ەسكى ءۇي
ءبىر كوشەدە، شاماسى وسىدان ءۇش ءجۇز جىلداي بۇرىن سالىنعان، ابدەن توزىعى جەتكەن ءۇي تۇراتىن. ونىڭ ەرتەدە سالىنعاندىعىنا كوز جەتكىزۋ دە وڭاي. ويتكەنى ءۇي شاتىرىنىڭ بۇتاعىنداعى قىزعالداق پەن قۇلماقتان جاسالعان اشەكەي ورنەكتە ونىڭ قاي جىلى سالىنعانى، ال ونىڭ استىنا كونە ارىپتەرمەن جانە ەرتەدەگى ەملە ەرەجەلەرىن ساقتاي وتىرىپ ءبىر شۋماق ولەڭ ويىلىپ جازىلعان. بارلىق تەرەزە ماڭدايشالارىنان ماردىمسىپ اۋزىن قيساڭداتقان، كەيپى ىشەك-سىلەڭدى قاتىراتىن كەسكىنسىز كىسىنىڭ ءجۇزى بىردەن كوزگە شالىناتىن. ءۇيدىڭ جوعارعى قاباتى تومەنگى قاباتىنا قاراعاندا اجەپتاۋىر اۋماقتىراق بولاتىن. شاتىردىڭ استىن اينالا ۇشى ايداھاردىڭ باسى بولىپ بىتەتىن سۋاعار ناۋا جۇرگىزىلگەن. جاڭبىر سۋى ايداھاردىڭ اۋزىنان اعۋعا ءتيىس بولسا دا تەسىك بولعاندىقتان قارنىنىڭ تەسىگىنەن اعاتىن ەدى.
كوشەدەگى باسقا ۇيلەردىڭ ءبارى دە وڭكەي تەرەزەلەرى ۇلكەن، قابىرعالارى ءتۇزۋ دە تەگىس، جاڭا دا تازا بولاتىن.
ولاردىڭ ەسكى ءۇيدى ەلەگىسى، ءتىپتى كوزگە ىلگىسى كەلمەيتىندەرى بىردەن بايقالاتىن. ولار: «كۇللى كوشەنىڭ سيقىن بۇزىپ، بۇل ءۇي قاشانعى قالقايىپ تۇرا بەرەر ەكەن؟ وسىناۋ شاتىردىڭ بۇعاتىنىڭ شىعىڭقىلىعىنىڭ كەسىرىنەن ءبىز توڭىرەكتە نە بولىپ جاتقانىن دا كورە المايمىز. باسقىشىن ايتساڭىزشى، باسقىشىن! بەينە حان سارايىنىكىندەي ەندى، شىركەۋ مۇناراسىنا شىعاتىن باسپالداقتاي بيىك-اق! تەمىر تايانىشتار كور لاحاتىنا كىرەر تەسىكتى ەسىڭە تۇسىرسە، ال ەسىكتەردە ۇلكەن مىس ايىل جارقىراپ تۇر! ءبارىبىر كەلىسىپ تۇرعان جوق!»
ەسكى ۇيگە قاراما-قارسى، كوشەنىڭ ارعى بەتىندە دە وڭكەي جاڭا، تاپ-تۇيناقتاي ۇيلەر جايعاسقان ەدى. ولاردىڭ دا ويى الگىدەي بولاتىن. سول ۇيلەردىڭ بىرىندە، تەرەزە الدىندا كوزى كۇلىمدەگەن، قىزىل شىرايلى كىشكەنە ەر بالا وتىرعان. ەسكى ءۇي وعان كۇن نۇرى مەن اي ساۋلەسى استىندا وزگە ۇيلەرگە قاراعاندا قاتتى ۇنايتىن. ەسكى ءۇيدىڭ جارىق-جارىق جانە كەي جەرلەرىنىڭ سىلاقتارى ءتۇسىپ قالعان قابىرعالارىنا قاراپ وتىرىپ، ول وتكەن زاماننىڭ تاڭعاجايىپ كەسكىن-كەلبەتىن كوز الدىنا ەلەستەتىپ كوردى. ونىڭ قيالىندا بۇكىل كوشە ناق وسىنداي ەندى باسقىشتى، بۇعاتى شىعىڭقى، شاتىرى ۇشكىل ۇيلەردەن سالىنعانداي. ءتىپتى ايبالتا ۇستاعان سولدات پەن ايداھار مەن جىلاندار كەيپىندەگى سۋاعار ناۋالار قارسى الدىندا تۇرعانداي ەلەستەپ كەتتى. ءيا، قالاي بولعاندا دا ەسكى ءۇي كوز تارتىپ-اق تۇر. وندا تىزەسىنەن كەلەتىن قىسقا شالبار، ۇلكەن تەمىر تۇيمەلەر قادالعان كەۋدەشە جانە كورگەن بەتتە بىردەن: پاريك بولسا وسىنداي بولسىن دەيتىندەي پاريك كيەتىن ءبىر قارت كىسى تۇرۋشى ەدى. كۇندە ەرتەڭگىسىن قارياعا بىرگە جاساسىپ كەلە جاتقان قىزمەتشىسى كەلىپ، ءۇيدى جيناستىرىپ، تارتىپكە كەلتىرەتىن جانە قوجاسىنىڭ تاپسىرماسىن ورىندايتىن؛ سودان كەيىن قارت ۇزاقتى كۇن ۇيىندە جاپادان-جالعىز قالاتىن. ونىڭ اندا-ساندا كوشە مەن كورشى ۇيلەرگە قاراۋ ءۇشىن تەرەزەنىڭ الدىنا كەلىپ تۇراتىن داعدىسى بار-تىن؛ تەرەزەدەن توڭىرەككە تەلمىرە قاراپ وتىرعان قارتقا بالا باسىن يزەيتىن جانە ونىڭ قارىمتاسىنا ناق وسىنداي دوستىق نيەتتى بىلدىرەتىن جاۋاپ الاتىن. بىر-بىرىمەن ەشقاشان سويلەسپەسە دە ولاردىڭ وسىلايشا تانىسىپ ءارى دوستاسىپ كەتۋلەرىنە ەش كەدەرگى بولعان جوق!
بىردە بالا اكەسىنە اناسىنىڭ ايتقان ءسوزىن ەستىدى:
— جالپى قاريانىڭ تۇرمىس جاعدايى جامان ەمەس، الايدا ول بەيشارا جالعىزسىرايتىن سياقتى!
كەلەسى جەكسەنبى كۇنى الدەنەنى قاعازعا وراپ الىپ، اۋلا قاقپاسىنان سىرتقا شىققان بالا قاسىنان ءوتىپ بارا جاتقان قاريانىڭ قىزمەتشىسىن توقتاتتى.
— تىڭداشى! مىنانى قارت مىرزاعا مەنەن سالەمدەمە دەپ اپارىپ بەرشى! مەنىڭ ەكى بىردەي قالايى سولداتىم بار، ءما مىنا بىرەۋىن سوعان اپارىپ بەر. قارت مىرزا بەيشارانىڭ قاراقان باسى عانا عوي، بۇل ونىڭ وزىندە قالا بەرسىنشى!
قىزمەتشى، ءسىرا، قۋانىپ كەتكەن بولۋى كەرەك، باسىن يزەدى دە، سولداتتى ەسكى ۇيگە اپارىپ بەردى. سونىڭ ارتىنشا ونىڭ قارت مىرزانىڭ ۇيىنە كىرىپ شىعۋعا كوڭىل حوشىنىڭ بار-جوعىن بىلمەك نيەتپەن الگى قىزمەتشى بالاعا كايتا جولىقتى. ءسويتىپ اتا-اناسىنىڭ رۇقساتىمەن بالا قوناققا كەتتى.
باسقىش تايانىشتارىنداعى مىس ايىلدار، بەينە ءبىر قوناق كەلەر قارساڭدا تازالاپ قويعانداي، ادەتتەگىدەن الدەقايدا جاقسى – كۇمىستەي جارقىراپ تۇر ەكەن. ال كەرنەيشىلەردىڭ – ەسىك جاقتاۋلارىنا قىزعالداقتان سىعالاپ تۇرعان كەرنەيشىلەر بەينەسى بەدەرلەنگەن عوي، بار كۇشىن سالا ۇرلەگەن ساتتە ۇرتتارى ادەتتەگىدەن گورى قاتتى بۇلتيىپ كەتكەندەي كورىندى. ولار «ترا-تا-تا-تا! بالا كەلە جاتىر! ترا-تا-تا-تا!» – دەپ تۇرعانداي. ەسىك اشىلىپ، بالا دالىزگە كىردى. قابىرعالارعا بەس قارۋىن تۇگەل اسىنعان سەرىلەر مەن جىبەك كويلەكتى حانىمداردىڭ كونە سۋرەتتەرى ىلىنگەن؛ سەرىلەردىڭ قارۋ-جاراقتارى جارقىلداپ، ال كويلەكتەر سۋدىرلاپ تۇرعانداي... سودان كەيىن بالا اۋەلى بيىككە باستايتىن، ال سودان كەيىن قايتادان تومەن تۇسىرەتىن باسقىشقا تاپ بولدى، سودان ەدەننىڭ تەسىكتەرى مەن الاقانداي ارا-جىگىنەن كوك ءشوپ پەن جاسىل جاپىراقتار قىلتيىپ تۇرعان ابدەن كەنەۋى كەتكەن تەرراسسادان ءبىر-اق شىقتى. كۇللى تەرراسسا، بۇكىل اۋلا، ءتىپتى ءۇيدىڭ بارلىق قابىرعالارى كوكپەن كومكەرىلگەن، سول سەبەپتى تەرراسسا ناعىز ب ا ق سياقتى اسەر ەتەتىن، ال شىن مانىسىندە ول تەك قانا تەرراسسا بولاتىن. مۇندا سالپاڭ قۇلاقتى ەسەكتىڭ باسى تارىزدەس گۇل وسىرەتىن كونە قۇمىرالار تۇراتىن؛ ال ول گۇلدەر قالاي بولسا سولاي ءوسىپ جاتقان. ءبىر قۇمىرادا قالامپىر تىم جايىلا ءوسىپ كەتتى؛ كوپ ساباقتارى جان-جاققا جايىلا وسكەن قالامپىر بەينە ءبىر: «جەل مەنى ەركەلەتە جەلپىپ، كۇن ءسۇيىپ جاتىر جانە ولار ماعان جەكسەنبىدە تاعى ءبىر گۇل سىيلاۋعا ۋادەلەسىپ وتىر! جەكسەنبىدە تاعى ءبىر گۇل سىيلاماق!» – دەپ سويلەپ تۇرعانداي.
بالانى تەرراسسادان قابىرعالارى التىن ارىپتەرمەن جازىلىپ، شوشقا تەرىسىنەن قاپتالعان بولمەگە كىرگىزدى.
ءوشىپ قالار التىن ءارىپ ءبارىسى
قالار ءبىراق شوشەكەڭنىڭ تەرىسى! –
دەپ تۇرعانداي قابىرعالار.
ناق سول بولمەدە ويۋمەن ورنەكتەلگەن ارقالىعى بيىك كرەسلولار تۇراتىن.
— وتىر! وتىر! – دەپ شاقىردى دا، ارىز ايتقانداي سىقىرلاي جونەلدى.- ۋح، سۇيەگىمىز سالدىراپ قالىپتى-اۋ! كونە ساندىق سياقتى ءبىزدى دە ريەۆماتيزم ۇستاي العان. ارقامىزدىڭ قۇرىستاۋىن قاراڭىز! ۋح!
سودان كەيىن بالا تومەنگى قاباتتىڭ ۇستىندە ورنالاسقان وسى ءبىر بالكون سەكىلدى بولمەگە كىردى. قوجايىن قارت وسىندا وتىرعان.
— قالايى سولداتىڭ ءۇشىن راقمەت، دوستىم! – دەدى ول بالاعا. ءوزىڭنىڭ كەلگەنىڭ ءۇشىن دە ۇلكەن راقمەت!
«سولاي، سولاي»، جوق «قيق، قيق!» – دەپ مەبەل جوتكىرىنىپ، سىقىرلاپ كەتتى. ورىندىق، ستول جانە كرەسلونىڭ كوپتىگى سونداي، ولار بالانى كورۋگە بىر-بىرىنە كەدەرگى كەلتىردى.
قابىرعادا جاندى، جارقىن ءجۇزدى، الايدا شاش تاراۋى مەن كيىم كيىسى ەسكى ۇلگىدەگى: ونىڭ شاشىنا وپا سەبىلگەن، ال كويلەگى دەلديىپ قاتقان كەلىنشەكتىڭ سۋرەتى ءىلۋلى تۇرۋشى ەدى. ول «وسىلاي» دەپ تە، «قيق» – دەپ تە ءتىل قاتپادى، ايتسە دە بالاعا مەيىرلەنە قاراعان. سول ساتىندە ول قارتقا ساۋال قويدى:
— مىنا سۋرەتتى قايدان الىپ جۇرسىزدەر؟
— ەسكى-قۇسقى جيناۋشىنىڭ دۇكەنىنەن! – دەپ جاۋاپ قاتتى ول. مۇنداي سۋرەتتەر وندا ءتىپتى دە كوپ، ءبىراق تا ولاردا ەش پەندەنىڭ جۇمىسى جوق: ونىڭ كىمگە قاراپ وتىرىپ سالىنعانىن ەشكىم دە بىلمەيدى، بۇل كىسىلەر ەرتەدە دۇنيە سالعان جانە جەرلەنگەن. مىنا حانشانىڭ جارىق دۇنيەدەن كوشكەنىنە دە ەلۋ جىلداي مەزگىل ءوتتى، ال مەن ونى ەرتەدەن ءبىلۋشى ەدىم.
سۋرەتتىڭ استىندا، شىنىنىڭ ار جاعىندا ءبىر شوق كەپتىرىلگەن گۇل ءىلۋلى تۇر؛ ولاردىڭ اتام زاماننان كەلە جاتقانى بەسەنەدەن بەلگىلى شىندىعىندا، ولار دا سول ەلۋدىڭ و جاق، بۇ جاعىندا بولسا كەرەك! كونە زامانعى ۇلكەن ساعاتتىڭ ماياتنيگى ىلگەرىلى-كەيىندى تەڭدەسىپ، ءتىلى قوزعالىپ تۇر، ال وزىنە دە بىلىنبەستەن بولمەدەگىنىڭ ءبارى ءار مينۋت سايىن ەسكىرە ءتۇستى.
— ءبىزدىڭ ۇيدەگىلەر سەنى قاراقان باستى بەيباقتاي كورەدى! – دەدى بالا.
— و! مەنى ەستەلىكتەر ەشقاشان جالعىز قالدىرعان ەمەس... ولار قانشاما تانىس كەيىپتەر مەن مىنەز-قۇلىقتى وزدەرىنە ىلەستىرە كەلەدى دەسەڭىزشى! ەندى، مىنە، سەن دە ماعان كەلىپ تۇرسىڭ! جو-جوق، مەنىڭ جاعدايىم ءتىپتى تاماشا!
ىلە-شالا سورەدەن سۋرەتتى ءبىر كىتاپ الدى. وندا بۇگىندە مۇلدە كورىنبەي كەتكەن، توپ قۇرىپ كۇيمەمەن سەيىلگە شىعۋ ءساتى، شىبىننىڭ بالتاسىنا ۇقساس سولداتتار، قولدارىنداعى تۋلارى جەلبىرەگەن قالالىق قولونەرشىلەر بەينەلەنگەن. تىگىنشىلەردىڭ تۋلارىندا ەكى جاقتان ەكى ارىستان ۇستاپ تۇرعان قايشىلار دا كوز قۋانتادى. ال ەتىكشىلەردىڭ تۋىندا ەتىكتىڭ سۋرەتى ەمەس، ەكى باستى قىراننىڭ سۋرەتى بار، ويتكەنى ەتىكشىلەردىڭ ءبارى دە جۇپ زاتتار جاسايدى عوي. ءيا، مىنە، بۇل كىتاپتىڭ كوكەسى دەسەڭ كوكەسى!
قوجايىن قارت قايناتپا، الما جانە جاڭعاق اكەلۋگە باسقا بولمەگە كەتتى. نەعىلاسىڭ، ەسكى ءۇي – ايتارى جوق ءايبات ءۇي عوي!
— ال مۇندا قالۋعا مەنىڭ شىدامىم جەتەر ەمەس! – دەدى ساندىقتىڭ ۇستىندە تۇرعان قالايى سولدات. - مۇندا جالعىزدىق جانىڭا باتىپ، قامىعاسىڭ. جوق، سەميالى ومىرگە ۇيرەنگەن كىسىگە مۇندا تىرشىلىك ەتۋ ءتىپتى قيىن. ءتوزىمىم ابدەن تاۋسىلدى! مۇندا تاڭ اتسا كۇن باتپايدى، ال كەش ودان دا ۇزاققا سوزىلادى! مۇندا سەنىڭ اتا-انالارىڭ سەكىلدى ەكەۋارا وتىرىپ، ءوزارا شەرتىلەتىن جاراسىمدى اڭگىمەنى دە، سەندەردىڭ ۇيلەرىڭدەگىدەي بالالاردىڭ كوڭىلدى ويىن-كۇلكىسىن دە ەستىمەيسىڭ! قوجايىن قارتتىڭ جالعىزدىعىن ايتساڭىزشى!
سەن ونى بىرەۋ-مىرەۋ سۇيەدى دەپ ويلايمىسىڭ؟ وعان الدەكىم سۇيسىنە قارايدى دەيمىسىڭ؟ ونىڭ ۇيىندە ەلكا قۇرىلىپ پا ەكەن دەسەيشى؟ ول سىيلىق الا ما ەكەن؟ جوق، ەشقاشاندا بۇلاي بولعان ەمەس! ال ونىڭ تابىت الاتىندىعى كۇمانسىز!.. جوق، تەگى، مۇنداي تىرشىلىككە مەنىڭ توزە الار ءتۇرىم جوق؟
— ءيا، ءيا، جارار ەندى! – دەدى بالا. مەنىڭشە مۇندا تۇرۋ عاجاپ؛ مۇندا ەستەلىكتەر ويىڭا ورالىپ، قانشاما تانىس بەينەلەردى كوز الدىڭا كەلتىرەدى دەسەڭىزشى!
— قايدام، مەن ولاردى كورگەنىم جوق، ونىڭ ۇستىنە ولار ماعان بەيتانىس قوي! – دەپ جاۋاپ بەردى قالايى سولدات. جوق، مەنىڭ مۇندا قالۋعا ءتىپتى دە كۇشىم جەتەر ەمەس!
— ءبارىبىر قالۋ قاجەت! – دەدى بالا.
وسى ءبىر ساتتە بولمەگە ءجۇزى جايراڭداپ قاريا كىردى جانە ول نە نارسە اكەلمەدى دەيسىڭ؟ قايناتپا دەيمىسىڭ، الما دەيمىسىڭ، جاڭعاق دەيمىسىڭ! بالا قالايى سولداتتى قاپەرىنە دە العان جوق.
ول ۇيىنە كوڭىلدى جانە ريزا بوپ ورالدى. كۇن ارتىنان كۇن ءوتىپ جاتتى؛ بالا بۇرىنعىسىنشا ەسكى ۇيگە سالەم جولداپ، ودان ءوزى دە قايىرا جاۋاپ الىپ جاتتى. مىنە، بالا تاعى دا سول ۇيگە قوناققا اتتاندى.
ويۋلاپ جاسالعان كەرنەيشىلەر تاعى دا: «ترا-تا-تا-ا! بالا كەلە جاتىر!» – دەپ دۇڭكىلدەتە جونەلدى. سۋرەتتەگى سەرىلەر مەن حانىمدار قارۋلارىن جارقىلداتىپ، جىبەك كويلەكتەرىن سۋسىلداتا جونەلدى. شوشقا تەرىسى سويلەپ، ال كونە كرەسلولار سىقىرلاپ جانە ارقانى قۇرىستاندىرعان ريەۆماتيزمنەن «ۋھ»دەپ جوتكىرىنىپ جاتىر! قىسقاسى، ءبارى دە العاشقى كورگەندەگىدەي ءباز قالپىندا-تىن: ەسكى ۇيدە ساعات پەن كۇندەر ەش وزگەرىس اكەلمەستەن الما-كەزەك العا وزىپ جاتتى.
— جوق، بۇدان ءارى مەن شىداي الار ەمەسپىن! – دەدى قالايى سولدات. مەنىڭ كوزىمنەن جاس ەمەس قالايى تامشىلاۋدا! مۇندا تىم مۇڭدى ەكەن! ودان دا مەنىڭ مايدانعا بارعانىم، وندا اياق-قولسىز قالعانىم جاقسى! قالاي بولعاندا دا ءبىر وزگەرىس بولار ەدى! بۇدان ارىگە توزۋگە ءولىم جەتەر ەمەس!.. تانىس بەينەلەردى كوز الدىڭا الا كەلەتىن ەستەلىكتەردىڭ قانداي ەكەندىگىن مەن دە بىلەمىن! ونداي جاعدايعا مەن دە كەزىكتىم، ءبىراق سەنسەڭ وعان كىمنىڭ بولسىن قۋانباسى حاق؟! اسىرەسە ونداي ەستەلىكتەر جادىڭا ءجيى ورالا بەرگەنى جامان. مەن اقىر سوڭىندا ءتىپتى ساندىقتان سەكىرىپ كەتۋگە دە ءازىر بولاتىنمىن!.. مەن سەنى دە، سەنىڭ جاقىندارىڭدى دا تەگىس كوردىم!.. سەندەردىڭ بارىڭدە مەنىڭ الدىمدا ءتىرى كىسىدەي بوپ تۇردىڭدار!.. ول جەكسەنبى كۇننىڭ تاڭى بولاتىن... سەندەر، بالالار، ءبارىڭ دە اس بولمەدە بايىپتى كەيىپتە، ءدىندار كىسىدەي قول قۋسىرىپ تۇرىپ، تاڭەرتەڭگى اياتتى اندەتىپ جاتتىڭدار... اكە-شەشەلەرىڭ جاندارىڭدا تۇرعان. كەنەتتەن ەسىك اشىلىپ، سەنىڭ ەكى جاستاعى قارىنداسىڭ ماري كىرىپ كەلدى. ال ول، مەيلى قانداي بولماسىن، مۋزىكا نە ءان ەستىسە بولدى، تابان استىندا بيلەي جونەلەتىن. ءسويتىپ، ول بيلەي جونەلدى، الايدا سەندەر داۋىستارىڭدى سوزا اندەتكەندىكتەن ىرعاققا ىلەسە الماي-اق قويدى... ول بىرەسە وڭ اياعىن، بىرەسە سول اياعىن كوتەرىپ، موينىن سوزا ءتۇستى، ءبىراق ودان ءىس العا باسقان جوق. شىداۋ مۇلدە قيىن بولعانىنا قاراماستان سەندەردىڭ ەشقايسىڭ دا ەزۋ تارتىپ كۇلمەدىڭدەر. مەن شىداي الماي، ىشىمنەن بۋلىعىپ كۇلدىم دە، ستولدان قۇلاپ-اق تۇسكەنىم! ماڭدايىم جۇدىرىقتاي بوپ ءىسىپ كەتتى، ول ءوزى ءالى دە كەتكەن جوق. سازايىمدى ءسويتىپ تارتتىم!.. مەنىڭ ويىما ودان وزگە دە كوپ نارسە ءتۇسىپ وتىر... ءسىزدىڭ سەميادا كورگەندەرىم، ەستىگەندەرىم جانە باستان كەشكەندەرىم كوز الدىمنان كەتپەي-اق قويعانى! ەستەلىك دەگەنىڭ، مىنە، وسىنداي عوي. ونىڭ ەسىنە قايداعى-جايداعىنى تۇسىرەتىنىن ايتساڭىزشى!.. ايتساڭىزشى، سىزدەر ەرتەڭگىلىك ءالى دە ءان سالاسىزدار ما؟ ماعان قۇيتتاي ماري جايلى بىردەڭە اڭگىمەلەپ بەرشى! ال مەنىڭ جولداسىم، قالايى سولدات، قالاي عۇمىر كەشۋدە؟ باقىتتىسىن قارا!.. جو، جوق، مەنىڭ توزە الار ءتۇرىم جوق!..
سەن سىيلىققا بەرىلگەنسىڭ! – دەدى بالا. سوندىقتان دا وسىندا قالۋىڭ كەرەك. الدە سەن مۇنى تۇسىنبەيسىڭ بە؟
قوجايىن قاريا اتام زامانعى زاتتار سالىنعان جاشىكتەردى الا كەلدى: ونىڭ ىشىندە قايداعى ءبىر ساندىقشا، شاعىن شيشا جانە ۇلكەن ءارى التىنمەن اشەكەيلەنگەن ەسكى كارتا بولاتىن جانە ول ءقازىر تاپتىرمايدى. قاريا قوناق ءۇشىن كونە بيۋرونىڭ ۇلكەن جاشىكتەرىن جانە ءتىپتى قاقپاعىنا جەر بەدەرىنىڭ سۋرەتى سالىنعان كلاۆيكوردى دا كىلتپەن اشىپ تاستادى. قوجايىننىڭ قولىنداعى اسپاپ ءالسىز جاي عانا ءدىرىل قاققان دىبىس شىعاردى، ال قاريانىڭ ءوزى قايداعى ءبىر مۇڭدى انگە باستى.
— ول ءاندى ءبىر كەزدەرى انا ايەل ايتاتىن! – دەدى ول ەسكى-قۇسقى جيناۋشىدان ساتىپ الىنعان سۋرەتكە باس يزەپ تۇرىپ، وسى ءسات ونىڭ كوزى جايناپ كەتتى.
— مەنىڭ سوعىسقا بارعىم كەلەدى! سوعىسقا بارعىم كەلەدى! – دەپ مىڭگىرلەدى كەنەتتەن قالايى سولدات جانە ساندىقتان سەكىرىپ كەتتى.
قايدا ۇشىپ كەتتى؟ ونى قوجايىن قاريا دا، بالا دا ىزدەپ، ەشقايدان تاپپاي اۋرەلەنگەن ەدى. قاريا:
— مەن ونى كەيىن تابامىن! - دەسە دە، ول ءبارىبىر تاپقان جوق. ەدەن شۇرق تەسىك بولاتىن، سولدات سونىڭ بىرىنە ءتۇسىپ كەتكەن. وندا ول بەينە ءبىر اشىق مولادا جاتقانداي.
كەشكىلىك بالا ۇيىنە قايتتى. ۋاقىت بولسا ايالدار ەمەس. قىس ءتۇسىپ، تەرەزەلەردى قىراۋ باستى. كوشەگە سىعالاپ قارايتىن ويماقتاي جەر ەرىتىپ الۋ ءۇشىن تەرەزەگە تونە ادام دەم الۋعا ءماجبۇر بولدى.
كۇللى وي-قىر مەن ەسكى ءۇي شاتىرى ەرنەۋىندەگى جازۋلاردى قار باسىپ قالدى. ءۇيدىڭ سىرتقى سيقى يەسىز قاڭىراپ بوس تۇرعانداي-تىن. ءيا، ءوزى دە تاپ وسىلاي ەدى: ءۇي قوجاسى قاريا قايتىس بولعان.
كەشكىسىن ەسكى ءۇيدىڭ قاسىنا كەلىپ توقتاعان كۇيمەگە تابىت سالىندى دا، قارتتى قالا سىرتىنداعى اتا-بابالارى جاتقان زيراتقا الىپ كەتتى. تابىت سوڭىنان جان بالاسى ىلەسكەن جوق، ويتكەنى قارتتىڭ بارلىق دوستارى باياعىدا ءولىپ قالعان. بالا تابىتقا تەلمىرە قاراپ تۇرىپ، ونى ءسۇيىپ العانداي يشارات جاسادى.
وسىدان بىرنەشە كۇننەن كەيىن ەسكى ءۇي باسەكە ساۋداعا ءتۇستى. بالا سەرىلەر مەن ايەلدەردىڭ كونە پورترەتتەرىن، ۇزىن قۇلاقتى گۇل قوياتىن قۇمىرالاردى، ەسكى ۇلگىدەگى ورىندىقتار مەن جۇكاياقتاردى اركىمدەردىڭ اكەتىپ بارا جاتقانىن تەرەزەدەن كورىپ تۇردى. ءبىرىن مىندا، ەكىنشىسىن اندا اكەتىپ جاتىر؛ ەسكى-قۇسقى جيناۋشىنىڭ دۇكەنىنەن ساتىپ الىنعان ايەل سۋرەتى سوندا قايتا ورالدى دا، مۇلدەم قالىپ قويدى: بۇل ايەلدى بىردە-بىر ادام تانىمايتىن، سوندىقتان ونىڭ سۋرەتىنىڭ دە ەشكىمگە قاجەتى جوق-تىن.
كوكتەمدە ەسكى ءۇيدى بۇزا باستادى. وسىناۋ جۇپىنى يتارقا جۇرتتىڭ بارىنە كوزگە شىققان سۇيەلدەي كورىنەتىن. قابىرعالارىنا جاپسىرىلعان شوشقا تەرىسىنىڭ جىرىم-جىرىمى شىققان بولمەلەردى كوشەدەن ءوتىپ بارا جاتىپ-اق كورۋگە بولار ەدى. تەرەزە جاقتاۋىنداعى گۇلدەر بۇرىنعىدان دا قالىڭ ءوسىپ، قۇلاعان ماتكەلەردى كومكەرىپ كەتىپتى. ۇزاماي ءۇيدىڭ ورنى دا تازالاندى.
— مىنە، تاماشا بولدى! – دەپ كورشى ۇيلەر قۋانىسىپ قالدى.
كوشەدە ەسكى ءۇيدىڭ ورنىنا تەرەزەلەرى ۇلكەن، اپپاق قابىرعالارى ءتۇپ-تۇزۋ ءۇر جاڭا ءۇي قاتار تۇزەدى. ونىڭ الدىنداعى الاڭقايعا، ياعني ءبىر كەزدە ەسكى ءۇي ورنالاسقان جەرگە ب ا ق ورنادى دا، ءجۇزىم ساباقتارى ودان كورشى ءۇيدىڭ قابىرعالارىنا جەلى تارتتى. ب ا ق اسا بيىك تەمىر تورمەن قورشالعان-تىن، جانە وعان كىرەتىن ەسىك تە تەمىردەن جاسالعان ەدى. وسىنىڭ ءبارى بىردەن كوز تارتاتىنى سونداي، ءتىپتى كوشەدەن ءوتىپ بارا جاتقان بەيساۋات كىسىلەر ايالداپ، توردان ىشكە كوز تىگەتىن. ءجۇزىم ساباقتارىنا قوناقتاعان ونداعان تورعايلار دامىلسىز شيقىلعا باساتىن، البەتتە بۇل ولاردىڭ ەسكى ءۇيدى جوقتاعانى دەمەڭىز، ونى ەستەرىندە ساقتاۋلارى مۇمكىن ەمەس قوي. ودان بەرى سانداعان جىلدار ءوتتى-اۋ، ءسىرا، سول بالا بۇگىندە سوقتالداي جىگىت. اتا-اناسىن قۋانىشقا كەنەلتىپ، ول ىسكەر ادام بولىپ شىقتى. ول تاياۋدا عانا ۇيلەنگەن جانە ءوزىنىڭ جاس كەلىنشەگىمەن وسى باعى بار جاڭا ۇيگە كەلىپ قونىس تەپكەن.
ەكەۋى دە باقتا جۇرگەن. زايىبىنىڭ كوڭىلى قالاعان الدەبىر قىر گۇلىن وتىرعىزىپ جاتقانىن كۇيەۋى قىزىقتاي قاراپ تۇرعان. ءبىر كەزدە جاس كەلىنشەك ايقايلاپ جىبەردى.
— ويباي! مىناۋ نە؟
قولىنا كىرىپ كەتىپتى. قوپسىتىلعان جۇمساق توپىراقتان وتكىر بىردەڭەنىڭ باسى قىلتيادى. بۇل، ءيا، ويلاپ قاراڭىزشى، سول باياعى قارتتىڭ جوعالتىپ العان، تابا الماي جۇرگەن قالايى سولداتى ەكەن. تالاي جىل جەردە جاتىپتى.
كەلىنشەك سولداتتى الدىمەن جاسىل جاپىراقپەن، سوسىن ءوزىنىڭ جۇقا بەت ورامالىمەن ءسۇرتتى. بەت ورامالدان ءاتىردىڭ سونداي تاماشا حوش ءيىسى اڭقىپ تۇر! قالايى سولدات بەينە ءبىر ەسىن جاڭا جيعانداي.
— كانە، كورەيىن، ماعان بەرە تۇرشى! – دەپ جاس جىگىت كۇلىپ، باسىن شايقادى. ءيا، ونىڭ ناق ءوزى ەمەس، الايدا بۇل مەنىڭ بالالىق شاعىمنىڭ ءبىر وقيعاسىن ەسىمە ءتۇسىرىپ تۇرعانى.
سودان كەيىن ول ايەلىنە ەسكى ءۇي، ونىڭ يەسى تۋرالى جانە سول جالعىز باستى بەيشارا قارتقا بەرگەن قالايى سولداتى جايلى اڭگىمە شەرتتى. قىسقاسى، ول بولعان جايدى باستان-اياق قاز قالپىندا ايتىپ بەردى دە، ونى تىڭداپ وتىرعان كەلىنشەك ءتىپتى جىلاپ تا الدى.
— بالكىم، بۇل سول قالايى سولداتتىڭ ءوزى شىعار؟ – دەدى ول. – ەستەلىك بولسىن، مەن مۇنى تىعىپ قويايىن. الايدا، سەن مىندەتتى تۇردە قارتتىڭ زيراتىن كورسەتەتىن بول.
— ونىڭ قايدا ەكەنىن مەنىڭ ءوزىم دە بىلمەيمىن! – دەپ ءتىل قاتتى ول. ونى ءتىپتى ەشكىم دە بىلمەيدى! دوستارىنىڭ بارلىعى ودان ەرتەرەك ولگەن، ونىڭ زيراتىندا جان بالاسىنىڭ جۇمىسى بولعان ەمەس، ال مەن بولسام ول كەزدەرى مۇلدە كىشكەنتاي بالاقان ەدىم.
— قاراقان باس جالعىز قالۋ قانداي قورقىنىشتى، – دەدى كەلىنشەك.
— جالعىز قالعاننان اسقان جاماندىق جوق! – دەدى قالايى سولدات. ايتسە دە سەنى ۇمىتپاعانىن سەزىنۋدىڭ ءوزى قانداي باقىت!
— باقىت! – دەپ قايتالادى جاقىن جەردەن شىققان الدەكىمنىڭ داۋسى. ءبىراق ونى قالايى سولداتتان وزگە ەشكىم ەستىگەن جوق.
باقساق، مۇنى ايتقان ءبىر كەزدەرى ەسكى ءۇيدىڭ بولمەلەرى قاپتالعان شوشقا تەرىسىنىڭ ءبىر جاپىراق جۇرناعى ەكەن. وندا جالاتىلعان التىننان تۇك جوق، سول سەبەپتى دە ول بارىنەن دە گورى ءبىر ۋىس لاي بالشىققا كوبىرەك ۇقسايتىن. الايدا، ونىڭ ءار زاتقا دەگەن ءوز كوزقاراسى بار بولاتىن. ول ونىسىن جاسىرىپ قالعان جوق، ايتىپ سالدى:
ءوشىپ قالار التىن ءارىپ ءبارىسى،
قالار ءبىراق شوشەكەڭنىڭ تەرىسى!
قالايى سولدات، ايتسە دە بۇل تۇجىرىمعا كەلىسكەن جوق.
اۋدارعان ق.قۇرمانعالييەۆ
You Might Also Like
-
ستانسا باسىنان كولحوزعا قاراي باستاي بەرەتىن اتتىلى-جاياۋ تالاي جول قىلعان قارا جولدىڭ بويىندا جول قاپشىعىن ارقالاعان جەڭىسپەن ورالىپ كەلە جاتقان سولدات كەلەدى. سولداتتىڭ ءدال ءقازىر قاي مايداندا سوعى...
-
بەيكەر-ستريتتەگى قاراپايىم ساحنامىزدان نە قيلى شيەلەنىستى ەپيزودتار كورىنىس بەرگەن ەدى، الايدا وندا ونەر ماگيسترى، فيلوسوفيا دوكتورى، ت.ب. جانە ت.ت. اتاق يەگەرى تورنيكروفت حاكستەيبل العاش پايدا بول...
