ەڭلىك - كەبەك
بۇل اڭگىمە – 1780 جىلى شاماسىندا وسى شىڭعىس تاۋىندا ماتاي مەن توبىقتى اراسىندا بولعان ءىس. شاريعاتتا اكەسىنىڭ اتاستىرعانى جاس قىزعا نەكە ەسەپتى دەسە دە، وزگە دۇنيەلىك پايداسىن ويلاماي، جالعىز عانا قىزىنىڭ قامىن ويلاپ بەرەر دەگەنى. ايتپەسە «جاس بالانى ساتىپ، پايدالانىپ، كەم-كەتىككە بەرىپ وبالىنا قال» دەمەيدى. مەن سونى ويلاپ، ەڭلىك—كەبەكتى سونشالىق جازالى دەمەيمىن.
اڭگىمە الدىندا از ءسوز
وتكەن ادام بولادى كوزدەن تاسا،
ءولدى-وشتى، ونى ەشكىم ويلاماسا.
ول كەتسە دە بەلگىسى جوعالمايدى،
كەرەكتىسىن ەسكەرىپ، ۇمىتپاسا.
اقىل دەگەن — دەنەگە ەگۋلى ءدان،
سۋعارىلسا كىرەدى وعان دا جان.
اقىلدىڭ ءوسىپ-ونىپ زورايماعى —
كورگەن، بىلگەن نارسەدەن عيبرات العان.
ەسىتىپ، ءبىلىپ، كوز كورىپ، ويعا سالماق،
وتكەن ىستەن ادامزات ءبىر ۇلگى الماق.
قىزىقپاق، نە جەك كورمەك، جيىركەنبەك،
باستان كەشكەن ءار ىستەن بەلگى قالماق.
اقىلدىڭ كەي ءىس جاۋى، كەي ءىس دوسى،
بۇل ەكى ىستەن بولمايدى ءومىر بوسى.
دوسىڭدى جاۋ، دۇشپاندى دوس كورسەتىپ،
كوزدى بايلاپ ءناپسىنىڭ قىلعانى وسى.
* * *
قالماق جەڭىپ، قازاقتان العان كەگىن
قالقامان قيسساسىندا جازىپ ەدىم.
«مىڭ جەتى ءجۇز جيىرما ءۇشىنشى جىل
اقتابان شۇبىرىندى بولدى»—دەدىم.
سىردان قالماق قۋعان سوڭ ءبىزدىڭ ەلدى،
كۇنى-تۇنى شۇبىرىپ شۋعا كەلدى.
تابان ءتيىپ جۇرە الماي، ءحالى قۇرىپ،
سۇلاپ جاتتى اينالا ساۋمال كولدى .
سوندا شاقشاق جانىبەك ءسوز سويلەپتى:
«بالالار! وسى جولدى ۇمىتپا،— دەپتى،
«اقتابان شۇبىرىندى» — مۇنىڭ اتى،
قۇداي قوسسا، الارمىز ءبىز دە كەكتى!»
سول جەردە تامام قازاق جىلاسىپتى،
قۇدايدان «ارتىن بەر» دەپ سۇراسىپتى.
تىنىققان سوڭ قالماقتان كەك الۋعا،
ءسوز بايلاپ ۋاعدامەن ۇناسىپتى.
ارعىندار سول كوشكەننەن كوشە بەردى،
باتىرلارى جەر شالىپ، قونىس كوردى.
ەسىل، نۇرا، سارىسۋ، قارقارالى،
شالقار كول، ۇلىتاۋدان الدى جەردى.
ورنىعىپ قالىڭ ارعىن سوندا قالدى،
جەتى مومىن ولاردان وتە سالدى.
ور، ەلەك، ويىل، قيىل قىستاماق بوپ،
جاز جايلاۋعا مۇعادجار تاۋىن الدى.
كىشى ءجۇز وتە كوشتى ورال جاققا،
ءابىلقايىر حان ەدى مىنگەن تاققا.
مىڭ جەتى ءجۇز وتىز ءبىر شاماسىندا
ورىسقا ۋاعدا بەرگەن قاراماققا.
سونى ەستىپ جەتى مومىن قايتا اۋىپتى،
ورىستان كورەمىز دەپ ءبىر ءقاۋىپتى.
مۇعادجاردىڭ كۇنشىعىس جاعىنا ءوتىپ،
ىرعىز، تورعاي دەيتۇعىن جەر تاۋىپتى.
سول جەردە جايلاپ، قىستاپ جاتىپ الدى،
قالماقتان بارىمتالاپ جيدى مالدى.
ۇلى جۇزدە ۇلكەن حان ابىلمامبەت
«قالماقپەن سوعىسام» دەپ حابار سالدى.
ورتا جۇزدەن دە اتتاندى سامەكە حان،
ءۇش جۇزدەن جيىلىپتى ءبىرتالاي جان.
شەپ قۇرىپ قارا-قارسى سوعىسقاندا،
قازاق جەڭىپ، قالماقتان كەگىن العان.
سول سوعىس — حان ابىلاي كەلگەن كەزى،
قالماقتىڭ سىباعاسىن بەرگەن كەزى.
كەرەك بولسا وقىڭدار شەجىرەمنەن،
جازىلعان سوندا انىقتاپ تۇگەل ءسوزى.
سونان كەيىن قالماقتى قازاق قۋعان،
جيىلىپ شابا بەردى ويدان، قىردان.
تارباعاتاي، شىڭعىستىڭ جان-جاعىندا
كوشپەلى كوپ قالماق بار بۇرىن تۇرعان.
قىرىلعان سوڭ قالماقتار جامان ساسقان،
نۇرجايساڭ، شاۋەشەكتەن وتە قاشقان.
اتا قونىس — ارقانى بوساتىپ اپ،
قازاق كەلىپ قالماقتىڭ ورنىن باسقان.
قالماقتى شابىسۋعا ماماي كەلگەن،
بوساپ قالعان شىڭعىستى كوزى كورگەن.
بارعان سوڭ جەتى مومىن جاقسىسىنا،
«حان شىڭعىس بوسادى» دەپ حابار بەرگەن.
مومىننىڭ جارتىسى ايتقان «بارامىز» دەپ،
«اتا قونىس شىڭعىستى الامىز» دەپ.
اتىعاي، قاراۋىل مەن باسەنتيىن
كوشپەپتى «ءبىز وسىندا قالامىز» دەپ.
تۋىسقانىن قيا الماي، «ءجۇر، – دەپ، – سەن دە»،
كوپ ايتقان كەڭگىرباي مەن قارامەندە .
بوس تۇرعان سوڭ شىڭعىسقا ماتاي قونعان،
ءبىزدىڭ ەل انە-مىنە دەپ جۇرگەندە.
توبىقتى، قانجىعالى كوشكەن سوندا،
وزگە مومىن كوشە الماي قالعان وندا.
«شىڭعىستى ماتاي الدى» دەگەندى ەستىپ،
قانجىعالى قالىپتى ورتا جولدا.
كەلگەنى توبىقتىنىڭ وسى ماڭعا
مىڭ جەتى ءجۇز سەكسەنگە تاقالعاندا،
ەلدى باستاپ اكەلگەن ماماي باتىر
وردا، كوكەن، اششىسۋ، دوعالاڭعا.
ءار توپتا دا باتىر بار نەكەن-ساياق،
سۇيتسە دە باتىرى كوپ جۋانتاياق.
قىردى الىپ، بوكتەرگە تالاسىپتى،
ماتاي-ساتاي دەگەندى تىڭداماي-اق.
قابەكەڭ دە ورلەپتى ءشيدىڭ بويىن،
ءشوبى شۇيگىن جەر عوي دەپ مالعا تويىن.
كەيدە جاۋ بوپ ماتايمەن، كەيدە ءبىتىپ،
ەسى-دەرتى – شىڭعىستا، ايتپايدى ويىن.
قالقامان مەن مامىردى جازدىم بۇرىن،
وقىعاندار، بايقادىڭ ونىڭ سىرىن.
ەندى ايتامىن ەڭلىك پەن كەبەك ءسوزىن،
تاعى سىناپ كورىڭىز مۇنىڭ ءتۇرىن.
***
تۋ تىككەن توبىقتىنىڭ قوس باسشىسى —
جۋانتاياق توقتامىس دەگەن كىسى.
جاماعايىن جاقىنى سول كىسىنىڭ
بار ەكەن كەبەك دەگەن ءبىر ءىنىسى.
ول كەبەك مىقتى بولعان جاس باسىنان،
توقاڭ دا تاستامايدى ءوز قاسىنان.
«جاسى بالا بولسا دا، جانى وتتى» دەپ،
ارتىق كورىپ نە ساباز جولداسىنان.
ون بەسىندە كەبەكتىڭ اتى شىقتى،
اتتى جاياۋ بارىنە بىردەي مىقتى.
كوزى وتكىر، قاراتورى جىگىت ەكەن،
ورتا بويلى، تاپالداۋ، كەڭ يىقتى.
ەل قامى ءۇشىن ولۋگە جانىن سالىپ،
سوعىس دەسە تۇرمايدى قويسا بايلاپ.
جاۋعا باتىل، جاقىنعا جانە ادەپتى،
كىشىنى ءىنى، ۇلكەندى اعاتايلاپ.
ول كەزدە بالگەر بولعان نىسان ابىز،
شىن داۋلەسكەر باقسىنىڭ ءوزى ناعىز.
جىنى ايتا ما، كىم ءبىلسىن، شىنى ايتا ما،
ايتقانى كەلەدى دەپ قىلادى اڭىز.
كەبەك باتىر ءوز باقىتىن سىناماققا،
ادەيى ىزدەپ كەلىپتى بالگەر جاققا.
وڭاشادا جالىندى ابىزعا كەپ،
«بال اشىپ بەر، – دەدى دە، – ءبىزدىڭ باققا»:
«ەي، ابىز! اش بالىڭدى، قوبىزىڭدى تارت،
الار اقىڭ بار بولسا، موينىما ارت.
بالىڭا نە تۇسسە دە جاسىرماي ايت،
جالعىز-اق سول اراسىن قىلامىن شارت»،
«شىراعىم، بال اشتىم دەپ مال المايمىن،
ول ءۇشىن ساعان اقىل سالا المايمىن.
جامان ايتسام جابىعىپ قالا كورمە،
جىننىڭ ءسوزىن جاسىرىپ قالا المايمىن.
سونى ايتىپ قوبىز الدى كەبەككە ارناپ،
شاقىردى جىندارىنىڭ اتىن زارلاپ.
قارا قالماق قورقىتتىڭ كۇيىن تارتىپ،
قوبىزىنا ءان قوسىپ كەتتى سارناپ.
تەمىر ماساق جابىرلاپ تۇر سىلدىرلاپ،
ەكى كوزى باقسىنىڭ تىم بۇلدىرلاپ.
ىندىن قويىپ تىڭداساڭ سارناعانىن،
ساقتانباساڭ العانداي اقىلدى ۇرلاپ.
مۇڭلى قوڭىر داۋىسى شىقسا زارلاپ،
ىقتيارسىز كەتەدى بوي شىمىرلاپ.
«ا» دەيدى دە تىڭدايدى اندا-ساندا،
قۇلاعىنا كەتكەندەي جىن سىبىرلاپ.
ەكى كوزىن قان جاۋىپ، ءوڭى قاشىپ،
سۇپ-سۇر بولىپ، الارتىپ كوزىن اشىپ.
ءشۇلدىر-شۇلدىر سويلەسىپ جىنىمەنەن،
ءوزىن-وزى توقتاتتى ازەر باسىپ.
نىسان ابىز قىسىلىپ باتقان تەرگە،
قارادى دا سويلەدى كەبەك ەرگە:
«اجالىڭ بيىك قاباق سۇرلاۋ قىزدان،
باتىرىم، ونداي جانعا كوڭىل بەرمە.
بۇل ءسوزدى ءوز ويىمنان ايتپايمىن قۇر،
جىن شىركىن وسىلاي دەپ ايتقىزىپ تۇر.
قارا جارتاس تۇبىندە كەز كەلەدى،
شىراعىم، سونداي قىزدان ساقتانىپ ءجۇر.
ادەيى ىزدەپ بارماسسىڭ، كەز بولارسىڭ،
كەز بولساڭ، الىس ەمەس، تەز بولارسىڭ.
«ساقتىققا قورلىق جۇرمەس» دەگەن بار عوي،
ساقتانباساڭ، ارتقىعا ءسوز بولارسىڭ».
ونى ەسىتىپ كەبەك كەتتى ءوز جايىنا،
باتسا دا بالگەر ءسوزى شىمبايىنا.
ويلانباي، ءبىرجولاتا كەتتى ۇمىتىپ،
دەدى دە: «جىننىڭ ءسوزىن تىڭدايىم با؟»
مۇنان كەيىن ازىراق زامان ءوتتى،
سالقىن ءتۇسىپ، قار جاۋار مەزگىل جەتتى،
قاراشانىڭ العاشقى قارى جاۋىپ،
كەبەك باتىر قۇس الىپ اڭعا كەتتى.
قويتاستان ءبىر تۇلكى الدى ىنگە تىعىپ،
ويلادى كەتەيىن دەپ حانعا شىعىپ.
سوناردا ىزگە ءتۇسىپ كەلە جاتسا،
ءبىر تۇلكى جانە قاشتى جاتقان بۇعىپ.
قامشىلاپ كۇرەڭ اتتى جامباسىنا،
تۇلكىدەن بۇرىن شىقتى حان باسىنا.
جەل شىعىپ، بوران بولىپ كەتكەن ەكەن،
اڭ قۋعان اڭعال باتىر اڭداسىن با.
قۇس تۇلكىنى كورگەن سوڭ كەتىپتى ۇشىپ،
ءبىر جەرگە جارق-جۇرق ەتىپ قالدى ءتۇسىپ.
بوراننان بايقاي الماي ءوتىپ كەتتى،
تۇلكىنى جاتسا-داعى بۇركىت قىسىپ.
تابا الماي ولاي شاۋىپ، بۇلاي شاۋىپ،
«قۇسىمنان ايىرىلدىم» دەپ قىلدى ءقاۋىپ.
قۇس ابدەن تۇلكىنى جەپ تويعان كەزدە،
الىپتى كۇن باتقان سوڭ ازەر تاۋىپ.
بۇركىتتى بولەۋىنە بولەپ الدى،
اياڭ-بۇياڭ ەتكەنشە ءتۇن بوپ قالدى.
«ەل جاتپاي ءبىر اۋىلعا قونايىن» دەپ،
شىڭعىستىڭ بوكتەرىمەن قايتا سالدى.
بوراننان بايقاي الماي بارار بەتتى،
ءتۇن ىشىندە اداسىپ كەبەك كەتتى.
وسى حاقان وزەننىڭ اياعىندا
قىستاعان ءبىر ماتايعا كەلىپ جەتتى.
بەلدەۋگە اتىن بايلادى كەبەك سەرى،
بوز قىراۋ بۇرقىراعان اتتىڭ تەرى.
وسى كۇنگى بوقتىباي قىستاپ جۇرگەن
قارا جارتاس — كەبەكتىڭ كەلگەن جەرى.
سول ۇيگە كىرىپ كەلسە «كەش جارىق» دەپ،
جاتپاق تۇگىل بولعان جوق تاماعىن جەپ.
ول كەزدە شاي بولمايدى، سۋسىنى – قۇرت،
ۇسىندى قارساق جون قىپ ەزىپ اكەپ.
شال مەن كەمپىر، تاعى ءبىر مالشى بالا،
بار ەكەن ءبىر بويجەتكەن قىزى ءجانا.
كيىز ءۇي، مالدى اينالا شارباق قورعان،
تام، قورا جوق، كىسىسى تورتەۋ عانا.
قۇرت ءىشىپ ابدەن كوڭىلى جايلانعان سوڭ،
بەكىتىپ شارباققا اتى سايلانعان سوڭ،
ءۇي يەسى قوناقتان ءجون سۇرادى،
اسىن جەپ اڭگىمەگە ايلانعان سوڭ.
كەبەك ايتتى: «اڭ قۋعان توبىقتىمىز،
مەن كەبەكپىن دەگەنمەن بىلەمىسىز».
«اتىم — كەبەك» دەگەندە جالت قارادى،
باعاناعى ايتىلعان بويجەتكەن قىز.
باي قايتادان ءسوز سۇراپ قايىرمادى،
الگى قىز كەبەكتەن كوز ايىرمادى.
«قاراعىم، قوناعىڭا توسەك سال»، – دەپ،
ءۇي يەسى جاتۋعا دايىندالدى.
تىسقا شىقتى باي، قوناق — ءبارى بىردەي،
شال ايتاقتاپ تىستا ءجۇر ۇيگە كىرمەي.
كەبەك كەلسە، توسەك جوق ءتور الدىندا،
قاي اراعا جاتارىن تۇردى بىلمەي.
كۇلىمسىرەپ قىز ايتتى كەبەك ەرگە:
«قوناعىم، نەگە تۇرسىڭ قۇر بەكەرگە.
مەن سىزگە ءوز توسەگىم دايىندادىم،
بۇرىن جاتقان جوق پا ەدىڭ ونداي جەرگە؟»
تەڭ شەشىپ، مامىق كورپە الدى تاۋىپ،
كەبەكتىڭ دە قىزعا تۇر كوڭىلى اۋىپ.
«انىق كەبەك سەن بولساڭ، ارىزىم بار،
ءبىر ايتارمىن»، – دەدى دە سالدى جاۋىپ.
كەبەك باتىر جاتقان سوڭ توسەككە كەپ،
قىز مىنەزىن ىشىنەن قىلادى ەسەپ:
«تانىماعان قوناققا سىر بىلدىرگەن
كورسەقىزار، جەڭسىكقوي ۇرعاشى-اۋ»، – دەپ.
ءتۇن ورتاسى اۋعاندا شال دا جاتتى،
قورىلداپ قاتتى ۇيقىعا ابدەن باتتى.
ۇيدەگىلەر تەپ-تەگىس ۇيىقتاعان سوڭ،
كەبەكتى كەلدى-داعى قىز وياتتى:
«ەي، باتىر، سەن جاتىرسىڭ ۇيقىڭ قانباي،
مەن جۇرگەن ءبىر سورلىمىن باعىم جانباي.
كورىنگەنگە كوز سۇزگەن كورسەقىزار،
ادەپسىز قىز دەيسىڭ عوي الدەقانداي.
ءوز الىمشە سىنادىم مەن دە سەنى،
سەن قالاي دەپ ويلادىڭ، ايتشى، مەنى؟
قىزدان سورلى بولا ما بۇل جالعاندا،
كەز بولماسا ءوزىنىڭ سۇيەر تەڭى؟
اتىم — ەڭلىك، مىنا شال — مەنىڭ اكەم،
مالى كوپ، ءبىراق ەركەك بالادان كەم.
جاسىندا بۇل دا وزىڭدەي باتىر ەدى،
قور بولىپ، وسى كۇندە اركىمگە جەم.
ناعاشىم — بايجىگىتتە ەر قابانباي،
شەشەمدى دە بەرگەن جوق باي تابا الماي.
ەس بىلمەيتىن ەسكىگە كەز بولىپپىن،
جايدى بىلەر جاقسىعا قوساقتالماي.
مەنى دە كەدەي ەمەس، بايعا بەرگەن،
كۇيەۋىم وتكەن جازدا ۇرىن كەلگەن.
قاسىنا جاتپاق تۇگىل جۋىمادىم،
بىلگەن سوڭ شىرىكتىگىن كەلگەن جەردەن.
نىشانى جوق بەت-اۋزىندا ساقال، مۇرتتان،
بۇرىن دا ەستۋشى ەدىم جايىن سىرتتان.
ءتۇن بولسا ۇيقىدان باس كوتەرمەيدى،
كۇندىز اسىق ىزدەيدى ەسكى جۇرتتان.
بەتىنە تۋماي تۇرىپ تۇسكەن ءاجىم،
كۇڭگە دە ەسىكتەگى قىلدى ءتاجىم.
كەر كەتكەن كەسەلدىگە دۋشار بولدىم،
وسىدان قۇتىلارلىق بار ما لاجىم؟
وڭ قولىنىڭ بارماعى تاعى شولاق،
بارماقسىز قول ۇستاۋعا قانداي ولاق.
مەن سورلى ەمەي، كىم سورلى، ويلا، باتىر،
كۇيەۋىمنىڭ بولعان سوڭ جايى سول-اق.
كوپ جىگىت ءجۇر سىرتىمنان قىلىپ كەڭەس،
مەن ۇناسام، «المايمىن سەنى» دەمەس.
سولاردىڭ بىرەۋىمەن كەتەر ەدىم،
بايقايمىن، ءبارى مەنىڭ تەڭىم ەمەس.
كورسەقىزار، لاپ بەرگىش ءار ەلدە كوپ،
اتىن اتاپ نە كەرەك پالەنشە دەپ.
از كۇندىك ءازىل ىزدەپ جۇرگەنىم جوق،
ءونىمسىز ءىس بولمايدى ومىرگە سەپ.
بۇگىن مۇندا كەز بولدىڭ قۇداي ايداپ،
اتىڭدى ەستىپ ءجۇرۋشى ەم سىرتتان سايلاپ.
تاسىر بولسا، تالعاماي تاپ بەرەر دەپ،
ءتۇنى بويى سىنادىم ءسىزدى ابايلاپ.
مەن تاتىسام، جىگىتسىڭ ماعان تاتىر،
مىنە، وسىنداي ىشىمدە قايعىم جاتىر.
ويناس ەمەس، ومىرلىك جولداسىم دەپ،
بەرەمىسىڭ ۋادە، كەبەك باتىر؟»
كەبەك مۇنى ەسىتىپ كوپ ويلادى،
اسىقپاي ءبىراز عانا ەپ ويلادى.
«ءتۇنى بويى قىز مەنى سىناپتى عوي،
مەن دە مۇنى سىنايىن دەپ ويلادى»:
«ەي، ەڭلىك! ءسوزىڭ راس، ناندىم ساعان،
ءبارىن ۇقتىم، جەرىم جوق بايقاماعان.
ارتقى ءومىردى ءازىر ءبىز قويا تۇرىپ،
ويناپ-كۇلسەك قايتەدى ءبىراز زامان؟
قازا كەلسە مالدىدان مال تايماي ما،
اجال جەتسە باتىردان جان تايماي ما.
ازار بولسا، كۇيەۋىڭ جاستاۋ شىعار،
جارلى بايىپ، جاس ءوسىپ قارتايماي ما؟
جاس تۇزەلىپ، تۇرلەنىپ ەرجەتپەي مە،
بويىنداعى بالالىق ءبىر كەتپەي مە،
اسىققاندىق ەمەس پە مىنا ءسوزىڭ،
جاقسى ايەل جامان ەردى تۇزەتپەي مە؟
تالپىنعانمەن تاعدىردى بۇرا الا ما،
قۇداي قوسپاي، باسىمىز قۇرالا ما.
از كۇن قىزىق كورەلىك ونان-داعى،
بۇل داۋرەن ءبىر قالىپتى تۇرا الا ما؟
ەڭلىك ايتتى: «تاڭ قالدىم بۇل سوزىڭە،
ۇقسامايدى تۇندەگى مىنەزىڭە.
ەگەردە بىرەۋ ايتسا ۇنار ما ەدىڭ،
تالاپ قىلما، تالپىنبا دەپ وزىڭە.
راس، قۇداي جازباسا بىتپەس جۇمىس،
سۇيتسە دە بىزگە مىندەت – تالاپ پەن ءىس.
ارەكەتسىز وتىرماق دۇرىس بولسا،
نەگە بەرگەن اياق-قول، ءتىل مەنەن ءتىس؟
كۇيەۋىمنىڭ جۇرگەن جوق جاسى جەتپەي،
ىنجىقتىق قايتۋشى ەدى تەنتىرەتپەي.
اقىل سالىپ بارماعىن ساۋ قىلۋعا
پەندەدە كۇش بولا ما قۇدىرەتتەي.
تالاپ قىلماي بولا ما قۇتىلۋعا،
وتتان قاشىپ كىرسەم دە تەرەڭ سۋعا.
پالەدەن ماشايىق تا قاشقان جوق پا،
ءقايتىپ رازى بولايىن بەرگەن ۋعا؟
توبىقتى نەگە كەلدى مۇندا كوشىپ،
مۇعادجاردان شىڭعىستى كوزى تەسىپ.
قارا قازان، سارى بالا قامىن ويلاپ،
كەلدى عوي «جايلى قونىس تابام» دەسىپ.
ءبىر قۇداي جەر جۇزىنە شاشقان نەسىپ،
بارشا جان جۇرگەن جوق پا تەرىپ جەسىپ.
از كۇندىك ارام ءجۇرىس اۋجال ەمەس،
بەرمەسەڭ ۋاعاداڭدى مۇلدە كەسىپ.
ءويتىپ ۋاعدا بەرمەسەڭ، اۋرە ەتپە،
تەڭ كورمەسەڭ تەلمىرتىپ، تەنتىرەتپە!
قايدا بارساڭ وبالىم جىبەرمەيدى،
ءبىراق وسى ءسوزىمدى ۇمىتىپ كەتپە!»
قالاي ايلا قىلسا دا ءبىر قويمادى،
جال ايتقان جاۋابىنا قىز تويمادى.
ەڭلىكتىڭ بۇل جاۋابىن ەسىتكەن سوڭ،
كەبەك باتىر تاعى ءبىر وي ويلادى:
«ەي، ەڭلىك! ايتقان ءسوزىڭ — ءسوزدىڭ شىنى،
سويتسە دە ءبىر ءسوزىم بار، تىڭدا مۇنى.
سوعىسقا سىلتاۋ تاپپاي وتىرعاندا،
بۇلدىرمەلىك ماتاي مەن توبىقتىنى.
ونسىز-داعى بىرىنە-بىرى قىرىن،
«الا عوي» دەپ بەرەدى كىم جەسىرىن.
ادام تۇگىل مال ءۇشىن ەل شابادى،
قىز بولساڭ دا بىلەسىڭ ەلدىڭ ءتۇرىن.
مەن سەنى الىپ جونەلسەم وسى تۇندە،
جيىلماي ما بار ماتاي جالعىز كۇندە؟
توبىقتىدان جىلقىنى ءتيىپ الىپ،
باستالماي ما بىتپەستەي بۇلىك مۇلدە.
بارىمتا الماي بىتىمگە كونسە ەلىڭ،
قانشا مال السا ايارىم جوق قوي مەنىڭ.
«قىزدى قايتار، ايتپەسە بىتپەيمىز» دەپ
جاتىپ السا، تابامىز ءقايتىپ ءجونىن؟
ماتاي السا، توبىقتى تەك جاتا ما،
ازبىن دەپ جانىن اياپ ار ساتا ما؟
اۋىل شاۋىپ، مال الىپ، قان توگىلەر،
ويلا! قالىپ جۇرمەلىك تەرىس باتاعا!»
«ەي، باتىر، بۇل سەن ايتار ءسوزىڭ ەمەس،
ۋايىم قىپ سەسكەنەر كەزىڭ ەمەس.
كەلەر ءىستى جالعىز-اق اللا بىلەر،
ول سەنىڭ ولشەپ ساتار ءبوزىڭ ەمەس.
كىمنىڭ كوزى جەتەدى كۇنى ەرتەڭگە،
تەڭىن تاپقان سەنى مەن جالعىز مەن بە؟
ەل شابىسىپ كەتتى مە سونىڭ ءبارى،
الىپ قاشىپ الدى عوي تالاي پەندە!
مال اياماي پەيىلدى سالساڭ كەڭگە،
جاراستىرار تابىلار اعا-جەڭگە.
جەر ورتەۋگە جەتەدى ءبىر شاعىم قۋ،
كىم كەپىل بولا الادى وسى ەكى ەلگە؟
بۇلت شىقپاي جاۋا ما قۇرى جەلگە،
ءبىزسىز دە تالاسادى جالعىز بەلگە.
قۇداي ءجونىن بەرەيىن دەگەن بولسا،
كونەر الدە، «مال الىپ ءبىت» دەگەنگە.
سەن مەنى بۇگىن الىپ كەت دەمەيمىن،
وسى ەكى ەلدىڭ تۇبىنە جەت دەمەيمىن.
شىن ءىشىڭ سۇيمەي، سىرتىڭ سۇيگەن بولسا،
اۋرە بوپ ساعان ۋاعدا ەت دەمەيمىن.
شىن سۇيمەسەڭ ءسۇيدىم دەپ ايتپا ماعان،
شالا سۇيگەن بولادى قۇر الداعان.
ىندىنىڭمەن ۇناتساڭ، بەر قولىڭدى،
ساعان ءسوزىم قالمادى ەندى ايتپاعان».
كەبەك تە وتىر ەدى ازار شىداپ،
ءسوزىن ايتىپ بولعانشا قىزدى سىناپ.
«سەن ولگەن جەردە مەن دە ولەمىن» دەپ،
قول الىسىپ ءبىرجولا كەتتى قۇلاپ.
كەبەكتىڭ قولىن ەڭلىك قىسىپ الىپ،
شولدەپ سۋسىن ىشكەندەي مەيىرى قانىپ.
بارماعىنان ءبىر ءسۇيىپ، بەتى تەرشىپ،
ىستىق جاسى كوزىنەن كەتتى تامىپ.
***
تاڭ جارىعى تۇسكەن سوڭ شاڭىراققا،
كەبەك تۇردى ارقانداپ ات قويماققا.
ەڭلىك ۇيدەن ارقاندى الا شىعىپ،
قۇشاقتاسىپ جونەلدى جارتاس جاققا.
كەلە جاتىپ قىز ايتتى: «باتىر، ساعان،
ءبىر ءسوزىم قالعان ەكەن ايتىلماعان.
توبىقتى مەن ءبىزدىڭ ەل ءبىتىم قىلسا،
سوندا الىپ قاش، كەزىندە جاۋىقپاعان.
مىنا جارتاس تابىسپاق بولسىن بىزگە،
مەنى ۇمىتىپ، جاتىپ اپ كۇدەر ۇزبە.
وسى اراعا ءۇش كۇندە ءبىر كەلىپ ءجۇر،
ەڭ بولماسا جۇمانى قۇر وتكىزبە!»
سونى ايتتى دا وت جاقتى ۇيگە بارىپ،
سۋ جىلىتتى قازانعا قاردى سالىپ.
وياتىپ اپ قويشىعا قۇرت ەزگىزىپ،
سارى ماي سالىپ قويدى اياق الىپ.
ات ارقانداپ بولدى دا كەبەك ءوزى،
قىز ارتىنان قادالىپ ەكى كوزى،
ەڭلىككە ءبىر، تاسقا ءبىر قارادى دا،
سوندا ءتۇستى ويىنا بالگەر ءسوزى.
«اپىر-اۋ! الدە سايتان، الدە جىن با،
كىم باستاپ الىپ كەلدى مەنى مۇندا.
وسى كورگەن ءتۇسىم بە، ءيا ءوڭىم بە،
قالجىراعان باقسىنىڭ ءسوزى شىن با؟
ءبىرجولاتا كىم تۇرار بۇل دۇنيەدە،
ءولىم كورمەي قويا ما تۋعان پەندە.
قاراپ ءجۇرىپ قاڭعىرىپ بوسقا ولگەنشە،
ەڭلىك ءۇشىن ولگەننىڭ قاپىسى نە؟»
سونى ويلاپ كوڭىلىن باستى كەبەك باتىر،
قۇداي قوسقان ءىس بولماي قويمايدى اقىر.
«تاماق دايىن» دەپ حابار بەرگەننەن سوڭ،
اياڭداپ ۇيگە تامان كەلە جاتىر.
بەتىن جۋىپ، وتىردى تورگە بارىپ،
قۇرت بەردى سارى مايدى جانە سالىپ.
قازى-قارتا، جال-جايا جاساپ ەڭلىك،
ءبىر تاباق ەت الدىنا قويدى اپارىپ.
جالىنان ءبىر كەستى دە «ءبىسمىللا» دەپ،
ۇسىندى اقساقال مەن كەمپىرگە اكەپ.
«يەسىمەن اس ءتاتتى» دەپ ەڭلىكتى
شاقىرىپ اپ ەكەۋى وتىردى جەپ.
قويشىعا دا ۇستاتتى سۇيەك-ساياق،
ەت ارتىنان سورپا ءىشتى بىرەر اياق.
باتا قىلىپ، قول جۋىپ بولىسىمەن
ەڭلىك اتتى ەرتتەدى ايتقىزباي-اق.
كەبەك سوندا شالعا ايتتى: «ەي، اقساقال،
ءوزىڭ تاڭداپ تۇلكىنىڭ بىرەۋىن ال.
باعىڭىزعا كەز كەلگەن ءبىر ولجا عوي،
جىعىت تىماق ىستەتىپ ساندىققا سال!»
ەڭلىك شىعىپ قوناعىن اتتاندىردى،
قوشتاسىپ كەبەك باتىر ەلگە ءجۇردى.
«قايدا جۇرسەڭ امان ءجۇر، باتىرىم»، – دەپ،
بەل اسقانشا ارتىنان قاراپ تۇردى.
***
ەر كەبەك تىنىم الىپ ۇيدە جاتپاي،
ەڭلىككە كەلىپ ءجۇردى دامىل تاپپاي.
كەيدە تۇزدەن جولىعىپ، كەيدە قونىپ،
التى اي قىس اتتىڭ تەرىن ءبىر قۇرعاتپاي.
ەكى ەل ءبىتتى، سويلەسىپ جازعا سالىم،
قايتارىسىپ بارىمتا، العان مالىن.
تاماق ءۇشىن قىدىرعان ماتاي ايتىپ،
بۇل ءبىتىم ەڭلىككە دە بولدى ءمالىم.
كەبەك كەلدى ءبىر كۇنى قىزعا تاعى،
ويىندا بار، ەل بىتسە، ءىس قىلماعى.
ەڭلىك تە دايىن بولدى سول ارادا،
قارا جارتاس — بەلگىلى تابىسپاعى.
قىز ايتتى: «تۇنەۋگى ايتقان ۋاعدا قايدا،
كەل، كەتەلىك، كىدىرمەي وسىندايدا.
ازىق-تۇلىك، كيەرلىك كيىمدەرىم
دايىنداپ اكەپ قويدىم، مىنا سايدا.
قوسىلعان سوڭ كەشىكپەي بولدىم بۋاز،
ونان بەرى قىس ءوتىپ، شىقتى عوي جاز.
بوسانسام ءوز قولىڭدا بوسانايىن،
قۇرى ءبۇيتىپ جۇرگەنگە بولمالىق ءماز».
ەكەۋى «تاۋەكەل» دەپ كەتىپ قالدى،
تاڭ اتپاي-اق ورداعا جەتىپ باردى.
اعاشتان بالاعان قىپ ارشا جاۋىپ،
بەكىنىپ ءبىر دارادا جاتىپ الدى.
***
ەڭلىك، كەبەك كەتكەن سوڭ تاڭ تاعى اتتى،
كۇن شىققانشا كەمپىر-شال تۇرماي جاتتى.
قويشى ەڭلىكتى تابا الماي ىزدەپ-ىزدەپ،
«قىزىڭ قاشىپ كەتتى»، – دەپ شالدى وياتتى.
شال جىلاپ، ءالى كەلدى ەكى كوزگە،
قولىنان نە كەلەدى ونان وزگە.
قويشى بارىپ ەلىنە حابار ايتىپ،
ماتاي كەلدى جيىلىپ وسى سوزگە.
جان بىلمەيدى ەڭلىكتى كىم العانىن،
قايدا كەتىپ، قالايشا جوعالعانىن.
التى اي قىستاي كىم كەلىپ، كىم كەتپەيدى،
قايدان ءبىلسىن كادىكتى كىم قونعانىن؟
تۇلكىنى ءبىر ماتايدىڭ كوزى شالدى،
«مىنانى كىم بەرگەن» دەپ قولىنا الدى.
شال ايتتى: «مۇنى بەرگەن – ءبىر توبىقتى،
اتىن ۇمىتتىم، ءبىر قونىپ كەتىپ قالدى».
قويشى ايتتى: «ونىڭ اتى كەبەك ەدى،
سونان سوڭ دا وسىندا كەلمەپ پە ەدى؟
ۇمىتپاسام، سونى ەڭلىك اتتاندىرىپ،
«حوش، امان بول، كەلىپ ءجۇر، كەبەك» دەدى».
قۋا-قۋا وسى ءسوز انىقتالدى،
ماتايلار توبىقتىعا كىسى سالدى.
«قىز دەگەنىڭ نەمەنە، بىلمەيمىز»، – دەپ،
توبىقتى ونى ەلەمەي جاتىپ الدى.
كەبەكتىڭ قايدا ەكەنىن ەل بىلمەيدى،
نە جىلقىدا، نە اڭدا ءجۇر عوي دەيدى.
جالعىز-جارىم سىر اشپاس قۇربى ارقىلى
ەلدەن كەبەك ازىقتى الىپ جەيدى.
ءسويتىپ ءجۇرىپ ءبىرتالاي زامان ءوتتى،
ەڭلىك قاشىپ كەتكەنگە ايعا جەتتى.
«قىز الدى دا، ءجون جاۋاپ بەرمەدى» دەپ،
ماتايلار ءبىر قوس جىلقى الىپ كەتتى.
تەك جاتسىن با بۇل ەلدىڭ كوپ ساڭلاعى،
جۋانتاياق ءبىر اۋىل شاپتى تاعى.
ماتاي قىزدى، توبىقتى كەبەكتى ىزدەپ،
شاتاققا سوقتى ءسويتىپ ءسوز اياعى.
***
ءبىر كۇنى قابەكەڭە كوبەي كەلدى،
ۇيگە كىرىپ كەلدى دە سالەم بەردى.
«قىز دا جوق، كەبەك تە جوق، ەل شابىستى،
مەن سىزدەن اقىل سۇراي كەلدىم»، – دەيدى.
قابەكەڭ ءسوز ايتپايدى جۇمباقتاماي:
«ەي، كوبەي، سۇڭقار كالاي، تاۋىق قالاي؟
توقتامىس جولاۋشىلاپ كەتىپ ەدى،
سول كەلگەنشە وتپەي مە ۋاقىت تالاي؟»
كوبەي مۇنى ۇقتى دا قايتىپ كەتتى،
توبىقتى كەڭەس قىلعان توپقا جەتتى:
«قابەكەڭ ەكى-اق اۋىز جۇمباق ايتتى،
ول ءسوزىنىڭ ماعىناسى مىناۋ دەپتى:
ەڭلىكتى الىپ قاشقان كەبەك باتىر،
ونى ايتپاي-اق ءبىزدىڭ بي ءبىلىپ جاتىر.
«تاۋىق» دەپ قىزدى ايتادى، «سۇڭقار» —كەبەك،
«توقتامىسقا قاراتىپ قوي» دەيدى اقىر».
وسىلاي دەپ جۇمباعىن كوبەي شەشتى،
ماتايمەن بايلاۋ قىلىپ، ءسوز سويلەستى.
«كەشىكتىرمەي تابالىق كەبەك السا،
ءبىر اي توقتا، توقتامىس كەلسىن» دەستى.
سونىمەن تاعى دا ءوتتى ءبىر جارىم اي،
توقتامىس ارعىن جاقتان ءجۇر كەلە الماي.
نامىس قىلىپ جيىلدى تامام نايمان،
«كونبەيمىز، – دەپ، – مازاققا مۇنان بىلاي».
ماتاي دا سوقتىققان جوق ءتىپتى نەگەن،
ماقال بار «ەل قۇلاعى – ەلۋ» دەگەن.
قىزدىڭ قاينى – سىباندار جانە ءبىلدى،
ەكى ەلدە دە ادام جوق ەسىتپەگەن.
نايماننىڭ تىم كوپ بولدى جيىلىسى،
جيىلعان سوڭ بەلگىلى قىلار ءىسى.
«الدىنان ءبىر ارىلىپ الايىق» دەپ،
توبىقتىعا جىبەردى ەلشى كىسى:
«تەنتەگىنىڭ جازاسىن مويىنعا السىن،
ەگەر وعان كونبەسە، دايىندالسىن.
قىرىلىسپاي بىتپەيمىز تاۋسىلعانشا،
نە نايمان، نە توبىقتى ءبىرى قالسىن.
جاۋاپتى دا تەز بەرسىن كەشىكتىرمەي،
ەرتەڭ بەسىن نامازدىڭ ۋاقىتى كىرمەي.
وزگە ءبىتىم بولار دەپ ويلاماسىن،
ءبىتىمىم جوق نە ءولىپ، نە ولتىرمەي».
ۇيلىقتى توبىقتىلار وسى سوزگە،
ءبىتىمى جوق بولعان سوڭ مۇنان وزگە.
نايمان تىم كوپ، توبىقتى از، ارعىن الىس،
قورىقپاۋعا دا بولمايدى كورەر كوزگە.
ءبىرى ول دەپ، ءبىرى بۇل دەپ كوپ كەڭەستى،
بىلە الماي نە بەرەرىن، نە بەرمەستى.
قىسىلعاندا باراتىن قابەكەڭە،
اقىل سۇراي بىر-ەكەۋ بارسىن دەستى.
كەنباي مەن كوبەي باردى بيگە تاعى،
ءسوزىن ايتىپ، سالەمىن بەردى-داعى.
قابەكەڭنىڭ قاباعى قارىس ءتۇسىپ،
مىنەكي سونداعى ايتقان ءبىر جۇمباعى:
«انەت باباڭ ەمەس پە مەنىڭ اتام،
ءبىراق ونداي قابىل ما مەنىڭ باتام؟
كوشسەم قونىس، وتىرسام كومەگىم جوق،
كورسەتەمىن، قايتەيىن تىنىش جاتام».
بۇل ءسوزى — باباڭ ايتقان ءسوزدىڭ كوزى،
ءوزى ولتىرمەي، امالسىز اتقىزدى ءوزى.
«جەڭىلسەڭ، ەندى بارار ورىنىڭ جوق،
كورسەتپەۋگە شاما جوق» دەگەن ءسوزى.
سونى ەستىپ كوبەي توپقا قايتىپ كەلدى،
جۇمباعىنىڭ شەشۋىن ايتىپ كەلدى.
توبىقتىلار نايماندى ەرتىپ اكەپ،
كەبەكتىڭ جاتقان جەرىن ايتىپ بەردى.
***
ۇيىقتامايدى ساقتانىپ كەبەك تۇندە،
ءۇش ايداي ءبىر دارادا جاتقان مۇلدە.
تولعاتىپ ەڭلىك سۇلۋ ءبىر ۇل تاپقان،
ايى تولىپ، مەزگىلى جەتكەن كۇندە.
ەكەۋى سول بالانى قىلادى ەرمەك،
كەزەك ۇيىقتاپ، ساقتانىپ ءجۇردى سەرگەك.
قىز وياۋ، كەبەك ۇيىقتاپ جاتىر ەدى،
قوزىكۇرەڭ كىسىنەپ قاعادى ەلەك.
ەڭلىك ءتۇرتىپ وياتتى كەبەك ەردى،
اتقا قارعىپ مىنگەنشە جاۋ دا كەلدى.
كۇرەڭ اتقا مىنگەسىپ جونەلگەندە،
بالاسى بەسىگىمەن قالا بەردى.
بالانى ءبىر ماتاي كەپ قولىنا الدى،
كەبەك قاشتى، جابىلىپ جاۋ دا سالدى.
قوزىكۇرەڭ جارتاستان قارعىعاندا،
اۋىپ كەتىپ ەڭلىك قىز ءتۇسىپ قالدى.
نە كۇشتى، ويلاساڭىز، تاعدىر كۇشتى،
كىم توقتاتار ازەلدە بولماق ءىستى.
«ولسەم بىرگە ولمەكشى سەرتىم بار»، – دەپ،
مىنگەستىرىپ الۋعا اتتان ءتۇستى.
جاۋ جەتتى دە، قاماۋدا كەبەك قالدى،
ارى-بەرى قانجارلاپ سوعىس سالدى.
ءبىرتالايىن جارالى قىلسا-داعى،
كوپكە توپىراق شاشسىن با، ۇستاپ الدى.
بايلاپ الىپ اكەلدى اششىسۋعا،
تامام نايمان جيىلعان قالىڭ دۋعا.
قايران جاستار قاپىدا قولعا ءتۇستى،
ەلتىگەن بورىدەي بوپ جەگەن ۋعا.
شەتكى اقشوقى باسىنا الىپ شىقتى،
قالايشا ولتىرۋگە كەڭەس قىپتى.
جاس قوي دەپ جانى اشىعان ءبىر ادام جوق،
قولعا تۇسكەن كىسىگە قاتىن مىقتى.
كەيبىرەۋى تاسپەنەن اتپاق بولدى،
كەيبىرەۋى دارعا دا اسپاق بولدى.
اياعىندا موينىنا ارقان تاعىپ،
اتقا بايلاپ سۇيرەتىپ شاپپاق بولدى.
كوپ نايمان ەكەۋىنە تۇر انتالاپ،
بەينە ءبىر سوياتۇعىن مالعا بالاپ.
ەڭلىك سوندا ەلىنە ءسوز سويلەيدى،
قاسىنداعى جيىلعان كوپكە قاراپ:
«ەي، جۇرتىم! بىر-ەكى اۋىز ءسوز ايتايىن،
ايتەۋىر ءولتىرۋىڭ تۇر عوي دايىن.
«ولەردە ءۇش تىلەك بار» دەۋشى ەدى عوي،
قۇداي ءۇشىن بەرسەڭدەر، مەن سۇرايىن:
كەبەكپەن مەنى ازعانا ارازداستىر،
ولگەن سوڭ بىرگە قوسىپ تاسپەن باستىر.
مىنا بالا — توبىقتى بالاسى عوي،
مۇنى ولتىرمە، كەڭگىرباي بيگە تاپسىر».
«ءۇش تىلەگىن السىن» دەپ جۇرت كەڭەستى،
«بەردىك» دەپ ەكەۋىنىڭ قولىن شەشتى.
قۇشاقتاسىپ ءسۇيىسىپ، قوش ايتىسىپ،
«ال، ەندى ولتىرە بەر، مەيلىڭ» دەستى.
ەكەۋىنىڭ موينىنا ارقان سالىپ،
ەكى اتتىڭ قۇيرىعىنا بايلاپ الىپ،
«ماتايلاپ» ۇران سالىپ شاۋىپ-شاۋىپ،
ءولتىرىپ ءبىر توبەگە قويدى اپارىپ.
تاستادى بەسىگىمەن بالاسىن دا،
وبالعا وشىككەن ەل قاراسىن با؟
ەڭلىك–كەبەك مولاسى بۇگىن دە بار
تايماق پەن ەرالىنىڭ اراسىندا.
نادان جۇرتتىڭ بولادى ءدىنى قاتتى،
قابەكەڭە تاپسىرماي اماناتتى،
شەتكى اقشوقى باسىندا قالعان بالا
شىرقىراپ كۇن باتقانشا جىلاپ جاتتى.
جۋانتاياق بالانى تۇندە ءبىلدى،
ءتۇن ىشىندە جيىلىپ اتقا ءمىندى.
تاڭ اتا كەلىپ ىزدەپ تابا المادى،
قيسىنى – بىرەۋ ۇرلاپ كەتكەن سىندى.
***
جىگىتتەر! بۇل ولەڭدى جازعان ءمانىم:
ەمەس قوي جاستىقپەنەن سالعان ءانىم.
قاس قايسى، قازا قايسى، تازا قايسى؟
الارسىڭ كوپ عيبرات، بايقاعانىڭ.
قىز، قىزىق، باتىر جازار كەزىم ەمەس،
جاستاردى قىزىقتىرعان ءسوزىم ەمەس.
ەرتەگى ەمەس، ەرتەدە بولعان ءبىر ءىس،
ويدان جالعان شىعارعان ءسوزىم ەمەس.
انشەيىن اڭگىمە دەپ قۇلاق سالما،
قۇر عانا قىزىعى مەن قىزىن الما.
ءعادىل، زالىم، ءشافقاتلى، مەيىرىمسىز،
سولاردى ايىرا الماي قاپى قالما!
ا، قۇداي، كۇنامدى ءوشىر، ساۋاپقا جاز،
تاۋسىلمايدى راحماتىڭ، نە بولمايدى از.
جان كەتىپ، اعايىن، مال قالعان كەزدە،
ولمەس، وشپەس داۋلەتىم – وسى قاعاز.
اڭگىمە الدىندا از ءسوز
وتكەن ادام بولادى كوزدەن تاسا،
ءولدى-وشتى، ونى ەشكىم ويلاماسا.
ول كەتسە دە بەلگىسى جوعالمايدى،
كەرەكتىسىن ەسكەرىپ، ۇمىتپاسا.
اقىل دەگەن — دەنەگە ەگۋلى ءدان،
سۋعارىلسا كىرەدى وعان دا جان.
اقىلدىڭ ءوسىپ-ونىپ زورايماعى —
كورگەن، بىلگەن نارسەدەن عيبرات العان.
ەسىتىپ، ءبىلىپ، كوز كورىپ، ويعا سالماق،
وتكەن ىستەن ادامزات ءبىر ۇلگى الماق.
قىزىقپاق، نە جەك كورمەك، جيىركەنبەك،
باستان كەشكەن ءار ىستەن بەلگى قالماق.
اقىلدىڭ كەي ءىس جاۋى، كەي ءىس دوسى،
بۇل ەكى ىستەن بولمايدى ءومىر بوسى.
دوسىڭدى جاۋ، دۇشپاندى دوس كورسەتىپ،
كوزدى بايلاپ ءناپسىنىڭ قىلعانى وسى.
* * *
قالماق جەڭىپ، قازاقتان العان كەگىن
قالقامان قيسساسىندا جازىپ ەدىم.
«مىڭ جەتى ءجۇز جيىرما ءۇشىنشى جىل
اقتابان شۇبىرىندى بولدى»—دەدىم.
سىردان قالماق قۋعان سوڭ ءبىزدىڭ ەلدى،
كۇنى-تۇنى شۇبىرىپ شۋعا كەلدى.
تابان ءتيىپ جۇرە الماي، ءحالى قۇرىپ،
سۇلاپ جاتتى اينالا ساۋمال كولدى .
سوندا شاقشاق جانىبەك ءسوز سويلەپتى:
«بالالار! وسى جولدى ۇمىتپا،— دەپتى،
«اقتابان شۇبىرىندى» — مۇنىڭ اتى،
قۇداي قوسسا، الارمىز ءبىز دە كەكتى!»
سول جەردە تامام قازاق جىلاسىپتى،
قۇدايدان «ارتىن بەر» دەپ سۇراسىپتى.
تىنىققان سوڭ قالماقتان كەك الۋعا،
ءسوز بايلاپ ۋاعدامەن ۇناسىپتى.
ارعىندار سول كوشكەننەن كوشە بەردى،
باتىرلارى جەر شالىپ، قونىس كوردى.
ەسىل، نۇرا، سارىسۋ، قارقارالى،
شالقار كول، ۇلىتاۋدان الدى جەردى.
ورنىعىپ قالىڭ ارعىن سوندا قالدى،
جەتى مومىن ولاردان وتە سالدى.
ور، ەلەك، ويىل، قيىل قىستاماق بوپ،
جاز جايلاۋعا مۇعادجار تاۋىن الدى.
كىشى ءجۇز وتە كوشتى ورال جاققا،
ءابىلقايىر حان ەدى مىنگەن تاققا.
مىڭ جەتى ءجۇز وتىز ءبىر شاماسىندا
ورىسقا ۋاعدا بەرگەن قاراماققا.
سونى ەستىپ جەتى مومىن قايتا اۋىپتى،
ورىستان كورەمىز دەپ ءبىر ءقاۋىپتى.
مۇعادجاردىڭ كۇنشىعىس جاعىنا ءوتىپ،
ىرعىز، تورعاي دەيتۇعىن جەر تاۋىپتى.
سول جەردە جايلاپ، قىستاپ جاتىپ الدى،
قالماقتان بارىمتالاپ جيدى مالدى.
ۇلى جۇزدە ۇلكەن حان ابىلمامبەت
«قالماقپەن سوعىسام» دەپ حابار سالدى.
ورتا جۇزدەن دە اتتاندى سامەكە حان،
ءۇش جۇزدەن جيىلىپتى ءبىرتالاي جان.
شەپ قۇرىپ قارا-قارسى سوعىسقاندا،
قازاق جەڭىپ، قالماقتان كەگىن العان.
سول سوعىس — حان ابىلاي كەلگەن كەزى،
قالماقتىڭ سىباعاسىن بەرگەن كەزى.
كەرەك بولسا وقىڭدار شەجىرەمنەن،
جازىلعان سوندا انىقتاپ تۇگەل ءسوزى.
سونان كەيىن قالماقتى قازاق قۋعان،
جيىلىپ شابا بەردى ويدان، قىردان.
تارباعاتاي، شىڭعىستىڭ جان-جاعىندا
كوشپەلى كوپ قالماق بار بۇرىن تۇرعان.
قىرىلعان سوڭ قالماقتار جامان ساسقان،
نۇرجايساڭ، شاۋەشەكتەن وتە قاشقان.
اتا قونىس — ارقانى بوساتىپ اپ،
قازاق كەلىپ قالماقتىڭ ورنىن باسقان.
قالماقتى شابىسۋعا ماماي كەلگەن،
بوساپ قالعان شىڭعىستى كوزى كورگەن.
بارعان سوڭ جەتى مومىن جاقسىسىنا،
«حان شىڭعىس بوسادى» دەپ حابار بەرگەن.
مومىننىڭ جارتىسى ايتقان «بارامىز» دەپ،
«اتا قونىس شىڭعىستى الامىز» دەپ.
اتىعاي، قاراۋىل مەن باسەنتيىن
كوشپەپتى «ءبىز وسىندا قالامىز» دەپ.
تۋىسقانىن قيا الماي، «ءجۇر، – دەپ، – سەن دە»،
كوپ ايتقان كەڭگىرباي مەن قارامەندە .
بوس تۇرعان سوڭ شىڭعىسقا ماتاي قونعان،
ءبىزدىڭ ەل انە-مىنە دەپ جۇرگەندە.
توبىقتى، قانجىعالى كوشكەن سوندا،
وزگە مومىن كوشە الماي قالعان وندا.
«شىڭعىستى ماتاي الدى» دەگەندى ەستىپ،
قانجىعالى قالىپتى ورتا جولدا.
كەلگەنى توبىقتىنىڭ وسى ماڭعا
مىڭ جەتى ءجۇز سەكسەنگە تاقالعاندا،
ەلدى باستاپ اكەلگەن ماماي باتىر
وردا، كوكەن، اششىسۋ، دوعالاڭعا.
ءار توپتا دا باتىر بار نەكەن-ساياق،
سۇيتسە دە باتىرى كوپ جۋانتاياق.
قىردى الىپ، بوكتەرگە تالاسىپتى،
ماتاي-ساتاي دەگەندى تىڭداماي-اق.
قابەكەڭ دە ورلەپتى ءشيدىڭ بويىن،
ءشوبى شۇيگىن جەر عوي دەپ مالعا تويىن.
كەيدە جاۋ بوپ ماتايمەن، كەيدە ءبىتىپ،
ەسى-دەرتى – شىڭعىستا، ايتپايدى ويىن.
قالقامان مەن مامىردى جازدىم بۇرىن،
وقىعاندار، بايقادىڭ ونىڭ سىرىن.
ەندى ايتامىن ەڭلىك پەن كەبەك ءسوزىن،
تاعى سىناپ كورىڭىز مۇنىڭ ءتۇرىن.
***
تۋ تىككەن توبىقتىنىڭ قوس باسشىسى —
جۋانتاياق توقتامىس دەگەن كىسى.
جاماعايىن جاقىنى سول كىسىنىڭ
بار ەكەن كەبەك دەگەن ءبىر ءىنىسى.
ول كەبەك مىقتى بولعان جاس باسىنان،
توقاڭ دا تاستامايدى ءوز قاسىنان.
«جاسى بالا بولسا دا، جانى وتتى» دەپ،
ارتىق كورىپ نە ساباز جولداسىنان.
ون بەسىندە كەبەكتىڭ اتى شىقتى،
اتتى جاياۋ بارىنە بىردەي مىقتى.
كوزى وتكىر، قاراتورى جىگىت ەكەن،
ورتا بويلى، تاپالداۋ، كەڭ يىقتى.
ەل قامى ءۇشىن ولۋگە جانىن سالىپ،
سوعىس دەسە تۇرمايدى قويسا بايلاپ.
جاۋعا باتىل، جاقىنعا جانە ادەپتى،
كىشىنى ءىنى، ۇلكەندى اعاتايلاپ.
ول كەزدە بالگەر بولعان نىسان ابىز،
شىن داۋلەسكەر باقسىنىڭ ءوزى ناعىز.
جىنى ايتا ما، كىم ءبىلسىن، شىنى ايتا ما،
ايتقانى كەلەدى دەپ قىلادى اڭىز.
كەبەك باتىر ءوز باقىتىن سىناماققا،
ادەيى ىزدەپ كەلىپتى بالگەر جاققا.
وڭاشادا جالىندى ابىزعا كەپ،
«بال اشىپ بەر، – دەدى دە، – ءبىزدىڭ باققا»:
«ەي، ابىز! اش بالىڭدى، قوبىزىڭدى تارت،
الار اقىڭ بار بولسا، موينىما ارت.
بالىڭا نە تۇسسە دە جاسىرماي ايت،
جالعىز-اق سول اراسىن قىلامىن شارت»،
«شىراعىم، بال اشتىم دەپ مال المايمىن،
ول ءۇشىن ساعان اقىل سالا المايمىن.
جامان ايتسام جابىعىپ قالا كورمە،
جىننىڭ ءسوزىن جاسىرىپ قالا المايمىن.
سونى ايتىپ قوبىز الدى كەبەككە ارناپ،
شاقىردى جىندارىنىڭ اتىن زارلاپ.
قارا قالماق قورقىتتىڭ كۇيىن تارتىپ،
قوبىزىنا ءان قوسىپ كەتتى سارناپ.
تەمىر ماساق جابىرلاپ تۇر سىلدىرلاپ،
ەكى كوزى باقسىنىڭ تىم بۇلدىرلاپ.
ىندىن قويىپ تىڭداساڭ سارناعانىن،
ساقتانباساڭ العانداي اقىلدى ۇرلاپ.
مۇڭلى قوڭىر داۋىسى شىقسا زارلاپ،
ىقتيارسىز كەتەدى بوي شىمىرلاپ.
«ا» دەيدى دە تىڭدايدى اندا-ساندا،
قۇلاعىنا كەتكەندەي جىن سىبىرلاپ.
ەكى كوزىن قان جاۋىپ، ءوڭى قاشىپ،
سۇپ-سۇر بولىپ، الارتىپ كوزىن اشىپ.
ءشۇلدىر-شۇلدىر سويلەسىپ جىنىمەنەن،
ءوزىن-وزى توقتاتتى ازەر باسىپ.
نىسان ابىز قىسىلىپ باتقان تەرگە،
قارادى دا سويلەدى كەبەك ەرگە:
«اجالىڭ بيىك قاباق سۇرلاۋ قىزدان،
باتىرىم، ونداي جانعا كوڭىل بەرمە.
بۇل ءسوزدى ءوز ويىمنان ايتپايمىن قۇر،
جىن شىركىن وسىلاي دەپ ايتقىزىپ تۇر.
قارا جارتاس تۇبىندە كەز كەلەدى،
شىراعىم، سونداي قىزدان ساقتانىپ ءجۇر.
ادەيى ىزدەپ بارماسسىڭ، كەز بولارسىڭ،
كەز بولساڭ، الىس ەمەس، تەز بولارسىڭ.
«ساقتىققا قورلىق جۇرمەس» دەگەن بار عوي،
ساقتانباساڭ، ارتقىعا ءسوز بولارسىڭ».
ونى ەسىتىپ كەبەك كەتتى ءوز جايىنا،
باتسا دا بالگەر ءسوزى شىمبايىنا.
ويلانباي، ءبىرجولاتا كەتتى ۇمىتىپ،
دەدى دە: «جىننىڭ ءسوزىن تىڭدايىم با؟»
مۇنان كەيىن ازىراق زامان ءوتتى،
سالقىن ءتۇسىپ، قار جاۋار مەزگىل جەتتى،
قاراشانىڭ العاشقى قارى جاۋىپ،
كەبەك باتىر قۇس الىپ اڭعا كەتتى.
قويتاستان ءبىر تۇلكى الدى ىنگە تىعىپ،
ويلادى كەتەيىن دەپ حانعا شىعىپ.
سوناردا ىزگە ءتۇسىپ كەلە جاتسا،
ءبىر تۇلكى جانە قاشتى جاتقان بۇعىپ.
قامشىلاپ كۇرەڭ اتتى جامباسىنا،
تۇلكىدەن بۇرىن شىقتى حان باسىنا.
جەل شىعىپ، بوران بولىپ كەتكەن ەكەن،
اڭ قۋعان اڭعال باتىر اڭداسىن با.
قۇس تۇلكىنى كورگەن سوڭ كەتىپتى ۇشىپ،
ءبىر جەرگە جارق-جۇرق ەتىپ قالدى ءتۇسىپ.
بوراننان بايقاي الماي ءوتىپ كەتتى،
تۇلكىنى جاتسا-داعى بۇركىت قىسىپ.
تابا الماي ولاي شاۋىپ، بۇلاي شاۋىپ،
«قۇسىمنان ايىرىلدىم» دەپ قىلدى ءقاۋىپ.
قۇس ابدەن تۇلكىنى جەپ تويعان كەزدە،
الىپتى كۇن باتقان سوڭ ازەر تاۋىپ.
بۇركىتتى بولەۋىنە بولەپ الدى،
اياڭ-بۇياڭ ەتكەنشە ءتۇن بوپ قالدى.
«ەل جاتپاي ءبىر اۋىلعا قونايىن» دەپ،
شىڭعىستىڭ بوكتەرىمەن قايتا سالدى.
بوراننان بايقاي الماي بارار بەتتى،
ءتۇن ىشىندە اداسىپ كەبەك كەتتى.
وسى حاقان وزەننىڭ اياعىندا
قىستاعان ءبىر ماتايعا كەلىپ جەتتى.
بەلدەۋگە اتىن بايلادى كەبەك سەرى،
بوز قىراۋ بۇرقىراعان اتتىڭ تەرى.
وسى كۇنگى بوقتىباي قىستاپ جۇرگەن
قارا جارتاس — كەبەكتىڭ كەلگەن جەرى.
سول ۇيگە كىرىپ كەلسە «كەش جارىق» دەپ،
جاتپاق تۇگىل بولعان جوق تاماعىن جەپ.
ول كەزدە شاي بولمايدى، سۋسىنى – قۇرت،
ۇسىندى قارساق جون قىپ ەزىپ اكەپ.
شال مەن كەمپىر، تاعى ءبىر مالشى بالا،
بار ەكەن ءبىر بويجەتكەن قىزى ءجانا.
كيىز ءۇي، مالدى اينالا شارباق قورعان،
تام، قورا جوق، كىسىسى تورتەۋ عانا.
قۇرت ءىشىپ ابدەن كوڭىلى جايلانعان سوڭ،
بەكىتىپ شارباققا اتى سايلانعان سوڭ،
ءۇي يەسى قوناقتان ءجون سۇرادى،
اسىن جەپ اڭگىمەگە ايلانعان سوڭ.
كەبەك ايتتى: «اڭ قۋعان توبىقتىمىز،
مەن كەبەكپىن دەگەنمەن بىلەمىسىز».
«اتىم — كەبەك» دەگەندە جالت قارادى،
باعاناعى ايتىلعان بويجەتكەن قىز.
باي قايتادان ءسوز سۇراپ قايىرمادى،
الگى قىز كەبەكتەن كوز ايىرمادى.
«قاراعىم، قوناعىڭا توسەك سال»، – دەپ،
ءۇي يەسى جاتۋعا دايىندالدى.
تىسقا شىقتى باي، قوناق — ءبارى بىردەي،
شال ايتاقتاپ تىستا ءجۇر ۇيگە كىرمەي.
كەبەك كەلسە، توسەك جوق ءتور الدىندا،
قاي اراعا جاتارىن تۇردى بىلمەي.
كۇلىمسىرەپ قىز ايتتى كەبەك ەرگە:
«قوناعىم، نەگە تۇرسىڭ قۇر بەكەرگە.
مەن سىزگە ءوز توسەگىم دايىندادىم،
بۇرىن جاتقان جوق پا ەدىڭ ونداي جەرگە؟»
تەڭ شەشىپ، مامىق كورپە الدى تاۋىپ،
كەبەكتىڭ دە قىزعا تۇر كوڭىلى اۋىپ.
«انىق كەبەك سەن بولساڭ، ارىزىم بار،
ءبىر ايتارمىن»، – دەدى دە سالدى جاۋىپ.
كەبەك باتىر جاتقان سوڭ توسەككە كەپ،
قىز مىنەزىن ىشىنەن قىلادى ەسەپ:
«تانىماعان قوناققا سىر بىلدىرگەن
كورسەقىزار، جەڭسىكقوي ۇرعاشى-اۋ»، – دەپ.
ءتۇن ورتاسى اۋعاندا شال دا جاتتى،
قورىلداپ قاتتى ۇيقىعا ابدەن باتتى.
ۇيدەگىلەر تەپ-تەگىس ۇيىقتاعان سوڭ،
كەبەكتى كەلدى-داعى قىز وياتتى:
«ەي، باتىر، سەن جاتىرسىڭ ۇيقىڭ قانباي،
مەن جۇرگەن ءبىر سورلىمىن باعىم جانباي.
كورىنگەنگە كوز سۇزگەن كورسەقىزار،
ادەپسىز قىز دەيسىڭ عوي الدەقانداي.
ءوز الىمشە سىنادىم مەن دە سەنى،
سەن قالاي دەپ ويلادىڭ، ايتشى، مەنى؟
قىزدان سورلى بولا ما بۇل جالعاندا،
كەز بولماسا ءوزىنىڭ سۇيەر تەڭى؟
اتىم — ەڭلىك، مىنا شال — مەنىڭ اكەم،
مالى كوپ، ءبىراق ەركەك بالادان كەم.
جاسىندا بۇل دا وزىڭدەي باتىر ەدى،
قور بولىپ، وسى كۇندە اركىمگە جەم.
ناعاشىم — بايجىگىتتە ەر قابانباي،
شەشەمدى دە بەرگەن جوق باي تابا الماي.
ەس بىلمەيتىن ەسكىگە كەز بولىپپىن،
جايدى بىلەر جاقسىعا قوساقتالماي.
مەنى دە كەدەي ەمەس، بايعا بەرگەن،
كۇيەۋىم وتكەن جازدا ۇرىن كەلگەن.
قاسىنا جاتپاق تۇگىل جۋىمادىم،
بىلگەن سوڭ شىرىكتىگىن كەلگەن جەردەن.
نىشانى جوق بەت-اۋزىندا ساقال، مۇرتتان،
بۇرىن دا ەستۋشى ەدىم جايىن سىرتتان.
ءتۇن بولسا ۇيقىدان باس كوتەرمەيدى،
كۇندىز اسىق ىزدەيدى ەسكى جۇرتتان.
بەتىنە تۋماي تۇرىپ تۇسكەن ءاجىم،
كۇڭگە دە ەسىكتەگى قىلدى ءتاجىم.
كەر كەتكەن كەسەلدىگە دۋشار بولدىم،
وسىدان قۇتىلارلىق بار ما لاجىم؟
وڭ قولىنىڭ بارماعى تاعى شولاق،
بارماقسىز قول ۇستاۋعا قانداي ولاق.
مەن سورلى ەمەي، كىم سورلى، ويلا، باتىر،
كۇيەۋىمنىڭ بولعان سوڭ جايى سول-اق.
كوپ جىگىت ءجۇر سىرتىمنان قىلىپ كەڭەس،
مەن ۇناسام، «المايمىن سەنى» دەمەس.
سولاردىڭ بىرەۋىمەن كەتەر ەدىم،
بايقايمىن، ءبارى مەنىڭ تەڭىم ەمەس.
كورسەقىزار، لاپ بەرگىش ءار ەلدە كوپ،
اتىن اتاپ نە كەرەك پالەنشە دەپ.
از كۇندىك ءازىل ىزدەپ جۇرگەنىم جوق،
ءونىمسىز ءىس بولمايدى ومىرگە سەپ.
بۇگىن مۇندا كەز بولدىڭ قۇداي ايداپ،
اتىڭدى ەستىپ ءجۇرۋشى ەم سىرتتان سايلاپ.
تاسىر بولسا، تالعاماي تاپ بەرەر دەپ،
ءتۇنى بويى سىنادىم ءسىزدى ابايلاپ.
مەن تاتىسام، جىگىتسىڭ ماعان تاتىر،
مىنە، وسىنداي ىشىمدە قايعىم جاتىر.
ويناس ەمەس، ومىرلىك جولداسىم دەپ،
بەرەمىسىڭ ۋادە، كەبەك باتىر؟»
كەبەك مۇنى ەسىتىپ كوپ ويلادى،
اسىقپاي ءبىراز عانا ەپ ويلادى.
«ءتۇنى بويى قىز مەنى سىناپتى عوي،
مەن دە مۇنى سىنايىن دەپ ويلادى»:
«ەي، ەڭلىك! ءسوزىڭ راس، ناندىم ساعان،
ءبارىن ۇقتىم، جەرىم جوق بايقاماعان.
ارتقى ءومىردى ءازىر ءبىز قويا تۇرىپ،
ويناپ-كۇلسەك قايتەدى ءبىراز زامان؟
قازا كەلسە مالدىدان مال تايماي ما،
اجال جەتسە باتىردان جان تايماي ما.
ازار بولسا، كۇيەۋىڭ جاستاۋ شىعار،
جارلى بايىپ، جاس ءوسىپ قارتايماي ما؟
جاس تۇزەلىپ، تۇرلەنىپ ەرجەتپەي مە،
بويىنداعى بالالىق ءبىر كەتپەي مە،
اسىققاندىق ەمەس پە مىنا ءسوزىڭ،
جاقسى ايەل جامان ەردى تۇزەتپەي مە؟
تالپىنعانمەن تاعدىردى بۇرا الا ما،
قۇداي قوسپاي، باسىمىز قۇرالا ما.
از كۇن قىزىق كورەلىك ونان-داعى،
بۇل داۋرەن ءبىر قالىپتى تۇرا الا ما؟
ەڭلىك ايتتى: «تاڭ قالدىم بۇل سوزىڭە،
ۇقسامايدى تۇندەگى مىنەزىڭە.
ەگەردە بىرەۋ ايتسا ۇنار ما ەدىڭ،
تالاپ قىلما، تالپىنبا دەپ وزىڭە.
راس، قۇداي جازباسا بىتپەس جۇمىس،
سۇيتسە دە بىزگە مىندەت – تالاپ پەن ءىس.
ارەكەتسىز وتىرماق دۇرىس بولسا،
نەگە بەرگەن اياق-قول، ءتىل مەنەن ءتىس؟
كۇيەۋىمنىڭ جۇرگەن جوق جاسى جەتپەي،
ىنجىقتىق قايتۋشى ەدى تەنتىرەتپەي.
اقىل سالىپ بارماعىن ساۋ قىلۋعا
پەندەدە كۇش بولا ما قۇدىرەتتەي.
تالاپ قىلماي بولا ما قۇتىلۋعا،
وتتان قاشىپ كىرسەم دە تەرەڭ سۋعا.
پالەدەن ماشايىق تا قاشقان جوق پا،
ءقايتىپ رازى بولايىن بەرگەن ۋعا؟
توبىقتى نەگە كەلدى مۇندا كوشىپ،
مۇعادجاردان شىڭعىستى كوزى تەسىپ.
قارا قازان، سارى بالا قامىن ويلاپ،
كەلدى عوي «جايلى قونىس تابام» دەسىپ.
ءبىر قۇداي جەر جۇزىنە شاشقان نەسىپ،
بارشا جان جۇرگەن جوق پا تەرىپ جەسىپ.
از كۇندىك ارام ءجۇرىس اۋجال ەمەس،
بەرمەسەڭ ۋاعاداڭدى مۇلدە كەسىپ.
ءويتىپ ۋاعدا بەرمەسەڭ، اۋرە ەتپە،
تەڭ كورمەسەڭ تەلمىرتىپ، تەنتىرەتپە!
قايدا بارساڭ وبالىم جىبەرمەيدى،
ءبىراق وسى ءسوزىمدى ۇمىتىپ كەتپە!»
قالاي ايلا قىلسا دا ءبىر قويمادى،
جال ايتقان جاۋابىنا قىز تويمادى.
ەڭلىكتىڭ بۇل جاۋابىن ەسىتكەن سوڭ،
كەبەك باتىر تاعى ءبىر وي ويلادى:
«ەي، ەڭلىك! ايتقان ءسوزىڭ — ءسوزدىڭ شىنى،
سويتسە دە ءبىر ءسوزىم بار، تىڭدا مۇنى.
سوعىسقا سىلتاۋ تاپپاي وتىرعاندا،
بۇلدىرمەلىك ماتاي مەن توبىقتىنى.
ونسىز-داعى بىرىنە-بىرى قىرىن،
«الا عوي» دەپ بەرەدى كىم جەسىرىن.
ادام تۇگىل مال ءۇشىن ەل شابادى،
قىز بولساڭ دا بىلەسىڭ ەلدىڭ ءتۇرىن.
مەن سەنى الىپ جونەلسەم وسى تۇندە،
جيىلماي ما بار ماتاي جالعىز كۇندە؟
توبىقتىدان جىلقىنى ءتيىپ الىپ،
باستالماي ما بىتپەستەي بۇلىك مۇلدە.
بارىمتا الماي بىتىمگە كونسە ەلىڭ،
قانشا مال السا ايارىم جوق قوي مەنىڭ.
«قىزدى قايتار، ايتپەسە بىتپەيمىز» دەپ
جاتىپ السا، تابامىز ءقايتىپ ءجونىن؟
ماتاي السا، توبىقتى تەك جاتا ما،
ازبىن دەپ جانىن اياپ ار ساتا ما؟
اۋىل شاۋىپ، مال الىپ، قان توگىلەر،
ويلا! قالىپ جۇرمەلىك تەرىس باتاعا!»
«ەي، باتىر، بۇل سەن ايتار ءسوزىڭ ەمەس،
ۋايىم قىپ سەسكەنەر كەزىڭ ەمەس.
كەلەر ءىستى جالعىز-اق اللا بىلەر،
ول سەنىڭ ولشەپ ساتار ءبوزىڭ ەمەس.
كىمنىڭ كوزى جەتەدى كۇنى ەرتەڭگە،
تەڭىن تاپقان سەنى مەن جالعىز مەن بە؟
ەل شابىسىپ كەتتى مە سونىڭ ءبارى،
الىپ قاشىپ الدى عوي تالاي پەندە!
مال اياماي پەيىلدى سالساڭ كەڭگە،
جاراستىرار تابىلار اعا-جەڭگە.
جەر ورتەۋگە جەتەدى ءبىر شاعىم قۋ،
كىم كەپىل بولا الادى وسى ەكى ەلگە؟
بۇلت شىقپاي جاۋا ما قۇرى جەلگە،
ءبىزسىز دە تالاسادى جالعىز بەلگە.
قۇداي ءجونىن بەرەيىن دەگەن بولسا،
كونەر الدە، «مال الىپ ءبىت» دەگەنگە.
سەن مەنى بۇگىن الىپ كەت دەمەيمىن،
وسى ەكى ەلدىڭ تۇبىنە جەت دەمەيمىن.
شىن ءىشىڭ سۇيمەي، سىرتىڭ سۇيگەن بولسا،
اۋرە بوپ ساعان ۋاعدا ەت دەمەيمىن.
شىن سۇيمەسەڭ ءسۇيدىم دەپ ايتپا ماعان،
شالا سۇيگەن بولادى قۇر الداعان.
ىندىنىڭمەن ۇناتساڭ، بەر قولىڭدى،
ساعان ءسوزىم قالمادى ەندى ايتپاعان».
كەبەك تە وتىر ەدى ازار شىداپ،
ءسوزىن ايتىپ بولعانشا قىزدى سىناپ.
«سەن ولگەن جەردە مەن دە ولەمىن» دەپ،
قول الىسىپ ءبىرجولا كەتتى قۇلاپ.
كەبەكتىڭ قولىن ەڭلىك قىسىپ الىپ،
شولدەپ سۋسىن ىشكەندەي مەيىرى قانىپ.
بارماعىنان ءبىر ءسۇيىپ، بەتى تەرشىپ،
ىستىق جاسى كوزىنەن كەتتى تامىپ.
***
تاڭ جارىعى تۇسكەن سوڭ شاڭىراققا،
كەبەك تۇردى ارقانداپ ات قويماققا.
ەڭلىك ۇيدەن ارقاندى الا شىعىپ،
قۇشاقتاسىپ جونەلدى جارتاس جاققا.
كەلە جاتىپ قىز ايتتى: «باتىر، ساعان،
ءبىر ءسوزىم قالعان ەكەن ايتىلماعان.
توبىقتى مەن ءبىزدىڭ ەل ءبىتىم قىلسا،
سوندا الىپ قاش، كەزىندە جاۋىقپاعان.
مىنا جارتاس تابىسپاق بولسىن بىزگە،
مەنى ۇمىتىپ، جاتىپ اپ كۇدەر ۇزبە.
وسى اراعا ءۇش كۇندە ءبىر كەلىپ ءجۇر،
ەڭ بولماسا جۇمانى قۇر وتكىزبە!»
سونى ايتتى دا وت جاقتى ۇيگە بارىپ،
سۋ جىلىتتى قازانعا قاردى سالىپ.
وياتىپ اپ قويشىعا قۇرت ەزگىزىپ،
سارى ماي سالىپ قويدى اياق الىپ.
ات ارقانداپ بولدى دا كەبەك ءوزى،
قىز ارتىنان قادالىپ ەكى كوزى،
ەڭلىككە ءبىر، تاسقا ءبىر قارادى دا،
سوندا ءتۇستى ويىنا بالگەر ءسوزى.
«اپىر-اۋ! الدە سايتان، الدە جىن با،
كىم باستاپ الىپ كەلدى مەنى مۇندا.
وسى كورگەن ءتۇسىم بە، ءيا ءوڭىم بە،
قالجىراعان باقسىنىڭ ءسوزى شىن با؟
ءبىرجولاتا كىم تۇرار بۇل دۇنيەدە،
ءولىم كورمەي قويا ما تۋعان پەندە.
قاراپ ءجۇرىپ قاڭعىرىپ بوسقا ولگەنشە،
ەڭلىك ءۇشىن ولگەننىڭ قاپىسى نە؟»
سونى ويلاپ كوڭىلىن باستى كەبەك باتىر،
قۇداي قوسقان ءىس بولماي قويمايدى اقىر.
«تاماق دايىن» دەپ حابار بەرگەننەن سوڭ،
اياڭداپ ۇيگە تامان كەلە جاتىر.
بەتىن جۋىپ، وتىردى تورگە بارىپ،
قۇرت بەردى سارى مايدى جانە سالىپ.
قازى-قارتا، جال-جايا جاساپ ەڭلىك،
ءبىر تاباق ەت الدىنا قويدى اپارىپ.
جالىنان ءبىر كەستى دە «ءبىسمىللا» دەپ،
ۇسىندى اقساقال مەن كەمپىرگە اكەپ.
«يەسىمەن اس ءتاتتى» دەپ ەڭلىكتى
شاقىرىپ اپ ەكەۋى وتىردى جەپ.
قويشىعا دا ۇستاتتى سۇيەك-ساياق،
ەت ارتىنان سورپا ءىشتى بىرەر اياق.
باتا قىلىپ، قول جۋىپ بولىسىمەن
ەڭلىك اتتى ەرتتەدى ايتقىزباي-اق.
كەبەك سوندا شالعا ايتتى: «ەي، اقساقال،
ءوزىڭ تاڭداپ تۇلكىنىڭ بىرەۋىن ال.
باعىڭىزعا كەز كەلگەن ءبىر ولجا عوي،
جىعىت تىماق ىستەتىپ ساندىققا سال!»
ەڭلىك شىعىپ قوناعىن اتتاندىردى،
قوشتاسىپ كەبەك باتىر ەلگە ءجۇردى.
«قايدا جۇرسەڭ امان ءجۇر، باتىرىم»، – دەپ،
بەل اسقانشا ارتىنان قاراپ تۇردى.
***
ەر كەبەك تىنىم الىپ ۇيدە جاتپاي،
ەڭلىككە كەلىپ ءجۇردى دامىل تاپپاي.
كەيدە تۇزدەن جولىعىپ، كەيدە قونىپ،
التى اي قىس اتتىڭ تەرىن ءبىر قۇرعاتپاي.
ەكى ەل ءبىتتى، سويلەسىپ جازعا سالىم،
قايتارىسىپ بارىمتا، العان مالىن.
تاماق ءۇشىن قىدىرعان ماتاي ايتىپ،
بۇل ءبىتىم ەڭلىككە دە بولدى ءمالىم.
كەبەك كەلدى ءبىر كۇنى قىزعا تاعى،
ويىندا بار، ەل بىتسە، ءىس قىلماعى.
ەڭلىك تە دايىن بولدى سول ارادا،
قارا جارتاس — بەلگىلى تابىسپاعى.
قىز ايتتى: «تۇنەۋگى ايتقان ۋاعدا قايدا،
كەل، كەتەلىك، كىدىرمەي وسىندايدا.
ازىق-تۇلىك، كيەرلىك كيىمدەرىم
دايىنداپ اكەپ قويدىم، مىنا سايدا.
قوسىلعان سوڭ كەشىكپەي بولدىم بۋاز،
ونان بەرى قىس ءوتىپ، شىقتى عوي جاز.
بوسانسام ءوز قولىڭدا بوسانايىن،
قۇرى ءبۇيتىپ جۇرگەنگە بولمالىق ءماز».
ەكەۋى «تاۋەكەل» دەپ كەتىپ قالدى،
تاڭ اتپاي-اق ورداعا جەتىپ باردى.
اعاشتان بالاعان قىپ ارشا جاۋىپ،
بەكىنىپ ءبىر دارادا جاتىپ الدى.
***
ەڭلىك، كەبەك كەتكەن سوڭ تاڭ تاعى اتتى،
كۇن شىققانشا كەمپىر-شال تۇرماي جاتتى.
قويشى ەڭلىكتى تابا الماي ىزدەپ-ىزدەپ،
«قىزىڭ قاشىپ كەتتى»، – دەپ شالدى وياتتى.
شال جىلاپ، ءالى كەلدى ەكى كوزگە،
قولىنان نە كەلەدى ونان وزگە.
قويشى بارىپ ەلىنە حابار ايتىپ،
ماتاي كەلدى جيىلىپ وسى سوزگە.
جان بىلمەيدى ەڭلىكتى كىم العانىن،
قايدا كەتىپ، قالايشا جوعالعانىن.
التى اي قىستاي كىم كەلىپ، كىم كەتپەيدى،
قايدان ءبىلسىن كادىكتى كىم قونعانىن؟
تۇلكىنى ءبىر ماتايدىڭ كوزى شالدى،
«مىنانى كىم بەرگەن» دەپ قولىنا الدى.
شال ايتتى: «مۇنى بەرگەن – ءبىر توبىقتى،
اتىن ۇمىتتىم، ءبىر قونىپ كەتىپ قالدى».
قويشى ايتتى: «ونىڭ اتى كەبەك ەدى،
سونان سوڭ دا وسىندا كەلمەپ پە ەدى؟
ۇمىتپاسام، سونى ەڭلىك اتتاندىرىپ،
«حوش، امان بول، كەلىپ ءجۇر، كەبەك» دەدى».
قۋا-قۋا وسى ءسوز انىقتالدى،
ماتايلار توبىقتىعا كىسى سالدى.
«قىز دەگەنىڭ نەمەنە، بىلمەيمىز»، – دەپ،
توبىقتى ونى ەلەمەي جاتىپ الدى.
كەبەكتىڭ قايدا ەكەنىن ەل بىلمەيدى،
نە جىلقىدا، نە اڭدا ءجۇر عوي دەيدى.
جالعىز-جارىم سىر اشپاس قۇربى ارقىلى
ەلدەن كەبەك ازىقتى الىپ جەيدى.
ءسويتىپ ءجۇرىپ ءبىرتالاي زامان ءوتتى،
ەڭلىك قاشىپ كەتكەنگە ايعا جەتتى.
«قىز الدى دا، ءجون جاۋاپ بەرمەدى» دەپ،
ماتايلار ءبىر قوس جىلقى الىپ كەتتى.
تەك جاتسىن با بۇل ەلدىڭ كوپ ساڭلاعى،
جۋانتاياق ءبىر اۋىل شاپتى تاعى.
ماتاي قىزدى، توبىقتى كەبەكتى ىزدەپ،
شاتاققا سوقتى ءسويتىپ ءسوز اياعى.
***
ءبىر كۇنى قابەكەڭە كوبەي كەلدى،
ۇيگە كىرىپ كەلدى دە سالەم بەردى.
«قىز دا جوق، كەبەك تە جوق، ەل شابىستى،
مەن سىزدەن اقىل سۇراي كەلدىم»، – دەيدى.
قابەكەڭ ءسوز ايتپايدى جۇمباقتاماي:
«ەي، كوبەي، سۇڭقار كالاي، تاۋىق قالاي؟
توقتامىس جولاۋشىلاپ كەتىپ ەدى،
سول كەلگەنشە وتپەي مە ۋاقىت تالاي؟»
كوبەي مۇنى ۇقتى دا قايتىپ كەتتى،
توبىقتى كەڭەس قىلعان توپقا جەتتى:
«قابەكەڭ ەكى-اق اۋىز جۇمباق ايتتى،
ول ءسوزىنىڭ ماعىناسى مىناۋ دەپتى:
ەڭلىكتى الىپ قاشقان كەبەك باتىر،
ونى ايتپاي-اق ءبىزدىڭ بي ءبىلىپ جاتىر.
«تاۋىق» دەپ قىزدى ايتادى، «سۇڭقار» —كەبەك،
«توقتامىسقا قاراتىپ قوي» دەيدى اقىر».
وسىلاي دەپ جۇمباعىن كوبەي شەشتى،
ماتايمەن بايلاۋ قىلىپ، ءسوز سويلەستى.
«كەشىكتىرمەي تابالىق كەبەك السا،
ءبىر اي توقتا، توقتامىس كەلسىن» دەستى.
سونىمەن تاعى دا ءوتتى ءبىر جارىم اي،
توقتامىس ارعىن جاقتان ءجۇر كەلە الماي.
نامىس قىلىپ جيىلدى تامام نايمان،
«كونبەيمىز، – دەپ، – مازاققا مۇنان بىلاي».
ماتاي دا سوقتىققان جوق ءتىپتى نەگەن،
ماقال بار «ەل قۇلاعى – ەلۋ» دەگەن.
قىزدىڭ قاينى – سىباندار جانە ءبىلدى،
ەكى ەلدە دە ادام جوق ەسىتپەگەن.
نايماننىڭ تىم كوپ بولدى جيىلىسى،
جيىلعان سوڭ بەلگىلى قىلار ءىسى.
«الدىنان ءبىر ارىلىپ الايىق» دەپ،
توبىقتىعا جىبەردى ەلشى كىسى:
«تەنتەگىنىڭ جازاسىن مويىنعا السىن،
ەگەر وعان كونبەسە، دايىندالسىن.
قىرىلىسپاي بىتپەيمىز تاۋسىلعانشا،
نە نايمان، نە توبىقتى ءبىرى قالسىن.
جاۋاپتى دا تەز بەرسىن كەشىكتىرمەي،
ەرتەڭ بەسىن نامازدىڭ ۋاقىتى كىرمەي.
وزگە ءبىتىم بولار دەپ ويلاماسىن،
ءبىتىمىم جوق نە ءولىپ، نە ولتىرمەي».
ۇيلىقتى توبىقتىلار وسى سوزگە،
ءبىتىمى جوق بولعان سوڭ مۇنان وزگە.
نايمان تىم كوپ، توبىقتى از، ارعىن الىس،
قورىقپاۋعا دا بولمايدى كورەر كوزگە.
ءبىرى ول دەپ، ءبىرى بۇل دەپ كوپ كەڭەستى،
بىلە الماي نە بەرەرىن، نە بەرمەستى.
قىسىلعاندا باراتىن قابەكەڭە،
اقىل سۇراي بىر-ەكەۋ بارسىن دەستى.
كەنباي مەن كوبەي باردى بيگە تاعى،
ءسوزىن ايتىپ، سالەمىن بەردى-داعى.
قابەكەڭنىڭ قاباعى قارىس ءتۇسىپ،
مىنەكي سونداعى ايتقان ءبىر جۇمباعى:
«انەت باباڭ ەمەس پە مەنىڭ اتام،
ءبىراق ونداي قابىل ما مەنىڭ باتام؟
كوشسەم قونىس، وتىرسام كومەگىم جوق،
كورسەتەمىن، قايتەيىن تىنىش جاتام».
بۇل ءسوزى — باباڭ ايتقان ءسوزدىڭ كوزى،
ءوزى ولتىرمەي، امالسىز اتقىزدى ءوزى.
«جەڭىلسەڭ، ەندى بارار ورىنىڭ جوق،
كورسەتپەۋگە شاما جوق» دەگەن ءسوزى.
سونى ەستىپ كوبەي توپقا قايتىپ كەلدى،
جۇمباعىنىڭ شەشۋىن ايتىپ كەلدى.
توبىقتىلار نايماندى ەرتىپ اكەپ،
كەبەكتىڭ جاتقان جەرىن ايتىپ بەردى.
***
ۇيىقتامايدى ساقتانىپ كەبەك تۇندە،
ءۇش ايداي ءبىر دارادا جاتقان مۇلدە.
تولعاتىپ ەڭلىك سۇلۋ ءبىر ۇل تاپقان،
ايى تولىپ، مەزگىلى جەتكەن كۇندە.
ەكەۋى سول بالانى قىلادى ەرمەك،
كەزەك ۇيىقتاپ، ساقتانىپ ءجۇردى سەرگەك.
قىز وياۋ، كەبەك ۇيىقتاپ جاتىر ەدى،
قوزىكۇرەڭ كىسىنەپ قاعادى ەلەك.
ەڭلىك ءتۇرتىپ وياتتى كەبەك ەردى،
اتقا قارعىپ مىنگەنشە جاۋ دا كەلدى.
كۇرەڭ اتقا مىنگەسىپ جونەلگەندە،
بالاسى بەسىگىمەن قالا بەردى.
بالانى ءبىر ماتاي كەپ قولىنا الدى،
كەبەك قاشتى، جابىلىپ جاۋ دا سالدى.
قوزىكۇرەڭ جارتاستان قارعىعاندا،
اۋىپ كەتىپ ەڭلىك قىز ءتۇسىپ قالدى.
نە كۇشتى، ويلاساڭىز، تاعدىر كۇشتى،
كىم توقتاتار ازەلدە بولماق ءىستى.
«ولسەم بىرگە ولمەكشى سەرتىم بار»، – دەپ،
مىنگەستىرىپ الۋعا اتتان ءتۇستى.
جاۋ جەتتى دە، قاماۋدا كەبەك قالدى،
ارى-بەرى قانجارلاپ سوعىس سالدى.
ءبىرتالايىن جارالى قىلسا-داعى،
كوپكە توپىراق شاشسىن با، ۇستاپ الدى.
بايلاپ الىپ اكەلدى اششىسۋعا،
تامام نايمان جيىلعان قالىڭ دۋعا.
قايران جاستار قاپىدا قولعا ءتۇستى،
ەلتىگەن بورىدەي بوپ جەگەن ۋعا.
شەتكى اقشوقى باسىنا الىپ شىقتى،
قالايشا ولتىرۋگە كەڭەس قىپتى.
جاس قوي دەپ جانى اشىعان ءبىر ادام جوق،
قولعا تۇسكەن كىسىگە قاتىن مىقتى.
كەيبىرەۋى تاسپەنەن اتپاق بولدى،
كەيبىرەۋى دارعا دا اسپاق بولدى.
اياعىندا موينىنا ارقان تاعىپ،
اتقا بايلاپ سۇيرەتىپ شاپپاق بولدى.
كوپ نايمان ەكەۋىنە تۇر انتالاپ،
بەينە ءبىر سوياتۇعىن مالعا بالاپ.
ەڭلىك سوندا ەلىنە ءسوز سويلەيدى،
قاسىنداعى جيىلعان كوپكە قاراپ:
«ەي، جۇرتىم! بىر-ەكى اۋىز ءسوز ايتايىن،
ايتەۋىر ءولتىرۋىڭ تۇر عوي دايىن.
«ولەردە ءۇش تىلەك بار» دەۋشى ەدى عوي،
قۇداي ءۇشىن بەرسەڭدەر، مەن سۇرايىن:
كەبەكپەن مەنى ازعانا ارازداستىر،
ولگەن سوڭ بىرگە قوسىپ تاسپەن باستىر.
مىنا بالا — توبىقتى بالاسى عوي،
مۇنى ولتىرمە، كەڭگىرباي بيگە تاپسىر».
«ءۇش تىلەگىن السىن» دەپ جۇرت كەڭەستى،
«بەردىك» دەپ ەكەۋىنىڭ قولىن شەشتى.
قۇشاقتاسىپ ءسۇيىسىپ، قوش ايتىسىپ،
«ال، ەندى ولتىرە بەر، مەيلىڭ» دەستى.
ەكەۋىنىڭ موينىنا ارقان سالىپ،
ەكى اتتىڭ قۇيرىعىنا بايلاپ الىپ،
«ماتايلاپ» ۇران سالىپ شاۋىپ-شاۋىپ،
ءولتىرىپ ءبىر توبەگە قويدى اپارىپ.
تاستادى بەسىگىمەن بالاسىن دا،
وبالعا وشىككەن ەل قاراسىن با؟
ەڭلىك–كەبەك مولاسى بۇگىن دە بار
تايماق پەن ەرالىنىڭ اراسىندا.
نادان جۇرتتىڭ بولادى ءدىنى قاتتى،
قابەكەڭە تاپسىرماي اماناتتى،
شەتكى اقشوقى باسىندا قالعان بالا
شىرقىراپ كۇن باتقانشا جىلاپ جاتتى.
جۋانتاياق بالانى تۇندە ءبىلدى،
ءتۇن ىشىندە جيىلىپ اتقا ءمىندى.
تاڭ اتا كەلىپ ىزدەپ تابا المادى،
قيسىنى – بىرەۋ ۇرلاپ كەتكەن سىندى.
***
جىگىتتەر! بۇل ولەڭدى جازعان ءمانىم:
ەمەس قوي جاستىقپەنەن سالعان ءانىم.
قاس قايسى، قازا قايسى، تازا قايسى؟
الارسىڭ كوپ عيبرات، بايقاعانىڭ.
قىز، قىزىق، باتىر جازار كەزىم ەمەس،
جاستاردى قىزىقتىرعان ءسوزىم ەمەس.
ەرتەگى ەمەس، ەرتەدە بولعان ءبىر ءىس،
ويدان جالعان شىعارعان ءسوزىم ەمەس.
انشەيىن اڭگىمە دەپ قۇلاق سالما،
قۇر عانا قىزىعى مەن قىزىن الما.
ءعادىل، زالىم، ءشافقاتلى، مەيىرىمسىز،
سولاردى ايىرا الماي قاپى قالما!
ا، قۇداي، كۇنامدى ءوشىر، ساۋاپقا جاز،
تاۋسىلمايدى راحماتىڭ، نە بولمايدى از.
جان كەتىپ، اعايىن، مال قالعان كەزدە،
ولمەس، وشپەس داۋلەتىم – وسى قاعاز.
You Might Also Like
-
ءاليا نۇرمۇحامبەت قىزى مولداعۇلوۆا (1925-1944) – كەڭەس مەرگەنى، ۇلى وتان سوعىسى جىلدارى 2ء-شى بالتىقجاعالاۋى فرونتىندا، 22ء-شى اسكەردىڭ 54ء-شى ارنايى اتقىشتار بريگاداسىندا قىزمەت ەتكەن، ەفرەيتور. ...
