىنا سەنىپ پارتيانىڭ كانديداتتىعىنا ۇسىنامىن. ا. ساعىمبايەۆ» دەپ قول قويسا، ساعىمبايەۆتىڭ قولىنان كەيىن «رەكومەنداسيا بەرۋشى پارتيا مۇشەسى جولداس ساعىمبايەۆتىڭ قويعان قولىن جدانوۆ اتىنداعى ك/ز جانىنداعى باستاۋىش پارتيا ۇيىم سەكرەتارى كەلماعانبەتوۆ» دەپ تاعى دا قول قويىلعان.

انام دا وسى جدانوۆ كولحوزىندا تۋىلعان. ەكەۋىنىڭ نەكە تۋرالى كۋالىگىندە ەكەۋىنىڭ دە تۋعان جەرلەرى جدانوۆ كولحوزى، نەكەنىڭ تىركەلگەن ورنى ماكسيم گوركيي كولحوزى دەپ كورسەتەدى. ولاردىڭ 1948 جىلى دۇنيەگە كەلگەن تۇڭعىش ۇلدارى قوجاحمەتوۆ ءسابيت قولعانات ۇلىنىڭ تۋۋ تۋرالى كۋالىگىندە بالانىڭ تۋعان كۇنى 5 يانۆار، تۋعان جەرى جدانوۆ كولحوزى، تىركەلگەن جەرى ماكسيم گوركيي كولحوزى دەسە، 1950 جىلى دۇنيەگە كەلگەن ەكىنشى ۇلدارى قوجاحمەتوۆ كەڭەس قولعانات ۇلىنىڭ تۋۋ تۋرالى كۋالىگىندە بالانىڭ تۋعان كۇنى 6 مارت، تۋعان جەرى ماكسيم گوركيي كولحوزى، تىركەلگەن جەرى ماكسيم گوركيي كولحوزى دەپ كورسەتەدى. بۇلار – اكە-شەشەمنىڭ تۇڭعىش پەرزەنتتەرى. ولار كىشكەنە كۇنىندە دۇنيەدەن ءوتىپ كەتكەن. ولاردىڭ تەك بولەك-بولەك ءتۇسىرىلىپ الىپ ۇلكەيتىلىپ الىنعان كۇلىمسىرەپ تۇسكەن سۇيكىمدى ءسابي فوتوسۋرەتتەرى مەن دۇنيەگە كەلگەندىگىن ايعاقتايتىن قۇجاتتارى قالعان. ال مىنا قۇجات 1944 جىلدىڭ 9 ناۋرىزىنان كەيىن تولتىرىلعان. جاراقات جونىندەگى بۇل انىقتاما قۇجاتتا اكەمنىڭ 1944 جىلدىڭ 9 ناۋرىزى كۇنى كەڭەستىك وتان ءۇشىن شايقاستا جاراقات الدى دەپ جازىلعان. قۇجاتقا سانيتارلىق قىزمەتتىڭ باستىعى قول قويعان. ال مىنا قۇجات اكەمدى اسكەر قاتارىنان بوساتۋ جونىندە تولتىرىلعان قۇجات. قۇجاتتىڭ جوعارى بولىگىندە لەنينگراد قالاسى كورسەتىلىپ تۇر. قۇجاتتىڭ تومەنگى بولىگىندە №268 اسكەري ەۆاكۋاسيالىق گوسپيتالدىڭ دوڭگەلەك ءمورى باسىلعان. دەرەكتەرگە قاراعاندا، 1941 جىلدىڭ 8 قىركۇيەگىنەن بەرى سوزىلىپ كەلە جاتقان لەنينگراد قالاسىنىڭ جاۋ قورشاۋى 1943 جىلدىڭ 18 قاڭتارىندا بۇزىلعان. ال قالانىڭ ءوزى جاۋ قورشاۋىنان تولىقتاي 1944 جىلدىڭ 27 قاڭتارىندا ازات ەتىلدى. دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، سونان سوڭ 1944 جىلدىڭ تامىزىنا دەيىن سوزىلعان لەنينگراد شايقاسىنىڭ ناتيجەسىندە لەنينگراد وبلىسى دا تەگىس جاۋدان ازات ەتىلگەن. سول كەزدە سوعىس بولىپ ورتەنىپ جاتقان جەردەن شىعىپ كەلە جاتقان اكەم دە جوعارىداعى اڭگىمەدەگى كەيىپكەر سولدات سەكىلدى ول دا ءوزىنىڭ تۋعان كولحوزىن ساعىنىپ كەلە جاتقان شىعار دەپ ويلايمىن. بۇل اڭگىمە اكەمنىڭ رۋحىنا ارنالادى.

1977 جىلدىڭ 8 جەلتوقسانىندا ەلۋ ەكى جاسىندا دۇنيەدەن وتكەن اكەمە 1975 جىلى جازىلعان قازالى اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ قۇتتىقتاۋىندا: «ءسىز ۇلى وتان سوعىسى مايدانىندا ەل سەنىمىن اقتاي ءبىلدىڭىز، جاۋعا قارسى تايسالماي شايقاستىڭىز، ءسويتىپ جەڭىس كۇنىن جاقىنداتۋعا لايىقتى ۇلەسىڭىزدى قوستىڭىز. ءسىزدىڭ ءومىرىڭىز ماعىنالى دا ءماندى ءومىر، جاس ۇرپاققا ۇلگى-ونەگە» دەگەن جولدار بار. بۇل سول كەزگى، 1975 جىلعى كوزى ءتىرى قازالىلىق ۇوس-نا قاتىسۋشىلارعا ورتاق ءماتىن ەكەنى تۇسىنىكتى. ولارعا ارنالعان بۇل ماتىندە ءبىر ەلەۋلى ۇعىم بار. ول «جەڭىس كۇنىن جاقىنداتۋعا لايىقتى ۇلەسىڭىزدى قوستىڭىز» دەگەن ءسوز. ەندەشە، جوعارىداعى:

اسىل انا، ورالمادىق ءبارىمىز،
كوك شالعىندا سايراندارمىز ءالى ءبىز!
ەۆروپانى شارلاپ شىعىپ كوپ ايدا، –
وسى كۇندى جاقىنداتتىق قالايدا.

مىناۋ جەڭىc كۇنى وققا شىداتقان،
بۇل مەرەكە شاش اعارعان سىناقتان،
بۇل قۋانىش شاتتاندىرىپ، جىلاتقان،

– دەگەن «جەڭىس كۇنى» ءانىنىڭ سوزدەرىندە (بەلگىلى «دەن پوبەدى» ءانى) تەك ورىستىڭ ۇلدارىنىڭ عانا ەمەس، قازاقتىڭ ۇلدارىنىڭ دا تاعدىر-تالەيلەرى قوسا ءورىلىپ جاتىر.

ون سەگىزدە بولىپ ولار ەڭ كەمى،
ودان دا جاس، ەمەس سوعىس ەرتەگى.
ەندى ولاردىڭ قۇجاتتارى سارعايعان
ۇرپاعىنا تاعدىردان سىر شەرتەدى.

جالعاستى ۇرپاق، وسەدى ۇلان، ۇلىڭدى ۇق،
ولاردان دا داستۇرگە ساي ۇعىم كۇت.
ۇرپاقتارى جاۋىنگەردىڭ كەشەگى
ءوزىڭدى دە كۇزەتىپ تۇر بۇگىن نىق.

ءوتتى زۇلمات، ۋاقىت العا كوشەدى،
بولاشاقتىڭ سامالى الدان ەسەدى.
جالعانادى شوبەرە بوپ، شوپشەك بوپ
ۇرپاقتارى جاۋىنگەردىڭ كەشەگى.

---