InfoHub Logo

بىردە ەردەن جاپسار جاتقان تامانىڭ قازى دەگەن الدىسىمەن قىرباي بولىپ، قىر كورسەتۋ ءۇشىن الالى جىلقىسىن ويسىراتا ايداتىپ الادى. جىلقىشىلار دەرەۋ ءىز كەسىپ، ۇرلانعان جىلقىلاردىڭ باعانالى ەلىنە تىرەلگەنىن انىقتايدى. كەشىكپەي-اق، ەرۋباي بي باستاعان بايزاق قاجى، بەردەن، يمانمىرزا، ەسەنشورا باتىر، بارلىباي، تىلەنشى، قۇلتاس قاتارلى تامانىڭ يگى جاقسىلارى ەردەننىڭ الدىنا ءوتۋ ءۇشىن اتقا قونادى. بەرسە، اقادال مالىن ايداپ قايتىپ، بەرمەسە، بەتىن ءبىلىپ قايتپاقشى بولادى.

سول كەزدە دۇكەن ۇلى ىقىلاس جيىرماعا ءالى تولا قويماعان جىگىت ەكەن. ءوز ەلىنە قوبىزشىلىعىمەن تانىلىپ، تىپتەن ءوز جانىنان كۇي شىعارىپ، جۇرت اۋزىنا ىلىگە باستاعان كەزى بولسا كەرەك. ەردەننىڭ اۋىلىن بەتكە العان تامانىڭ يگى جاقسىلارى ىقىلاستى دا اتقوسشى ەتىپ ەرتە جۇرەدى.

سودان، تامانىڭ جوقشىلارى ەردەننىڭ اق ورداسىنا كەلىپ ات باسىن تىرەيدى. سول جەردە وسىدان ءبىر كۇن بۇرىن ەردەننىڭ ايمەندە دەگەن ۇلىنىڭ قايتىس بولىپ، قارالى كۇيدە ەكەنىن ەستيدى. مامانىڭ يگى جاقسىلارى ازا ۇستىنە تاپ بولعان سوڭ يبا ساقتاپ، ەردەنگە كوڭىل ايتۋدان ارىعا بارمايدى. ەردەن بولسا جۇباتۋ سوزدەردىڭ بىردە-بىرىنە سەلت ەتىپ مويىن بۇرماستان، اح ۇرىپ تەرىس قاراپ جاتىپ الادى.

ەردەننىڭ بۇل سياقتى قايعى جۇتىپ، قاسىرەت شەككەن ءحالى تەك قوناقتاردى عانا ەمەس، بۇكىل باعانالى ەلىن داعدارتادى. ءسوز بىلەدى، ءجون بىلەدى دەگەندەردىڭ كوڭىل ءبىلدىرىپ، باسۋ ايتۋى ەردەننىڭ باسىن جەردەن كوتەرتە المايدى.

سوندا باعانالى ەلىنىڭ شوقاي /قۇلجاباي دەپ تە ايتادى/ دەگەن شەشەنى كەلىپ بىلايشا باسۋ ايتاسا كەرەك:

اسسالاۋماعالەيكۇم ەردەن!
كەتكەنىڭ بە كەردەڭ.
مەن شوقاي اعاڭ،
الىستان كوڭىل ايتا كەلگەن،
كەل، كانە، كورىسەلىك،
باسىڭدى كوتەر جەردەن!
باسىڭا باقىت قۇسى قونىپ،
جاسىڭنان ورىن الدىڭ توردەن.
جاراتقان پۇلسىز بەرىپ، قۇنسىز الدى،
نەڭ بار ەدى قۇدايعا بەرگەن؟!
سەنىڭ شيكى وكپە بالاڭ تۇگىلى
اكەڭ ساندىباي دا ولگەن.
ونى مىنا مەن كوزىمنەن كورگەم،
قولىمنان كومگەم.
ولگەن قايتىپ كەلمەن!
اۋىردى جەر كوتەرەدى،
جەردى جەل كوتەرەدى،
قازانى ەل كوتەرەدى،
قايعىنى ەر كوتەرەدى.
قارادان تۋعان حان ەمەس پە ەدىڭ،
ايىردان تۋعان نار ەمەس پە ەدىڭ؟
كەشە اكەڭ ساندىباي ولگەندە،
قاسىندا مەن بار ەمەس پە ەدىم؟
سەن سوندا جالاڭاياق بالا ەمەس پە ەدىڭ؟
جاماننىڭ باسىنا ءىس تۇسسە، بويلاي بەرەدى،
كوتەر باسىڭدى،
قارسى ال دوسىڭدى!
بوساتپا بەلىڭدى،
جاسىتپا ەلىڭدى! — دەپ ءسوز تاستايدى عوي. سوندا عانا ەردەن:

— ە-ە، باستاسىم كەلگەن ەكەن عوي! — دەپ، جاستىقتان باسىن كوتەرىپ وتىرادى. ءبىراق قايعىدان ەسەڭگىرەپ، ەشكىمگە نازار سالماستان ەڭسەسى ءتۇسىپ وتىرىپ قالادى. تەك، اندا-ساندا قۇمىعا ۋھىلەپ، تۇسىندا سۇيەۋلى تۇرعان قارا قوبىزىن سيپاپ قويىپ، شەرىن بوساتقىسى كەلگەندەي شىراي تانىتادى دەيدى. قوبىزدى سيپاي وتىرىپ، «جازعىزىم، قۇلىنىم!»، — دەپ بۋلىعا كۇبىرلەيدى.

وسىلايشا قارا قوبىزىنا ەردەن الدەنەشە رەت قول سوزادى. كەۋدەسىن كەرنەگەن زاردى سىرتقا شىعارار سارىن تىلەگەندەي بولادى.

ەردەننىڭ باسىنداعى وسىنداي قايعىلى حالگە بوساعا جاققا تىزە بۇككەن ىقىلاس تا كۋا بولىپ وتىرادى. ءولىمنىڭ جولى اۋىر عوي، ول دا ىشتەي ەگىلىپ، ەردەننىڭ باسىنداعى قايعىنى قوبىز تىلىمەن سارناتا سويلەتكىسى كەلەدى. ءبىراق وسىناۋ ازالى شاققا قانشالىقتى اراشا تۇسكىسى كەلىپ وتىرسا دا، تورگە باسا-كوكتەپ شىعىپ قوبىزعا قول تيگىزۋگە باتپايدى.

وسىنداي كۇيدە ءۇش كۇن، ءۇش ءتۇن وتەدى. ايمەندەنى ارۋلاپ قويىپ، ولىكتىڭ ءۇشىن بەرەدى. كوڭىل ايتشىلاردىڭ الدى سوڭعى باسۋ سوزدەرىن ايتىپ اتتانا باستايدى. ەردەن بولسا سول وزىمەن-وزى بولىپ، ءتىس جارماعان قالپى قارا قوبىزىنا مۇڭايا قاراپ قويىپ وتىرعان قالپىنان تانبايدى.

ال تامانىڭ يگى جاقسىلارى بولسا ءۇن-تۇنسىز اتتانىپ كەتۋدى ءجون كورمەي، «ولگەننىڭ ارتىنان ولمەك جوق، ءتىرى ادام تىرلىگىن ىستەيدى» دەگەن قيسىندى سوزدەرىن ايتا وتىرىپ، كەلگەن شارۋالارىن ەمەۋرىن ەتەدى. سول جەردە ەردەن ءبىر-اق اۋىز ءسوز قايتارادى:

— ءوز مالىم يەسىز قالىپ جاتقاندا وزگەنىڭ مالىن قايتەمىن! — دەپ كەلتە قايىرادى دا، ورنىنان تۇرىپ، سىرتقا شىعىپ كەتەدى.

ەردەننىڭ بەتىن بىلگەن سوڭ تامانىڭ ەر-ازاماتتارى قايتۋعا جينالادى. وسى كەزدە نەشە كۇندەي قوبىزعا ىنتىق بولىپ، ءبىراق مىنانداي قارالى شاقتا قول سوزۋعا باتىلى جەتپەي بۋلىعىپ وتىرعان ىقىلاس توردەگى قارا قوبىزدى الا سالادى دا، شالىپ- شالىپ جىبەرەدى عوي. جاي شالمايدى، ءۇش كۇن بويعى ەردەننىڭ «بەۋ، جالعىزىم، قۇلىنىم!» دەپ كۇرسىنە ەگىلگەن ءسوزىن سويلەتە سىزادى. سول قالپى ەردەننىڭ كوكىرەگىنە كەپتەلگەن زاردى اڭىراتا سوزىپ ءبىر قايىرادى دا، قوبىزدى ىرگەگە سۇيەي سالادى.

وسى كەزدە سىرتتان ەنتىگە باسىپ ەردەن كىرەدى. كوزى جاساۋراپ، يەگى كەمسەڭدەپ، ومىراۋ اشىلىپ كەتكەن. كىرگەن بەتتە ءۇي ىشىندەگى تامانىڭ جوقشىلارىن ءبىر شولىپ وتەدى دە:

— اپىر-اي، بىرەۋىڭ قوبىز تارتتىڭدار ما، جوق الدە، مەنىڭ كەۋدەمدى كەرنەگەن قايعى سىرتقا شىققىسى كەلدى مە؟! ءبىر سارىن سۇڭقىلداپ ەسىمدى العانداي بولدى-اۋ! — دەپتى.

سوندا ءۇي ىشىندەگىلەر ەردەننىڭ تولقىپ، بۇزىلىپ تۇرعان وڭىنەن قايمىعىپ، جەرگە كىرىپ كەتە جازداپ ەدى دەيدى. تەك ءبىر قارت وتىرىپ:

— اۋ، ەردەن، سابىر-سابىر! مۇنشا نەگە بوركەمىك بولىپ كەتكەنسىڭ. مىنا ءبىر بالا بالالىق جاساپ، قوبىزىڭا قول تيگىزىپ قويدى، — دەپ ىقىلاستى كورسەتەدى.

وسى كەزدە ەردەن ەكى يىعىن باسقان ءزىل باتپان جۇكتى العانداي، ەڭسەسىن تۇزەپ كەلىپ ورنىنا وتىرادى. سونان سوڭ باسىن كوتەرىپ، قاباعىن اشىپ، تامانىڭ جوقشىلارىنا مويىن بۇرىپ ءتىل قاتادى:

— ۋا، تامانىڭ جاقسى-جايساڭدارى! تاي-تايلاقتى ەكىنىڭ ءبىرى ۇرلايدى. راس، مەن سەندەردەن مال ۇرلاپ ەدىم. ال سەندەر مەنەن ادام ۇرلاپسىڭدار! نەشە كۇننەن بەرى مەنىڭ قايعىمدى قىزىقتاعانشا، سول قايعىما اراشا تۇسەر ادامنىڭ بارىن ايتساڭدار بولماي ما؟! ىزدەگەندەرىڭ مال بولسا تابىلار، قايعىمدى سەيىلتەر كۇي تابىلماس... بەل شەشىپ جايعاسىڭدار، قوبىز تىڭدايىق! — دەگەن ەكەن.

نەشە كۇن بويى ازالى ورتادا تولقۋمەن بولعان ىقىلاس قولىنا قارا قوبىز تيىسىمەن تىڭ سارىندى سىزا جونەلىپتى. قوبىزدىڭ قوڭىر ءۇنى «بە-ەۋ، جالعىزىم، جالعىزىم!» دەگەن شەرلى ءسوزدى جوقتاۋ ايتقانداي ازىناي سوزىپ باستاپ، «اينالايىن قاراعىم-اي، ءۇيباي-اي!» دەپ كۇڭىرەنە تولعاپ، كۇرسىنە قايىرادى. قىل قوبىز ىشەگىن تارتا جىلاپ، ازالى جاننىڭ زارىن توگەدى. وتپەلى ءومىر، وپاسىز جالعان تۋرالى تۇڭعيىق ويلارعا باتىرادى...

سوندا ەردەن:

— پاي-پاي، مۇنداي دا جورعا بولادى ەكەن عوي! دەسە دەسىن-اۋ، دەسە دەسىن-اۋ! — دەپ، قايعىدان سەيىلگەندەي شىراي تانىتقان ەكەن.

ءسويتىپ، وسى جولى تامانىڭ يگى جاقسىلارى ىقىلاستىڭ قوبىزىنىڭ ارقاسىندا ۇرلاعان مالداردىڭ كوزى بارىنا كوزىن الىپ، كوزى جوعىنا تولەۋىن الىپ، ات-شاپان ايىپ ءۇشىن الدارىنا قوساق سالىپ، ارتتارىنا تىركەۋ ەرتىپ، ابىرويمەن ەلگە قايتادى. ال ىقىلاسقا ارنايى سىي-سياپات جاساپ، يىعىنا وقالى شاپان جابادى، استىنا ات مىنگىزەدى.

ىقىلاستىڭ وسى جولى ەردەن الدىندا تارتقان كوڭىل ايتۋ كۇيى ەر اراسىنا «ەردەن» دەگەن اتپەن تاراپ ەدى دەيدى.

---