ەركىن ساباق
اقىن-جازۋشىلارمەن كەزدەسۋ
پوۆەست
ءدالىزدىڭ ارعى بەتىنەن سابەت اعا قىلت ەتىپ كورىنىپ، بەرى قاراي دەلبەڭدەپ ۇشتى. قاتىرما قارا پلاششىنىڭ ەتەگى قاۋدىرلاپ، قوڭىر گالستۋگىنىڭ قۇيرىعى باتپىراۋىقتاي بۇلعالاڭدايدى. كوتەرە تارالعان قالىڭ قارا شاشى جەلپ-جەلپ ەتەدى. ۇلكەن دە قيىق كوزى — ءيا، ءيا، اعايدىڭ كوزى، قىزىق بولعاندا، ءارى ۇلكەن، ءارى قيىق — ءداۋ دە بولسا تۇك كورمەيدى. جايشىلىقتا جۇزىنەن شۋاق توگىلىپ، قۇشاعىن جازا ءبىزدى كۇرگەيلەي تىقسىرىپ: "اينالايىندار، اينالايىندار، قوڭىراۋ سوعىلدى، كلاسقا كىرىڭدەر، قوڭىراۋ سوعىلدى!" دەيتىن. وسى جولى شۋاق تا جوق، "اينالايىن" دا جوق:
— بالالار، بالالار! — دەپ، ەكى يىعىنان دەمالىپ ەنتىكتى. قاراپ تۇرماي المات اتتى بالانى پلاششىنىڭ ەتەگىنە وراپ الدى. — ءتارتىپ كەرەك، ءتارتىپ!
اپام دا اڭ-تاڭ، ءبىز دە اڭ-تاڭبىز. ءدال وسى جەردە ءتارتىپ بۇزا قويايىن دەپ قۇلشىنىپ تۇرعان ەشكىم جوق سەكىلدى. ەندەشە، ءمۇعالىم نەگە شىبىن-شىركەي بولىپ، زىر جۇگىرىپ ءجۇر؟
ادەبيەت ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى الماتتىڭ ارقاسىنان وراي قۇشاقتاپ، مۇعالىمدەر بولمەسىنە قاراي ۇشىرتتى. الماتتىڭ كوزى قارا سۋلىقتىڭ ءار جەرىنەن جىلت ەتىپ، تامىپ تۇسەدى.
ءبىز دە قاراپ تۇرماي:
— كلاسس مىنا جاقتا، اعا!
— ءقازىر ادەبيەت ساباعى، — دەپ جان-جاقتان جامىرادىق.
— ءا؟ — دەدى سابەت اعا بىزگە جالت قاراپ. ءبىراق ءوزى مۇندا بولسا، ويى باسقا ەكەنى بەسەنەدەن بەلگىلى بولىپ تۇر. وندا دا ەكى-اق سەكۋند ويلاندى. شاپشاڭ سويلەپ، توپەلەي جونەلدى. — ادەبيەت ساباعى بولمايدى. ونىڭ ورنىنا كەزدەسۋ! اكت زالىنا! اكت زالىنا جينالىڭدار!
— قاي كەزدەسۋ؟
— اقىن-جازۋشىلارمەن كەزدەسۋ!
...سونىمەن، كەزدەسۋ! ۇلكەن دە جارىق اكت زالى بالالارعا لىق تولى. دەمدى ىشكە جۇتىپ، العى جاققا كوز سالامىز. ساحناعا ۇستەل، ال ونىڭ ۇستىنە شوق-شوق گۇل قويىلعان. ءتورت ادام ۇستەل جاعالاپ، ءتارتىپ ساقتاپ مونتيىپ وتىر. ونىڭ ەكەۋى قۇرمەتتى قوناقتار — اقىن-جازۋشىلار. قالعان ەكەۋى سابەت اعاي جانە مەكتەپ ديرەكتورى ارسلان ارداقايەۆيچ. جازۋشىنىڭ بىرەۋى الپىستى القىمداپ قالعان اق باس ادام. وڭ كوزىن ءسال قىسىڭقىراپ، جاعىن تايانىپ، جانتايىڭقىراپ وتىر. ەكىنشىسى — كوپ بولسا مەنەن مۇشەل جاس ۇلكەن. جاپ-جاس تۇرىنە قاراپ، جازۋشى دەۋگە ارەڭ قياسىڭ. ونى ءوزى دە ىشتەي ءبىلىپ قۋىستانا ما، ەكى شىنتاعىن ۇستەلگە تىرەپ، قاباعىن ءتۇيىپ، تىگىنەن تىك قازىقشا شانشىلىپ وتىر.
ارسلان ارداقايەۆيچ ورنىنان نايقالىپ اۋىر تۇرەگەلدى. وڭ قولىنىڭ الاقانىن تاقتايداي عىپ جازىپ، جوعارى كوتەردى.
— جولداستار!
زالداعى ىبىر-جىبىر، سىبىر سۋ سەپكەندەي باسىلدى.
— بالالار! — دەدى مەكتەپ ديرەكتورى قويۋ ۇنمەن. — بالالار، بۇگىن بىزگە سوناۋ الىس استانادان اقىن-جازۋشى اعالارىڭ كەلىپ وتىر. ءيا... — نەگە ەكەنى بەلگىسىز، ەكى قوناققا كەزەگىمەن بۇرىلىپ، ەجىرەيىپ قارادى. الدەنەدەن كەڭىلى قالعانداي استىڭعى ەرنى سالبىراپ تۇردى، تۇردى دا، باسىن قالت كوتەردى، قاسىن قايشىلاپ، قاباعىن ءتۇيىپ الدى. — ەڭ ءقادىرلى، ەڭ ۇلكەن قوناعىمىز، ارينە، سەيىت اقساقال. ول كىسىنى قازاق سوۆەت پوەزياسىنىڭ پولكوۆنيگى، ە-ە... گەنەرالى دەسە دە بولادى. — اقساقال جازۋشىعا تاعى ارنايى بۇرىلىپ: "قالاي، ەندى ريزاسىز عوي؟" دەگەندەي ماساتتانىپ، استام كوز تاستادى.
اقىن اعانىڭ جۇزىنە لىپ ەتىپ جۇقا قان تەپتى، پولكوۆنيك پە، گەنەرال ما، ايتەۋىر، وسىناۋ ءبىر ۇلاعاتتى لاۋازىمعا لايىق بولايىن دەدى مە، بويىن تۇزەپ، جوندەلىپ وتىردى.
— بۇل كىسىنىڭ باستى-باستى ەڭبەكتەرى مىناۋ...
ارى قاراي ارسلان ارداقايەۆيچ داۋسىن قوڭىرلاتىپ، ءار كىتاپتى اتاعان سايىن اراسىن ءبولىپ-بولىپ، سالا قۇلاش ءتىزىم وقىدى. سەيىت اعا كىتاپ جاعىن قاتىرعان ەكەن، ءتىزىم جۋىق ارادا ءبىتىپ بولمادى.
ديرەكتور اقىرى جاس جازۋشىعا مويىن بۇرىپ، يەگىن سامارقاۋ قاقتى.
— ال، مىناۋ توستىك ىنىشەك بالالارعا ارناپ جازادى... ە-ە؛ — دەپ كەكەشتەنىپ، "كىتاپتارى قالاي اتالۋشى ەدى ءوزى، ۇمىتىپ تۇرعانىم، اۋزىما سالىپ جىبەرمەيسىڭ بە؟" دەگەندەي توستىك اعاعا تونىڭكىرەپ، قاسىن كەرىپ-كەرىپ قالدى.
توستىك اعاي تومەن قاراپ تۇقشيىپ:
— سونى قايتەسىز! — دەپ كۇڭك ەتتى.
ديرەكتور دا بىردەڭەنى ۇعىپ قالدى ما، توستىك اعانى ودان ءارى قينامادى.
— ەندى ءقادىرلى قوناقتاردىڭ تۆورچەستۆوسى تۋرالى ادەبيەت ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى سابەت ساعيتوۆ جولداس بايانداما جاسايدى. تىنىش وتىرىپ، قۇلاق سالىڭىزدار!
سابەت اعا مانادان بەرى ەكى كوزى شىراداي جانىپ، قوس جازۋشىعا ەرەكشە ىنتىزارلىقپەن ىستىق-ىستىق قاراپ وتىرعان. سول سەزىمنىڭ دوڭگەلەك اينالعان يىرىمىنەن شىعا الماي قالدى ما، ەسى-دەرتى قوناقتارعا اۋىپ وتىرا بەردى.
— سابەت! — قاتقىل ءۇن جەتكەندە بارىپ تۇسىنەن شوشىپ ويانعانداي:
— ءا! — دەپ، باسىن جۇلىپ الدى.
ديرەكتور ءبىر ەزۋلەپ قانا مولشەرمەن ىزبارلى جىميدى — بۇكىل مەكتەپتە، مەكتەبىڭىز نە، بۇتكىل اۋىلدا ارسلان ارداقايەۆيچ قانا ءوستىپ جىميا الاتىن — قاسىن كەرىپ، مىنبەنى وڭ شەكەسىمەن نۇسقادى.
— سىزدەن بايانداما جاساۋ سۇرالادى...
— ءقازىر، ارسلان ارداقايەۆيچ، وسى ءقازىر... ويباي-اۋ، بايانداما ما، باياندامانى تاس قىلامىز.
ءمۇعالىم ورنىنان لىپ ەتىپ اتىپ تۇرەگەلدى، كوزدى اشىپ-جۇمعانشا ۇشىپ بارىپ، اعاش مىنبەگە قارشىعادايىن قونىپ الدى.
— اينالايىندار، مەن ايتايىن...
زال دۋ كۇلدى. وعان ول پىسقىرمادى، قاشىپ كەتەردەي مىنبەنىڭ ەكى جاقتاۋىنان مىقتاپ ۇستاپ الىپ، ال ساڭقىلداپ سويلەپ بەرسىن. ارا-تۇرا قالىڭ قارا شاشىن ارتقا سىلكىپ تاستايدى. وسىنىڭ ءبارى وزىنە جانە بەك جاراسىپ تۇر. ەندى شە! سابەت اعا اناۋ-مىناۋ ەمەس، ادەبيەت ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى عوي!
الدىمەن سەيىت اعانىڭ اياعىن جەرگە تيگىزبەي مىقتاپ ماقتادى. "اقىنداردىڭ اعاسى"، "سوسياليزم قۇرىلىسىنا زور داۋسىمەن ءۇن قوسقان ءدۇلدۇل"، وعان قوسا "نەمەرە، شوبەرە ءسۇيىپ وتىرعان ارداقتى اتا"... ساكەن، اسىرەسە، "جيىرما شاقتى نەمەرە، شوبەرەنىڭ" تۇسىندا شىنىمەن تولقىپ كەتتى، ادەبيەت ءپانىنىڭ مۇعالىمىنە الىستان ءسۇيسىنىپ:
— ءويدويت دەرسىڭ! سوقتىرت، اياما! — دەدى قىزارا كۇلىپ.
توستىك اعا دا جاس بولعانىمەن ءدوي ەكەن. بالالار ءومىرىن قاقتاي ساۋىپ، سان الۋان پوۆەست، اڭگىمەلەر جازىپتى. ءوزى ينستيتۋت بىتىرگەسىن مەكتەپتە ءبىراز جىل ءمۇعالىم بولىپ ىستەسە كەرەك. سونىڭ پايداسى جازۋدا مىقتاپ ءتيىپ جۇرگەن كورىنەدى. ادەبيەت ءپانى ءمۇعالىمىنىڭ ايتۋىنشا، ول كىسىنىڭ بۇگىنگىسىنەن گورى بولاشاعى تىپتەن زور.
توستىك اعا، قىزىق بولعاندا، بۇعان اسا تەبىرەنبەدى. ءبىر جەرى اۋىرا ما، تاس قۇدايشا مەلشيىپ، قارسى الدىنا بەزەرە قاراپ وتىر. الدە اقساقال "گەنەرال" اتانىپ، ءوزى ونداي لاۋازىمنان قۇر الاقان قالعانىنا وكپەلى مە ەكەن؟
باياندامانىڭ سوڭىندا ادەبيەت ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى سەيىت اعاعا جىلى ۇشىراي قاراپ:
— سەن قازاقتىڭ جانارتاۋى اتىلماعان،
عاسىردىڭ شەجىرەسى ايتىلماعان.
تۇلپاردايىن مىنەزدىم، توستىك قارعام.
ايتەۋىر، ءبىر ءپوليۋسىڭ جاقىن ماعان... —
دەپ سوقتىرتىپ كەلىپ، كەنەت، ورتا جولدا كىلت توقتادى، ساتكە ويلاندى، شەكەسىن الاقانىمەن شارت ەتكىزدى.
— قاپ، سابەت ساعيتوۆيچ، ءبۇلدىردىڭ، ءبۇلدىردىڭ! — پرەزيديۋمعا جالت قارادى. — سەيىت اعا، مەن ايتايىن، اينالايىن، توقتاي تۇرىڭىز...
اقساقال سۇيكىمدى سىلق-سىلق كۇلدى.
— توقتادىق، سەن ايتقان سوڭ توقتاماعاندا قايتەمىز، سابەت ىنىشەك!
— راقمەت! راقمەت! — الاقانىن كەۋدەسىنە باسىپ، باسىن سانمەن ءيىپ تاستادى. — كەشىرىڭىز، سەيىت اعا، بۇل تاقپاعىمدى توستىك ىنىشەككە ارناپپىن، سىزگە ارناعان ولەڭىم دە بار، سول ەكەۋىن اپاش-قۇپاشتا اۋىستىرىپ الىپپىن.
پرەزيديۋمى بار، زالى بار، قىرعىن كۇلكى... كۇلمەگەن تەك ارسلان ارداقايەۆيچ. ورنىنان تۇرىپ، قالىڭ قاباعىن قاعىپ تاستاپ قولىن كوتەرىپ ەدى، بالالار جىم بولدى. سەيىت اعا ەكى-ۇش ۇمتىلىپ، ىرعالىپ ورنىنان تۇردى، ءمۇعالىمنىڭ قاسىنا بارىپ، ارقاسىنان قاقتى.
— قاراعىم، ەش قىسىلما! اقىن-جازۋشىلارعا دەگەن نيەتىڭ ءتۇزۋ ەكەن، سوعان بەك ريزامىن. جاقىندا الپىس جاسقا تولعانمىن. سوندا قۇتتىقتاۋ مەن ارناۋ ولەڭدەردىڭ نە ءتۇرلى كوكەسىن ەستىدىم. كانە، سودان شىققان ءمۇيىزىمىز؟ ماقتاساڭ مىنا توستىكتى ماقتا، ادەبيەتىمىزدىڭ بولاشاق كوكجيەگى وسىلار...
سودان سوڭ "اقىن اعا تۋىسقان پارتيامىز بەن ۇكىمەتىمىزگە، قايتا قۇرۋ، جاريالىلىق زامانىنا ارنالعان ولەڭدەرىن شابىتپەن وقىدى" (اۋداندىق گازەتتە كەيىن جاريالانعان ەسەپتەن).
توستىك اعاعا ءسوز بەرىلدى. ول كىسى ءوز تۆورچەستۆوسىن ءوزى مەنسىنبەي مە، وعان توقتالمادى. ەسەسىنە مەكتەپ پروگرامماسىن، ونىڭ ىشىندە ادەبيەت ءپانىن وقىتۋ ءىسىن قاتتى سىنادى.
ياعني ادەبيەت وقۋلىعىنىڭ كوپتەگەن تاراۋلارى ولاق جازىلعان، "ءولى" تىلمەن جازىلعان. "ءولى ءتىل" دەگەن نە، العاشىندا دىم ۇقپاي، قۇلاعىمىز قالقيىپ وتىرىپ قالدىق. سويتسە، بالا ۇعىمىنا اۋىر، قاساڭ، سىرەسپە ءتىل ەكەن.
جازۋشى اعاي سارى مۇقابالى كىتاپتى بىزگە قاراتىپ، اسپانداتا جوعارى كوتەردى.
— مىناۋ 10-كلاسقا ارنالعان "ادەبيەت وقۋ كىتابى..." سونىڭ ساكەن سەيفۋللينگە ارنالعان ءبولىمىن كورەلىك. ءبىزدىڭ پىكىرىمىزشە، ساكەن — وت ءومىر ريەۆوليۋسيونەر اعا، پوەزيانىڭ قىزىل تۇلپارىن ەرتتەپ مىنگەن اقىن، "جەر قازعانداردى" جازعان شەبەر پروزايك... تاس توبەگە كوتەرىلە بەرگەندە ءوزىمىز اتىپ تۇسىرگەن جارىق جۇلدىز... وسىناۋ سان قىرلى لاعىل تاعدىردى مىناۋ كىتاپ قالاي سيپاتتايدى؟ مىنە... "ساكەن سەيفۋللين — قازاق سوۆەت ادەبيەتىنىڭ نەگىزىن سالۋشىلاردىڭ ءبىرى". حوش. ونىڭ ءار بەتىنەن ءوق-دارى ءيسى اڭقىپ تۇراتىن "تار جول، تايعاق كەشۋ" رومانى تۋرالى نە دەپپىز؟ "بۇل رومان ريەۆوليۋسيا جولىندا جان كەشكەن كۇرەسكەرلەر بەينەسىن كازاك سوۆەت ادەبيەتىندە ءدال بەينەلەگەن تولىق قاندى شىعارما..." — ءوستىپ، ءوستىپ كۇزگى جابىرقاۋ كۇڭدەي كوڭىلسىز ۇنمەن ارى قاراي دا سوزىپ كەتە باردى. كينولاردا بۇحارا مەن سامارقاندتىڭ مولدالارى ءسويتىپ قۇران وقيتىن. توستىك اعا سولاردان اۋسايشى. الدە ادەيى سويتە مە، كىم ءبىلسىن.
سابەت اعاي جەردەن جەتى قويان تاپقانداي:
— ە، توستىك اينالايىن، ايتقانىڭ تۇپ-تۇگەل التىن... بالالار تۇگىل، مەنىڭ ءوزىم دە "ادەبيەت وقۋ كىتابىنىڭ" كەيبىر جەرىن ۇقپاي قالامىن، — دەپ جىبەردى تومەن بۇعىپ.
ءبىز، امال جوق، مىرس-مىرس كۇلدىك.
ارسلان ارداقايەۆيچ ساسپادى، قولىن كوتەردى. كۇلكى پىشاق كەستى تىيىلدى. جالپى، مەكتەپ ديرەكتورى كۇلكىنى جاراتپايدى. ول كىسى جۇرگەن جەردەن كۇلكى قاشادى. سابەت اعا عانا بۇگىن سول "جازىلماعان زاڭدى" بۇزىپ، ءالسىن-السىن كۇلدىرىپ وتىر.
ديرەكتور بالالار جازۋشىسىنا قاسىن كەرە مانمەن قاراپ:
— سول ساپاسىز وقۋلىقتى، ماسەلەن، ءسىز قالاي جازعان بولار ەدىڭىز؟ سىر بولىسە وتىرايىق... — دەدى ءتىس اراسىنان سىزدىقتاتا سىپايى سويلەپ. — ءوزىڭىز ايتقانداي، قىزىقتى دا ماعىنالى، ۇعىنىقتى دەگەندەي...
توستىك اعا كىدىرمەدى.
— وقۋلىق جازسام، جازۋشى ەمەس، عالىم بولار ەدىم. ءبىر نارسەگە كوزىم انىق جەتەدى: "ادەبيەت وقۋ كىتابىن" ءبۇيتىپ اعاش تىلمەن جازۋ، ءبارىن العاندا، وقۋشىلاردىڭ ساۋ باسىن ساۋداعا سالۋ، ارى العاندا، كۇنا!
— ءسوز دەپ وسىنى ايت! اينالايىن-ا... — سابەت اعا تاعى دا قوپاڭداپ اتىپ تۇرەگەپ، ورنىنان ۇشىپ كەتە جازدادى.
ءبىز اڭكى-تاڭكىمىز. نە بوپ بارادى ءوزى؟ كىمدىكى دۇرىس — توستىك اعاي ما، جوق الدە ادەبيەت وقۋلىعىن جازعان عالىم اعايلار ما؟
ارسلان ارداقايەۆيچ قولىن كوتەردى. زال ىشتەن تىنىپ، ءۇنسىز وتىرسا دا كوتەردى — ساسىڭقىراپ تۇر. مەكتەپ ديرەكتورىنىڭ شىنداپ ابىرجىعانىن العاش كورۋىم. ول كىسى توستىك اعاعا بۇتكىل تۇلعاسىمەن بۇرىلدى دا، سىزدىقتاتا سويلەدى.
— ءوز تۆورچەستۆوڭىزعا قاراي اۋىسساڭىز... توكە! — مۇنىڭ استارىندا: "وقۋلىق ءۇشىن، ساكەن سەيفۋللين ءۇشىن قينالىپ قايتەسىز؟ جونگە كوشەيىك..." دەگەن ىزبار جاتقان.
جازۋشى اعا سۋىق جىميىپ، ديرەكتورعا قارادى.
— ازىرگە تۆورچەستۆوم مىنا بيىك مىنبەدەن ماقتاناتىنداي حالدە ەمەس. نە جازدىم، نە قويدىم، ونى مىنا زالداعى قاراكوزدەردەن سۇراڭىز، — دەپ ايبات شەككەنىمەن، مىنا اڭگىمە وزىنە دە وڭايعا ءتۇسىپ تۇرماسا كەرەك. جان قالتاسىنان ورامال سۋىرىپ، ماڭدايىنا باستى. — "ادەبيەت وقۋ كىتابى" تۋرالى بىر-ەكى اۋىز ءسوز. وزدەرىڭىز جاقسى بىلەسىزدەر، وتىزىنشى جىلدارداعى كوللەكتيۆيزاسيا — ۆلاديمير يليچ لەنيننىڭ كورەگەندىك نەپ ساياساتىن ءستاليننىڭ بۇرمالاۋى بولىپ شىقتى. ىشكى رەسەيدە ەڭ شارۋاشىل حالىق "كۋلاك" دەگەن سىلتاۋمەن سىبىرگە، بەلوموركانالعا ايدالسا، قالعانى كولحوز، سوۆحوز سەكىلدى زورلىق قامىتتى موينىنا ءىلدى. قازاق حالقىنىڭ باستان كەشكەن زوبالاڭى بۇدان دا قيىن. قىرۋار مالى كانپەسكەلەنىپ، اشارشىلىققا، سۇمدىق قىرعىنعا ۇشىرادى. باسقا تۇسكەن وسى ناۋبەتتى ءبىز قالاي جىرلاپ، قالاي جازىپ كەلدىك؟ جاساسىن كوللەكتيۆيزاسيا، جاساسىن كولحوز، سوۆحوز! سوناۋ وتىزىنشى جىلدان بەرى ەستىپ اۋزىمىزدى جاپپاي اندەتىپ كەلەمىز. جامبىل اتا ەكەش جاكەڭنىڭ دە سونداي ولەڭدەرى بار...
— توكە! توكە! ءبىزدىڭ مەكتەپ جامبىل اتامىزدىڭ اتىندا، تىم بولماسا سونى ۇمىتپايىق. — گۇر ەتە قالدى ارسلان ارداقايەۆيچ. ۇستەلدى اۆتوقالامىنىڭ دۇمىمەن تىق-تىق نۇقيدى. شاماسى، الدىندا ءمۇعالىم ياكي وقۋشى ەمەس، جازۋشى تۇرعانىن ەسىنەن شىعارىپ السا كەرەك. ءوزى كۇيگەن كىرپىشتەيىن كۇپ-كۇرەڭ.
توستىك اعا دا العان بەتىنەن قايتپادى.
— مەن جامبىل اتانى ءبىر قازاقتاي قادىرلەپ، توبەمە كوتەرىپ وتەمىن. ول كىسى سول زاماننىڭ پافوسى، شىندىعى، كەرەك دەسە، ايناسى. ءوز بەتىڭ قيسىق بولسا، ايناعا وكپەلەمە دەگەن. جامبىل اتا قيسىق ەمەس، سول اۋمالى-توكپەلى زامان قيسىق!
زال ۇياسىنان ۇرىككەن اراداي قىم-قۋىت گۋلەدى. ارسلان ارداقايەۆيچ بۇل جولى ادەتتەگىدەي قولىن كوتەرمەك تۇگىل، ورنىنان قوزعالا المادى.
ەسەسىنە پوەزيا گەنەرالى باسىن قالت كوتەردى. ماڭگىرىپ وتىردى - وتىردى دا، ءمان-جايدى ارەڭ ۇقتى-اۋ اقىرى:
— توستىك قاراعىم، بايقاساي... اۋديتوريا باسقا عوي، اۋديتوريا! — دەپ، باسۋ ايتتى.
— قيسىق ەمەي نەمەنە! — توستەكەڭ بۇگىندىككە بوي بەرەتىن ەمەس، تاعى كەرى شالقىدى. — قالىڭ ەلدى توز-توز ەتىپ، اشتىققا ۇشىراتقان كوللەكتيۆيزاسيانى كەيىنگى ۇرپاققا نەگە ۇلگى ەتەمىز؟ بارىپ تۇرعان ماڭگۇرتتىك بۇل! ونداي سىرتى ءبۇتىن، ءىشى ءتۇتىن شىعارمالاردى تۋدىرعان سول كەزدەگى ستاليندىك زامان! اقىن-جازۋشىلاردىڭ كوبى دارىپتەدى كولحوز-سوۆحوزدى. ونىڭ كەسىر-كەساپاتىن وزدەرى دە جەتە تۇسىنبەي، بىلمەي كەتتى. تىپتەن رەپرەسسياعا ۇشىراعان ساكەن، ءىلياس، بەيىمبەتتەر دە... ارىستاي سول ءۇش اعامىز تۋرالى مىنا "ادەبيەت وقۋ كىتابى" جىلىمشىلاتىپ، "1937 — 38 جىلدارى قايتىس بولدى" دەيدى. "ادامنىڭ تۋعان جانە ولگەن كۇنىن جاسىرۋ كۇنا" دەيدى ەرتە دۇنيە دانىشپاندارى. ەندەشە، ءبىز نەگە ءۇش اعانىڭ قازاسىن جاسىرامىز، نەدەن قارادان قاراپ شوشيمىز؟ قىل اياعى وسىنى التى الاشقا جاريا ەتىپ، ايتا الماساق، نەسىنە جەر باسىپ ءجۇرمىز؟ — توستىك اعا مىنبەگە جالپاعىنان جاتىپ الىپ، قولىن جايقاي سەرمەپ تاستايدى. ءوڭى كۇيىپ پىسكەن كۇرەڭ باۋىرساقتاي، سەلكەۋ-سەلكەۋ شاشى ماڭدايىنا شاشىراپ ءتۇسىپتى. — وسىنى شەت جاعالاپ بولسىن، جاس وسكىن وقۋشىلارعا ءتۇسىندىرىپ جۇرگەن جان بار ما؟
ارسلان ارداقايەۆيچ كوتەرىپ، الاقانىن جايدى.
— ءبىز ءبارىن دە تەك وقۋلىق بويىنشا تۇسىندىرەمىز. پروگراممادان بۇرا تارتۋعا بولمايدى. — داۋسى كوپە-كورىنەۋ بۇزىلىپ، قارلىعىپ شىقتى. قاسىن كەرىپ قالىپ، شاشىن جەلكەسىنە قاراي كوتەرە سىلاپ تاستايتىن ادەتىن ۇمىتىپتى. بۇرىنعى نىعىز، تىعىز ديرەكتور ەمەس، ابدەن ساسقان، ابىرجىعان ارسلان ارداقايەۆيچ...
توستەكەڭ ەڭىسكە سالىپ، ورگە وزدى.
— كوللەكتيۆيزاسيا، رەپرەسسيا سياقتى اپاتتى بارلىق گازەت، جۋرنال جارىسا شۋلاپ جازىپ جاتىر. سول مىڭ-مىڭ ماقالا مەن ەستەلىكتى نەگە پايدالانباسقا؟ توقىراۋ جىلى جازىلعان، ابدەن ۇستىرىكتەلگەن جىلىمشى، جىلماقاي وقۋلىقتار كىمگە كەرەك؟ جاريالىلىق، دەموكراتيا، قايتا قۇرۋ، شىندىق دەيدى. مىنا وتىرعان كوگەن كوزدەر دە شىندىقتى تىلەيدى، شىندىققا شولىركەپ وتىر...
زال ءىشىن تارتىپ، تۇنىپ قالعان. قاراقات كوزدەر كەڭ اشىلىپ، پرەزيديۋم مەن اعاش مىنبەنى ءۇنسىز ىشىپ-جەيدى. سابەت اعا تىك تۇرەگەپ كەتكەن. ديرەكتورعا ءبىر، توستىك اعاعا ەكى قاراپ، شاشىنا بەس ساۋساعىن قاتار سالىپ ۇيپالاقتاي بەرەدى. ءسوز شىركىن كومەيىنە ۆزۆود-ۆزۆودىمەن كەپتەلىپ قىشاپ-اق تۇر، اتتەڭ، اتتەڭ...
ابىروي بەرگەندە، دالىزدەگى قوڭىراۋ قولدى-اياققا تۇرماي شىرىلداپ قويا بەردى.
— مەن ءبىتتىم! ىقىلاستارىڭىزعا راقمەت!
توستىك اعا مىنبەدەن ءتۇستى، اياعىن سۇيرەتە باسىپ ءوز ورنىنا بەت تۇزەدى.
سول مۇڭ ەكەن، ادەبيەت ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى بۋىن-بۋىنىنداعى ەڭ كەرەكتى ۆينتتەردى سۋىرىپ الىپ-الىپ تاستاعانداي سىلق ءتۇستى. باسىن قوس قولداپ قىسىپ، تومەن قاراپ وتىر. "گەنەرال" اعا سول ماڭگىرگەن كۇيى ءالى ماڭگىرۋ... ارسلان ارداقايەۆيچ زور دەنەسىمەن ساحنانى كولەڭكەلەپ:
— بالالار، تىنىش! تىنىش! — دەپ، ۇستەل شەتىن تەمىر سىزعىشپەن شىپىلداتىپ سوعادى.
زال ونسىز دا تىنىش ەدى. ءبىر ىزىڭ ءار تۇستان ءبىر ولەۋسىرەپ ەستىلەدى. كوكتەمنىڭ العاشقى شىبىنى! شاپاعاتتى كۇننىڭ تىلشە ساۋلەسى ىشكە قيالاپ ءتۇسىپ تۇر.
ديرەكتور قارقىلداپ كۇلدى
ءبارى دە بۇرىنعىداي، ءبارى دە قاز-قالپىنشا...
ەۆروپا، ازيانى تابانعا سالىپ قىرىپ-جويىپ، ءۇندىستانعا سەمسەر الا جۇگىرگەن الەكساندر ماكەدونسكييدىڭ جەكە باسىنىن ءتارتىبىن تالقىلايمىز؛ بۇل — تاريح ساباعى؛ ريەۆوليۋسياعا دەيىن جارتىلاي جابايى ءومىر كەشىپ، كوشپەندى بولىپپىز (حالىقتىڭ ەكى-اق پروسەنتى ساۋاتتى!)؛ ءبۇل — "قازاق سسر-نىڭ تاريحى"؛ ونى از دەسەڭىز افريكانىڭ باقىراۋىق ءجۇن-جۇن مايمىلدارىمەن ارعى تەگىمىز ءبىر تۋىس ەكەنبىز (ءماسساعان، سوندا ءابۋناسىر ءال فارابي، پۋشكين، اباي سەكىلدى اتالار دا مايمىلدىڭ ۇرپاعى ما؟)؛ بۇل — زوولوگيا، ىلىك، بارىس، جاتىس، شىعىس، كومەكتەس سەپتىكتەرى — كازاك ءتىلى، ەكى كاتەتتىڭ قوسىندىسى ءارقاشان دا گيپوتەنۋزاعا تەڭ بولماق — گەومەتريا! ساباق ۇستىندە وقىتۋشىنىڭ كوزىن الا بەرە ەسىنەيمىز، قۇسىنايمىز، توق ەتەرى، ساباقتان باسقانىڭ ءبارىن سارىلىپ ويلايمىز. وندا دا مۇعالىمگە ەمەس، تەرەزەگە قاراپ ويلانامىز، ويتكەنى سىرتتا كوكتەم قۇلپىرىپ تۇر. كوكتەم اينەكتىڭ سىرتىنان كوگىلدىر قولىن بۇلعاپ ءبىزدى سىرتقا، كەڭ دۇنيەگە شاقىرادى. ءبىراق وعان ءبارى دە جان-تانىمەن قارسى: مۇعالىمدەر دە، مەكتەپ-ينتەرناتتاعى تاربيەشىلەر دە، ۇلكەندەر دە... "وقى، وقى جانە وقى!" دەيدى كەزىندە وزدەرى ويناماعانداي، تالدان تاياق ءمىنىپ، جالاڭ اياق جۇگىرمەگەندەي... ەل جاتاردا، ۇيىقتار الدىندا قۇم ىشىندە مال باعىپ جاتقان اكە-شەشە، اتا-اپا، تۇيمەش كوز ءىنى-قارىنداستارىمىزدى ويلاپ، ساعىنا سارعايامىز — قىسقاسى، ءبارى دە بۇرىنعىداي، ءبارى دە قاز-قالپىنشا...
ءبارى دە بۇرىنعىداي... ارسلان ارداقايەۆيچ ءداۋ قولىن ارتىنا ۇستاپ، ءبىزدى الىستان سەرمەپ، جاقىننان تەربەپ، ماڭعاز باسىپ، ءدالىزدى بويلاپ وتەدى. ول كىسى ەشكىمگە ۇرىسپايدى، كەيبىر مۇعالىمدەردەي كابينەتىنە دە ەرتىپ اپارمايدى، ايتكەنمەن بىزگە وسى جاي باسىپ وتكەنىنىڭ ءوزى جەتىپ جاتىر. قىسقاسى، كاباگىمەن جاسقايدى. ول كىسىنى كورسەك بولدى، وقۋدا ۇلگىلى، دالىزدە ءتارتىپتى بولۋ كەرەك ەكەنىن ۇعا قويامىز. وندا دا قاس قاعىمدىق ساتكە عانا. مەكتەپ ديرەكتورى كابينەتىنە كىرىپ كەتىسىمەن ۇلگىرىم دە، ءتارتىپ تە اياق استى قالىپ، قولما-قول ويىن سوعىپ كەتەمىز.
وزگەرگەن تەك سابەت اعا... ول كىسى ءقازىر ءدالىز قۋالاپ، قاتىرما قارا پلاششىنىڭ ەتەگى سۋ-سۋ ەتىپ ۇشىپ ەتپەيدى. بارىمىزگە جەكەلەپ تە، جالپىلاپ تا قۇشاعىن جايا كۇرگەيلەي قاۋمالاپ: "اينالايىندار، كلاسقا كىرىڭدەر، كلاسقا كىرىڭدەر!" دەمەيدى. ۇمىتىپ بارادى ەكەم، سابەت اعانىڭ "اينالايىن اعا" دەگەن لاقاپ اتى بار. ول ءۇشىن كلاسس، مەكتەپ، بۇكىل اۋىل، الەم — ءبارى دە شەتىنەن كىل اينالايىندار... ەگەراكي دەيمىن دە، ول كىسى كوشەدە كاندەك يت ىر ەتىپ، الدا-جالدا بالاعىنان الا تۇسسە: "ءوي، اينالايىن، ونىڭ نە؟ بۇل ساعان جاراسپايدى، كانە، بەرى كەلە قويشى، باسىڭنان سيپاپ جىبەرەيىن" دەر ەدى. ءوز بالالارىنا دەيىن "كوكە" دەمەيدى، "اينالايىن" دەيدى. "مەن ايتايىن!" — دەپ، كەۋدەسىن كوگەرشىندەي ۇشكىرەيتىپ، العا اتى شىعاتىن قىزىق مىنەزى جانە بار. وسىنىڭ ءبارى وزىنە جانە ءايبات جاراسادى.
اتتەڭ، ادەبيەت ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى انەۋگۇنگى كەزدەسۋدەن كەيىن "اينالايىن"، "مەن ايتايىن-دى" تازا قويىپ الدى. بۇرىن ءۇزىلىس سايىن سويلەپ ءدالىزدىڭ انا باسىنان ءبىر، مىنا باسىنان ءبىر ساڭقىلداپ، مەكتەپ راديوسىمەن جارىسا سويلەپ جۇرەتىن. بۇل كۇندە ويتپەيدى، توماعا-تۇيىق. ەڭ قىزىعى، وز-وزىنە مۇلدەم وز-وزىنە مۇلدەم ۇقساماي قالدى. ساباقتى بىرەۋ زورلاپ جەلكەلەپ تۇرعانداي ساراڭ تۇسىندىرەدى. باسقا، بوتەن ءمۇعالىم ساباق بەرىپ جۇرگەندەي. ءبىز دە بۇرىنعى ادەبيەت ءپانى ءمۇعالىمىنىڭ ورنىنا ول كىسىنى وگەيسىنەتىن سياقتىمىز.
مەكتەپ ديرەكتورى ەكەۋى كەزىندە كورشى سوۆحوزدا بىرگە جۇمىس ىستەپتى. ارسلان ارداقايەۆيچ بىزگە اۋىسقان كەزدە، سابەت اعانى وزىمەن بىرگە ەرتە كەلگەن. بۇل اۋىسۋ ادەبيەت ءپانىنىڭ مۇعالىمىنە جاقتى، بيىل وقۋ ىسىنە مەڭگەرۋشى بولىپ جوعارىلادى. مۇعالىمدەر قالجىڭى ما، شىنى ما، "ارسلان وڭاشادا ويلايدى. سابەت سونى پەدسوۆەتتە سويلەيدى"، — دەيتىن كورىنەدى. ول راس تا سەكىلدى. ديرەكتور قايدا جۇمساسا، سوندا قۇس بولىپ ۇشا جونەلەدى. ەكەۋى ارالارىنان قىل وتپەيتىن دوس.
ول ول ما، كەيىنگى كەزدە شارگەز، اشۋلانشاق. "اينالايىن"، "مەن ايتايىن" جايىنا قالدى. ماسەلەن، كەشە...
ءيا، كەشە تۇستەن كەيىن جەڭەشەم الىستاعى مالدى اۋىلدان ارتىنىپ-تارتىنىپ كەلە قالماسى بار ما. ۇلكەن اعانىڭ وتىن جاعىپ، ءتۇتىنىن تۇتەتىپ وتىرعان اقىلدى جەڭەشەم عوي باياعىسىندا. ءبىر قورجىن قۇرت-مايىنىڭ اۋزىن شەشىپ: "كينو، ديسكوتەڭنان قالما!" — دەپ الاقانىنا ون سوم قىستىردى. كوڭىلدى ءوستىپ ابدەن دەمدەپ العاسىن سىرتقا شىعىپ، ۇزىن ورىندىق ۇستىندە ۇڭكىل-شۇڭكىل اڭگىمەلەسىپ وتىرعانبىز. اعانىڭ ۇيىندە مايرا، سايرا، الۋا سىندى ءارى كىشكەنە، ءارى سونداي، سونداي سۇيكىمدى قارىنداستارىم بار، جەڭەشەم سولاردىڭ قىزىق قىلىقتارىن جىپكە تىزەدى. وڭ قۇلاعىمدى و كىسىگە، سول قۇلاعىمدى كوكەكتىڭ ۋىلدەگەن ۇنىنە توسىپ قويىپ، كوكتەم شۋاعىنا ەكى شەكەمدى كەزەگىمەن راقاتتانا توسامىن... قارىن توق، كوڭىل ماس. راقات، جاننىڭ راقاتى!
— اعاڭ بيىل ساۋلىقتىڭ ءار جۇزىنەن ءجۇز ەلۋ قوزى الامىن دەيدى. وتىرىگى مە، شىنى ما، كىم ءبىلسىن. ءاي، شىنى شىعار. "كاك شتىكپىن، ايتقانىمنان قايتپان!" — دەپ، ءدۇر-دۇر ەتەدى. كۇزدە شوپانداردىڭ جينالىسىندا قىزا-قىزا كەلە، سويتەمىن دە بۇيتەمىن دەپ سالىپتى عوي.
كوزىمدى قانشا اشىپ وتىرۋعا تىرىسسام دا، وز-وزىنەن جۇمىلىپ كەتە بارادى؛ جاڭا ىشتە اساعان قۇرت-مايلار بۋىنىما ءتۇسىپ، بالقىتىپ بارادى.
— اعا مولودەس! ءسىز دە... — دەي سالامىن تۇك تولعانباي، تۇك تەبىرەنبەي.
بۇل جەڭگەيگە ماي سىلاۋىنداي ءتيىپ، تازا ەلجىرەپ قالدى.
— تورە بالا، اعاڭ بىلاي دەپ دۇعاي-دۇعاي سالەم ايتتى: " مەن مىنا جاقتا جۇزىنەن ءجۇز ەلۋ قوزى الىپ جاتقاندا، بەكتاس ول جاقتا "بەستەردى" قويداي قاپتاتسىن. بەكتاسجان ءۇشىن بيىلعى سوسياليستىك مىندەتتەمە — "بەس" پەن "ءتورت!". وسىناۋ دىتتەگەن جەردەن شىعا بىلسە، اككوردنىي-پرەميالنىيىما موپەد ساتىپ اپەرەمىن..."
بۇتاققا قونىپ اپ، الدەنەگە ءماز بولىپ، قارقىلداپ وتىرعان ءبىر كارى قارعاعا ناۋمەز قاراپ وتىر ەم، "موپەد" دەگەندە دەنەم توق سوققانداي ءدىر ەتە قالدىم.
— موپەد؟
— اعاڭ ايتپايدى، ايتسا قايتپايدى... سول تۇستا سابەت اعا قالباڭداپ ءمۇيىستى اينالىپ، بەرى شىعا كەلمەسى بار ما. ول كىسى بۇگىن مەكتەپ-ينتەرنات بويىنشا كەزەكشى، ياعني ءبىزدىڭ ءجۇرىس-تۇرىس، ءتارتىبىمىزدى قاداعالايدى، "كوشەنىڭ ءقايبىر جامان بالالارىنا" ەرىپ كەتپەۋىمىزدى باقىلايدى. ودان قورقىپ تۇرعان مەن جوق. جەڭەشەم جاڭا ايتقانداي، "بەكتاس بيىل بۇزىلماۋعا ءتيىس، بەكتاس "ءتورت" پەن "بەس" الۋعا ءتيىس". بۇل ورىندالسا، جىل اياعىندا سۋ جاڭا موپەد استىدا دەي بەر. سول سەبەپتى بۇزىلۋ-سۇزىلۋدى ازىرگە قويا تۇرۋ كەرەك. اۋەلى الگى موپەدتى قولعا ءتۇسىرىپ الايىق، بۇزىلامىز با، جوق پا، ارى قاراي كورە جاتارمىز.
ادەبيەت ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى اياعىنىڭ باسىنا قاراپ، تۇسىمىزدان وتە بەردى. قاتال دا قازىمىر الدەكىم تاپ وسى ازىردە جەردەن الىپ، جەرگە سالىپ، سوگىپ جىبەرگەندەي سۇلق، كوڭىلسىز. جەڭەشەمە تۇك كورمەس كوزبەن قارادى، وبالى نە كەرەك، امانداستى، ءبىراق ايالداعان جوق، باسپالداققا قاراي جونەدى.
مەن بايقاعان نارسەنى جەڭەشەم دە اڭداپ قالدى ما، وقىتۋشىعا كوزىنىڭ استىمەن قاراپ:
— مىنا كىسى كىم؟ — دەدى جايلاپ.
مەن اۋىز اشقانشا، وقىتۋشى جەڭەشەمدى ەستىپ قويعانداي وكشەسىنەن شىر اينالىپ، كىلت بەرى بۇرىلدى. تەبىتىپ كەلدى دە، جاڭا كورگەندەي بەتىمە شۇڭىرەيە قاراپ تۇر. نەسىنە ساسايىن — ءتارتىپ ءتۇزۋ، ۇلگىرىم جامان ەمەس، تەك ءتيىسىپ كورسىن. ايتسە دە ءمۇعالىمنىڭ قادالا قاراعانى ءبىر ءتۇرلى ەكەن، وتكەن ايدا، وتكەن جىلى جاساعان الدەبىر "قىلمىستارىم" ەسكە ءتۇسىپ، قارادان قاراپ قيپاقتاي باستادىم. سودان-اق ادەبيەت ءمۇعالىمى وزىنە كەرەكتى بىردەڭەلەردى ۇعىپ قالدى ما، جەڭەشەمە بۇرىلدى.
— كەشىرىڭىز! — مەن تاپ ءبىر جانى بار پەندە ەمەس، ماعان قاراپ سالىنعان ولاق كاريكاتۋراداي شەكەسىمەن نەمكەتتى نۇسقادى. — ءسىز مىنا بالانىڭ جاقىن-جۇراعاتى بولاسىز با؟
جەڭەشەم اۋەلى ورنىنان تۇرىپ، ءوڭىرىن تۇزەدى. كۇن قاقتى ءجۇزى ءسال قوشقىلداندى.
— ءيا، جەڭگەسى بولامىن.
— وتە جاقسى، وت-تە جاقسى! — ءمۇعالىم الاقاندارىن بىر-بىرىنە قۇشىرلانا ىسقىلادى. — مەن ادەبيەت پانىنەن ساباق بەرەمىن. سابەت ساعيتوۆ! — ەكى الاقانىنىڭ ساۋساقتارىن بىرىكتىرە ۇشكىرەيتىپ جەڭگەيگە ۇسىندى.
جەڭەشەم ىزىلىپ-سىزىلمادى، مۇعالىمگە ءسال شالقايا شەكەلەي سىناپ قاراپ، قولىن ادەپپەن سوزدى.
— ءسانيا كالياكباروۆنا!
ءمۇعالىم تەز وزگەردى:
— ءسىز بەكتاستىڭ ۇلگىرىمى، جەكە باسىنىڭ ءتارتىبى قانداي، سونى بىلەسىز بە؟ — دەپ، شاق ەتە ءتۇستى.
جەڭەشەم ول ءدوڭ ايباتتان ىقپادى:
— سونى سىزدەن بىلەيىك دەپ ەك، — دەپ، ءمۇعالىمنىڭ استىنا سىزدىقتاتىپ سۋ جىبەردى. ونى دا ادەيى ىستەپ تۇر، جايشىلىقتا وقىتۋشى-سوقىتۋشىدا شارۋاسى جوق، ۇلگىرىمدى دە، ءتارتىبىمدى دە وزىمنەن سۇراپ الاتىن. ماعان قاتتى سەنەدى. ال، ەزىڭە بىرەۋ سونداي سەنىم ارتىپ تۇرعاندا، قالاي وتىرىكتى شىنداي، اقساقتى تىڭداي عىپ ايتاسىڭ؟
— انە، انە! — دەپ، ساۋساعىن جوعارى شوشايتتى ءمۇعالىم. — الىستان دوربالاپ قۇرت-ماي تاسيمىز، ونى بالانىڭ الدى-ارتىنا قويىپ، اۋزىنا تىقپالايمىز، ال كلاسس جەتەكشىسىنە بارىپ، ۇلگىرىم، ءتارتىبىن سۇراۋدى بىلمەيمىز.
جەڭەشەم ءبىر كورمەگە جۋاس، ايتپەسە جاتىپ اتاردىڭ ناق ءوزى. جامبىل اتىنداعى ورتا مەكتەپتى كەزىندە ماقتاۋ گراموتاسىمەن بىتىرگەن، قاشان بارساڭ دا قازاندىق قاسىندا سىقسيىپ، گازەت-جۋرنال وقىپ وتىرادى. بار جازىعى — قويشى جىگىتكە، مەنىڭ اعاما كۇيەۋگە قاشىپ كەتكەنى.
— سىزدەن ءدال ءقازىر تورە بالانىڭ ۇلگىرىم، ءتارتىبىن سۇراپ تۇرمايمىن با؟ — دەپ، قاپتىڭ اۋزىن شىمشىپ قانا شەشىپ قويدى.
ءمۇعالىم مۇنى كۇتپەدى مە، اۋزىنىڭ ءتۇتىنى قيسىق شىعىپ، كەرى شالقىپ سويلەدى.
— بۇل بالا... بيىل ناشار. الگەبرا، حيميا، قونبايدى مەنىڭ ميىما دەيتىن كورىنەدى. مۇعالىمدەرىنەن جالوبى كوپ. اۋىزشا ، ساباق بولماسا، قالعانى... — قولىن مىقتاپ ءبىر سىلتەدى. — قىپ-قىزىل ماحابباتپەن اينالىسادى. تو ەست سونداي اڭگىمە، پوۆەستەر وقيدى. جاستىعىنىڭ استىنان "ءمولدىر ماحاببات"، "عاشىقتار"، "جەنششينا ۆ كامەلياح" سياقتى. روماندار شىعادى ىلعي.
ءمۇعالىم ءبۇلدىردى، وسى تۇرعاندا جەردىڭ جارىعى بولسا كۇپ بەرىپ ءتۇسىپ كەتەر ەم. ءبىر گرامم وي جوق باسىمدا، اڭكى-تاڭكىمىن.
مىنا كىسى بۇرىس پا، دۇرىس پا بۇگىن ءوزى؟ جالعىز مەن بە ەكەم "عاشىقتاردى" وقيتىن؟ بۇكىل ينتەرنات بولىپ كەزەكتەسىپ وقىعانبىز. اۋەلى دەسە باستاۋىش كلاستىڭ ەكى-ۇش بالاسىنا دەيىن وقىدى! وندا دا اسىققا ايىرباستاپ، پۇلداپ ارەڭ بەرگەمىز. ەندى جاتپاي-تۇرماي "مىڭ ءبىر ءتۇندى" قالاي، قاي جەردەن قولعا تۇسىرەمىز دەپ الاسۇرىپ ءجۇرمىز.
جەڭەشەم ىشتەن وقىپ تۋعان عوي؛
— ە، ماحابباتتى وقىسا، ونىڭ نەسى جامان؟ — دەپ، وقىتۋشىنىڭ داسىردەي عىپ تۇرعان ماسەلەسىن جاي، بولماشى نارسەگە اينالدىرا سالدى.
ادەبيەت ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى اۋزىنا ميا ءتۇسىپ كەتكەندەي تىرجىڭ-تىرجىڭ ەتتى.
— نەسى جامان، نەسى جامان!
جەڭەشەم مىرس ەتتى.
— ون ۇشتە وتاۋ يەسى دەگەن اتام كازاك. ونداي كىتاپتاردى ءبىز دە وقىعامىز... كەزىندە. سول وقۋدىڭ ارقاسىندا ونىنشى كلاستى بىتىرە سالا كۇيەۋگە قاشىپ كەتتىك. شۇكىر، شالىمىزبەن جاقسى تۇرامىز. التى بىردەي ۇيەلمەلى-سۇيەلمەلى كىشكەنەمىز بار. بىرىنەن ءبىرى وتكەن پىسىق.
— ءا-ا... — دەدى ءمۇعالىم تىنىسى توقتاپ قالا جازداپ. مەنىڭ توبەم كوككە ەكى-اق ەلى جەتپەدى الگى جەردە. ەندى شە! سابەت اعا وڭدىرماي مات الدى! شوق، شوق، وزىڭىزگە دە سول كەرەك! جەلىپ كەلە جاتقاندا، ءتۇسىپ كەتتىم اپانعا دەگەن وسى! الدىڭىزعا كەلگەن ادامنىڭ ءبارىن ايپاپ-جايپاپ، جامان ۇيرەنگەسىز ابدەن!
و عاجاپ! تۋ سىرتىمىزدان الدەكىم زور داۋىسپەن قارقىلداپ كۇلدى. جالت قاراساق، ارسلان ارداقايەۆيچ توبەسىمەن كوك، اياعىمەن جەر تىرەپ، بۇتكىل كەۋدەسىمەن سەلكىلدەپ كۇلىپ تۇر. اجىن-كۇجىنمەن قاشان قاسىمىزعا كەلگەنىن بايقاماي قالىپپىز. مەن ايران-اسىر، اڭ-تاڭمىن. بۇل نە جۇمباق؟ ءبارىمىز دە وز-وزىمىزگە ۇقسامايمىز — رولدەرىمىزدى اۋىستىرىپ العان ارتيستەر سەكىلدىمىز. اينالايىن اعا قازىمىر، جوقتان وزگەگە اشۋلانشاق... بىلاي كەزدە جۇرگەن جەرىن ويىپ تۇسەتىن ماڭعاز ديرەكتور بىرەۋ قىتىقتاپ تۇرعانداي كەۋدەسى سەلكىلدەپ قارقىلداپ كۇلەدى... مەيىربان، قولى اشىق جەڭەشەم دە ءقازىر قىزىق — قولىنان كەلسە ءمۇعالىمدى ايايىن دەپ تۇرعان جوق. وسىنىڭ ءبارى نەگە كورىنىپ تۇر ءوزى؟
سابەت اعا اياق استىنان جەز قارماقتاي مايىسىپ، قايىستى.
— اپىرىم، بۇل ءسىز بە ەدىڭىز؟ — دوس ادامدار دا ءبىر بىرىنە "ءسىز" دەپ سىزىلا ما؟ — ءويتىپ-بۇيتىپ تاربيە جۇمىسىن جۇرگىزىپ دەگەندەي... مىنا اينالايىن بەكتاستىڭ... — ماعان جالت قارادى. كوزى مايلى بوياۋمەن سالعانداي جىلتىراپ، ىزا، ىزعار شاشادى. ال، ءسوزى وعان مۇلدەم كەرىسىنشە. — يە، بەكتاسجاننىڭ اۋىلدان جەڭەشەسى كەلىپ...
ديرەكتور قيۋى قاشقان باسپالداقتى بوزداتا جىلاتىپ جەرگە ءتۇستى. تۋ سىرتىمنان وراي قۇشاقتاپ وزىنە تارتىپ ەدى، بىرەۋ تۇيە ءجۇن شەكپەندى يىعىما جابا قويعانداي جىلىنىپ قالدىم.
— سابەت، سەن بالانى تۇقىرتا بەرمە. مىنا قۇربىم دۇرىس ايتىپ تۇر. — جەڭەشەمدى تاپ ءبىر تۇڭعىشىنداي مارقايتىپ، ارقاسىنان قاقتى. — بەكتاستىڭ جاسىندا ءبارىمىزدىڭ دە باسىمىزدى ماحاببات ماسەلەسى ءبىراز اۋىرتقان. ويباي-اۋ، بۇلار دەگەن كۇن، ساعات ساناپ ەر جەتىپ كەلە جاتقان الپامىستار عوي شەتىنەن. ماحاببات دەگەن نە؟ ادام سەزىمىنىڭ ەن بيىك شىڭى، وت پەن سۋدىڭ اراسى. ماحاباتتى وقيسىڭ دەپ جازعىراسىڭ. بەكتاس ماحابباتتى وزگەنىڭ اۋزىنان ەمەس، اقىل-ويدىڭ قازىناسى — كوركەم ادەبيەتتەن وقىپ بىلگىسى كەلىپ، قۇلشىنىپ تۇر ەمەس پە. كوكتەن تىلەگەنىمىز جەردەن تابىلدى دەگەن وسى! وسىعان دەيىن بالالاردى سۇيە بىلۋگە تاربيەلەي المادىق. كلاستاس قۇربىسىن، اتا-اناسىن، تۋعان جەرىن، وتانىن، قالا بەردى بۇكىل الەمدى سۇيۋگە باۋلي المادىق. بۇل ءبىزدىڭ بەتىمىزگە، ءتىپتى اتا-انالاردىڭ بەتىنە، بىلە بىلگەن ادامعا ۇلكەن سالىق! سولاي ما، جاراندار؟
سابەت اعا دا، جەڭەشەم دە باستارىن اسىعىس يزەدى. باتەڭكەمنىڭ كوكتەم شىعا دوپتى تەبە-تەبە توزىپ كەتكەن اق جەم باسىنا قاراپ مەن تۇرمىن. ىشىمدە جىپ-جىلى الدەنەلەر ەرىپ بارادى... ارسلان اعا داڭعايىر كەڭ، اقىلعا كەڭ ەكەن! ول كىسىنى بۇعان دەيىن تەك مەكتەپ ديرەكتورى، قاتال ارسلان ارداقايەۆيچ دەپ كەلىپپىز. سويتسەك، ءوزىمىزدىڭ ارسلان اعا ەكەن!
ديرەكتور ادەبيەت ءپانى ءمۇعالىمىنىڭ يىعىنا قولىن سالدى. بۇل: "سابە، جۇنجىمە، ەڭسەڭدى كوتەر! تاربيە جۇمىسى وڭاي ەمەس، ءا؟" دەگەن جۇبانىشى ءارى ناگراداسى بولۋ كەرەك. سابەت اعا باسىن يزەگىشتەپ، قولىن ارتىنا ۇستاپ تومەن قاراپ، تارتىپپەن شۇڭكيىپ تۇر.
— ءجۇر، سابە، ەكى ادامنىڭ اراسىندا ەسى كەتكەن تۇرادى، بوگەت بولمايىق. مىنا كىسى قالىڭ قۇمنىڭ ىشىنەن ات شارشاتىپ ارنايى كەلىپتى، شەر تارقاتسىن. كەشە: "ادەبيەت ساباعىن جاڭاشا وقىتامىن، ەركىن ساباق جۇرگىزەمىن" دەپ ەڭ، جۇرە اقىلداسايىق.
ءبىر ءنان، ءبىر كىشكەنە ەكى اعا سونداي جاراسىپ، ۇزاي بەردى. سابەت اعا قولىن تىنىمسىز سەرمەلەيدى: ءداۋ دە بولسا ەركىن ساباقتىڭ جايىن ءتۇسىندىرىپ بارادى. ارسلان اعا باسىن ءالسىن-الى ارتقا تاستاپ جىبەرىپ، قارق-قارق كۇلەدى. مەكتەپ ديرەكتورى، ءسوز جوق، ءوستىپ كۇلۋگە ءتيىس... بۇعان دەيىن مۇنداي تاماشا كۇلكىسىن قالاي ەستىمەگەمىز؟
جەڭەشەم قوبىراعان قولاڭ شاشىن ورامالىنىڭ جيەگىنە تىقپىشتاپ تۇرىپ، ەكى ۇستازدىڭ سوڭىنان جىلى ۇشىراي قارادى. ماعان بۇرىلدى.
— اعاڭا تورە بالانىڭ ءتارتىبى دۇرىس، وقۋى جاقسى دەپ بارامىن. قاپا بولما!
مەن جىميىپ قويدىم. نەگە قاپا بولامىن؟ ءساۋىردىڭ سامالى جىلى دەمىن بەتىمە ءالسىن-السىن ۇرلەپ، كەكىلىمدى ايالاي سيپاپ تۇرسا، قايدان قاپا بولايىن، جان جەڭەشەم! ارسلان، ءسابيت اعالارداي جاقسى مۇعالىمدەرى بار بالا ەشقاشان دا، ەشقاشان دا قاپا بولمايدى!
ءباتيما بوزداپ جىلادى
ادەبيەت ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى ساحناعا شىققان ارتيستەي ىشكە ەكپىندەي باسىپ كىرىپ كەلدى.
ءبىز، شىنى كەرەك، ءوز كوزىمىزگە ءوزىمىز سەنبەي ءار جەردە سوستيىپ - سوستيىپ تۇرمىز. ءماسساعان، قاراپ قوي. ءسابيت اعا كەم لەگەندە ون جىلعا جاسارىپ كەتىپتى...
كوك كوستيۋم، كوكشىل گالستۋك... شاشى اۋماعان پەر بەزۋحوۆ! "سوعىس جانە بەيبىتشىلىك" فيلمىندەگى پەر اعاي! اعاي، الگى بەزۋحوۆ شاشىن ءالسىن-الى جالعىز قيمىلمەن سىلكىپ، ارتقا سەرپىپ تاستايدى. ەكى يىعىن قومداپ، قۇنتىڭ - قۇنتىڭ ەتەدى.
قولىن كەڭىنەن جايقاپ:
— سويتىڭدەر، وتىرا قويىڭدار، اينالايىندار، — دەدى.
جۇدىرىقتاي جۇرەگىمىز ءلۇپ ەتىپ، ەلەڭ ەتتىك. اقىن-جازۋشىلارمەن انەۋگۇنگى كەزدەسۋدەن كەيىن ءسابيت اعاي "اينالايىندى" العاش رەت اۋزىنا الدى! الىپ ەدى، ادەبيەت ءپانىنىڭ مۇعالىمىنەن كادىمگى ءوزىمىزدىڭ اعايعا وپ-وڭاي اينالا سالدى.
سوڭىنان ءتوسىن شالقاق تاستاپ، ارسلان اعاي ماڭ-ماڭ باسىپ كىردى.
ول كىسى دە ءبىزدى كىرمەي جاتىپ جارىلقاپ تاستادى.
— وتىرا بەرىڭىزدەر، وتىرا بەرىڭدەر، تۇرماي-اق قويىڭدار! — دەدى قوڭىر - بارقىن داۋسىن قاڭعىرلاتىپ. ءبىزدىڭ وعان دەيىن "تۇرىپ - وتىرىپ قويعانىمىزدى" قايدان ءبىلسىن.
ەڭ سوڭعى پارتانىڭ قاسىنا باردى، مول دەنەسىمەن نىعىنداپ، بەتىمەن بەت قىپ بىردەڭە تولتىردى. پارتا كىشكەنە، ديرەكتور ءداۋ، ارسلان اعا بوبەكتەر شومىلاتىن شىلاپشىنعا بايقاۋسىزدا ومپ ەتىپ وتىرا كەتكەن جاس بالاعا ۇقسادى دا قالدى. ديرەكتور وعان قىڭبادى، سانسىز قالتاسىنان بلوكنوت، قاعاز، قالام الىپ، پارتا ۇستىنە سورەگە كۇرت جايعانداي رەت-رەتىمەن جايعاستىرا باستادى.
اشىق جارقىن ءۇن ساڭق ەتتى.
— اينالايىندار، مەن ايتايىن!
جاپىرىلىپ العا قارادىق. ءسابيت اعا ساپ الدىنداعى قولباسىداي تىگىنەن تىك قازديىپ ءتۇر. قيىق كوزدەرى ەرەكشە شابىتپەن ۇشقىن اتادى.
— اينالايىندار! — دەپ جانە سامعادى ءمۇعالىم.
— بۇگىن ەركىن ساباق. — ءبىر، ءبىر جارىم، الدە ەكى ساعات پا، قانشا سويلەيمىن دەسەڭدەر، سونشا سويلەڭىزدەر، اۋىزدان قاقپايمىز. — "ءسىز" مىنا مەن، سەن بە، ەي؟" دەگەندەي ەجىرەيىپ، بىر-بىرىمىزگە قارادىق. ءمۇعالىم قولتىعى سوگىلگەن ۇستىنە سوگىلىپ، قىزا شاپتى. — بۇل مەكتەپ تاريحىنداعى تۇڭعىش ەركىن ساباق! سولاي ەمەس پە، جولداس ارسلان ارداقايەۆيچ؟
ديرەكتور قاسىن كەرىپ، الدىنداعى قويىن داپتەرىنە ۇڭىلگەن كۇيى باسىن بولار-بولماس يزەدى. سونىڭ وزىنەن-اق عالامات كۇش الدى ما، ءسابيت ساعيتوۆيچ سۇق ساۋساعىن شولتاڭ ەتكىزىپ، جوعارى كوتەردى.
— ال، باستالىق ەركىن ساباقتى!
مەكتەپ ديرەكتورى ادەبيەت مۇعالىمىنە كوزىنىڭ استىمەن قارادى، كەكەسىندەۋ ەزۋ تارتتى. سول سول-اق، ءسابيت اعا سۇق ساۋساعىن جوعارى كوتەرگەن كۇيى ءۇنسىز تۇردى دا قالدى. كەڭ اشىلعان كوزدەرىن ديرەكتوردان ەكى ەلى ايىرساشى. تاقتا الدىندا ساباق بىلمەي، وعان قوسا پارتاداعى دوس سۋفلەر بالاعا: "ايتىپ جىبەر، كانە، ىمداپ جىبەرشى" دەپ، قاسى - كوزىن قايشىلاپ، ءارى قينالعان، ءارى جالىنعان وقۋشىنى كور دە، قازىرگى ءسابيت اعانى كور، ەكەۋى دە قۇيىپ قويعان قورعاسىنداي.
ارسلان ارداقايەۆيچ قولىن العا نەمكەتتى تۇردە سىلتەي سالدى.
— جالعاستىرا بەر، توقتالما، ءسابيت!
اعايدىڭ سۇق ساۋساعى سىلق تومەن ءتۇستى، پەنجاعىنىڭ جوعارى تۇيمەسىن ورنىنا سالدى، قالتاسىنان ورامال الىپ، سىپايىلاپ "تىڭق-تىڭق" ءسىڭبىرىندى، وڭىرىنە اق ءجىپ جابىسىپتى، سونى ساۋساعىنىڭ ۇشىمەن قاعىپ ءتۇسىردى. كوزىندەگى ماناعى وت ءسونىپ، جاڭاعى جىگەرى كوپە-كورىنەۋ قۇم بولىپ بارادى.
— بالالار! — دەدى وشكەن ۇنمەن ءسابيت ساعيتوۆيچ. — ءقازىر بۇكىل ەلىمىزدە مەكتەپ رەفورماسى جۇرۋدە. ءبىر جەردە تەز، ەكىنشى جەردە جاي... بىزگە، مۇعالىمدەر كوللەكتيۆىنە، ونىڭ ىشىندە ادەبيەت، ءتىل ءپانىنىڭ مۇعالىمدەرىنە ومىردەن قول ۇزبەڭدەر، جەرگىلىكتى جەردىڭ جاعدايىنا بارىنشا جاقىنداي تۇسىڭدەر دەگەن تالاپ قويىلۋدا.
"جۇرۋدە... قويىلۋدا..." باياعى جارتاس سول جارتاس... ءسابيت اعاي كىتابي سويلەسە ءبىتتى، ءبىرتىن-بىرتىن جانسىزدانىپ، سويلەيتىن قۋىرشاققا اينالا بەرەدى. بىلە مە ەكەن سونى؟ بىلسە، ءبۇيتىپ سويلەمەس ەدى-اۋ.
ءسابيت اعا سوقتىرتىپ تۇر...
— الپىس جىل ىشىندە ەلىمىز سان زوبالاڭدى باستان كەشتى. تابىس تا بار، ءىرى-ىرى كەمشىلىكتەردى دە جىبەرىپپىز. "ءبارىن جاسىرماڭدار، جاپپاڭدار، وقۋشىلارعا ءتۇسىندىرىپ ايتىڭدار، بولاشاقتا ول بىزگە ۇلكەن ساباق" دەپ وتىر پارتيا مەن ۇكىمەتىمىز. انەۋگۇنى جازۋشى توستىك اعالارىڭ دا سوي دەدى.
ارت جاقتان ديرەكتور تاماعىن بۇكىل كلاسس ەستيتىندەي عىپ ۇزاعىراق قىرنادى. ءسابيت اعا تاعى دا الىستان تالىپ جەتكەن كۇن كۇركىرىنە قۇلاق سالعانداي قىبىر ەتپەي تىڭ تىڭداپ تۇر.
— سويلەي، سويلەي بەر، ءسابيت!
— بۇگىنگى ەركىن ساباقتىڭ تاقىرىبى — كورنەكتى جازۋشى عابيدەن ءمۇستافيننىڭ "ميلليونەر" پوۆەسى. اپتا بۇرىن "وقىڭدار، نە تۇيگەن ويلارىڭ بار، ەركىن ساباقتا اشىق تا تۋرا ايتىڭدار" دەگەنىمىز. اينالايىندار، ءبىر ءوتىنىشىم، كىتاپ بەتتەرىمەن كونكي تەپكەندەي سىرعي بەرمەي، اق جۇرەكتەن سويلەڭدەر. كەمشىلىگى نە، جەتىستىگى نە، جاسىرماڭدار. باعا قويىلمايدى بۇل ساباققا. "بالانىڭ اۋزىمەن پەرىشتە سويلەيدى" دەپتى ەرتەدە ءبىر فيلوسوف...
— سوكرات، — دەدى ديرەكتور كەلساپتاي دۇڭك ەتىپ.
— كانە، كىم سويلەيدى؟
توقاش بەت ءباتيلا ەڭ الدا ەرنىن جىمقىرىپ، ەكى قولىن پارتا ۇستىنە سالىپ وتىرعان. ۇزدىك وقۋشى. انە، شىنتاعىن I
پارتاعا ادەمىلەپ تىرەدى دە، الاقانىن ءتۇپ-تۇزۋ عىپ جازىپ، قولىن جىپ ەتىپ كوتەرە قويدى.
— ءيا، قىدىرمولدايەۆا؟
ءباتيلا سەرىپپەلى ويىنشىقتاي لىپ تۇرەگەلدى. ىلعي دا كەزەرىپ، شولىركەپ جۇرەتىن قۇرعاق ەرنىن — مۇمكىن، مۇعالىمدەر ايتپاقتايىن، "ءبىلىم بۇلاعىنا" سۋساپ ءجۇرۋى — قۇرعاق ەرنىن جالاپ - جالاپ الدى دا، سونداي تازا، اشىق ۇنمەن ساقىلداي جونەلدى.
— عابيدەن مۇستافين ءوزىنىڭ "ميلليونەر" پوۆەسىندە سوسياليستىك كولحوزدىڭ سوعىستان كەيىنگى جاڭاشا دامۋ جولىن، باقىتتى ءومىرىن سۋرەتتەيدى... "ميلليونەر" ەلىمىزدەگى كولحوز قۇرىلىسىنىڭ جەڭىسىن، سوۆەت ادامدارىنىڭ كوممۋنيزمگە قاراي ىلگەرى باسا بەرۋ جولىنداعى ۇلى ىستەرىن، ەڭبەك پوەزياسىن كورسەتەتىن تالانتتى كىتاپ... اۆتور كازاك حالقىنىڭ كولحوزدى ءومىر كورىنىسىن، تابيعات سۋرەتىن، دالاداعى ەڭبەكتى جارقىن سۋرەتتەيدى.
باسىن شالقايتىپ تاستاپ، كوزىن تاس توبەگە تىرەپ الىپ، اۋزى-اۋزىنا جۇقپاي سايرادى. ءوز ۇنىنە، ەز بىلگىشتىگىنە شالا ما. ءسابيت اعا ءباتيلا "كولحوز قۇرىلىسى اكەلگەن باقىتتى ءومىردى" ءولىپ - ءوشىپ سۋرەتتەگەن سايىن تومەن قاراپ، ارلى-بەرلى كەزىپ، جۇرە باستادى. قارا شاشى ماڭدايىنا تۇيدەك - تۇيدەگىمەن قۇلاپتى.
— ەندىگى ارمان — كوممۋنيزمگە جەتۋ. ەندىگى مىندەت تە، ءىس تە سوعان ورايلاسۋعا ءتيىس... "ميلليونەر" پوۆەسىندە وسى جايلار رومانتيكالىق سيپاتتا بەينەلەنەدى.
ءبىز قىستىعا مىرس-مىرس كۇلىپ، پارتاعا جاتىپ الىپ، ءبىر - بىرىمىزگە قولتىق استىنان كوز قىسامىز. بەلگىلى جاعداي! مىناۋ ءباتيلانىڭ ءوز ءسوزى ەمەس. ءار سويلەم، ءسوز، ءۇتىر، نۇكتەسىنە دەيىن كىتاپتان قيداي سىپىرىپ جاتتاپ العان. ءباتيلا سولاي — قاي ساباقتى بولسىن، كىتاپتان سوزبە ءسوز جاتتاپ الىپ، مۇدىرمەي ايتىپ بەرەدى. ون قولعا دا، سول قولعا دا بىردەي. ءبىر وقىپ شىقسا ءبىتتى، ءتۇن ىشىڭدە شىرت ۇيقىدان وياتىپ الساڭىز دا، جاتقا سوعادى. تۇرعان بويى تۇلىمدى ەۆم! ەستە ۇستاۋ قابىلەتى سۇمدىق! كەز كەلگەن ساباقتان ءوستىپ "بەستى" الادى دا، بىلاي قايقايىپ شىعا بەرەدى. ءسابيت اعا ونى بىلە مە، بىلمەي مە، ءاي، بىلمەيدى - اۋ، ءبىزدىڭ مەكتەپكە وتكەن كۇزدە عانا كەلدى، قايدان ءبىلسىن.
تۇلىمدى ەۆم-دى ءبىز جاقتىرمايمىز؛ "بەستىكتەن "بەستىكتى قاقشىپ قويمايتىن قۋ قىزدى قالاي جاقتىراسىڭ. ەكىنشىدەن، ول بەستىكتەر — ەڭبەكسىز كەلگەن "بەستىكتەر!" ءبىز سەكىلدى كۇش - تۋش كوزىمەن قاعاز تەسىپ، بەينەتپەن السا ءبىر ءسارى. ءبىر وقيدى دا، الا بەرەدى، الا بەرەدى... وسىندايدا تاريح ءمۇعالىمى ەرا ەكپىنىچ كۇيىپ كەتىپ: "قىدىرمولدايەۆا، بار عوي، تاريح ساباعى سەنىڭ جان دۇنيەڭدى قوزعامايدى. قىدىرمولدايەۆا، سەن باياعىدا-اق نە ەستىسە سونى مەحانيكالىق تۇردە قايتالايتىن توتىقۇسسىڭ! سەن تابيعات انا ەسەپ-قيساپسىز سىيلاي سالعان ەستە ۇستاعىشتىعىڭ اركاسىندا باياعىدا-اق رۋحاني ارامتاماققا اينالعانسىڭ. وتىر! "وتە جاقسى" باعاڭ. جاتتاپ كەلىپسىڭ. ال، ءوز سوزىڭمەن ايتا بىلمەيتىنىڭ ءۇشىن ول "بەستى، مىنە، ادەمىلەپ تۇرىپ "ۇشكە تۇزەتەمىز"... دەيتىن.
ءباتيلا تاعى دا بەتى بۇلك ەتپەي "ادەبيەت وقۋ كىتابىنان" جاتقا سوعىپ تۇر.
— "پراۆدا" گازەتى كەزىندە "ميلليونەر" پوۆەسىن "بەلسەندى كولحوزشىلاردىڭ باتىل باستامالارى مەن قاجىماس كۇرەستەرىن جىرلايتىن، جاڭالىق سەزىمدەرىن بويىنا سىڭىرە العان شىعارما" دەپ باعالادى. — ءسال ويلاندى دا، — 1949 جىل، 12 يۋل كۇنگى سانى، — دەپ قوستى. — پوۆەست نەمىس، يسپان، پولياك، بولگار، چەح، ۆەنگر، جۇڭگو تىلدەرىنە اۋدارىلدى. ءسويتىپ "ميلليونەر" كىتابى ارقىلى عابيدەن مۇستافين قازاق دالاسىنداعى كولحوز قۇرىلىسىنىڭ جەڭىسىن ۇلكەن رەاليستىكپەن سۋرەتتەيدى، — دەپ، ءسوز اياعىن ەكپىندەتە ءبىتىردى.
بالالار قولدارىن پارتا ۇستىنە قويىپ، ادەپتى تۇردە مەڭىرەيىپ - مەڭىرەيىپ وتىر. بىردەڭە ۇعىپ وتىر ما، جوق، جاي وتىر ما؟ ءسابيت اعا سول تۇقىرايعان قالپى. شىم-شىتىرىق اۋىر ءتۇس كورىپ، سودان جانا ويانعانداي باسىن سىلكىپ-سىلكىپ جىبەرىپ، ءباتيلاعا تۇك كورمەس مۇنار كوزبەن قارادى.
— بولدىڭ با؟
ءباتيلا باسىن يزەدى.
قىز بالا ءسال قىزاردى.
— ءيا.
— ال، پوۆەستى وقىپ شىقتىڭ با؟
ءباتيلا دا تۇلىمىن سەلتەڭ ەتكىزىپ، ارتقا سەرپىپ لاقتىرىپ تاستادى.
ءسابيت ساعيتوۆيچ الدىنداعى "ادەبيەت وقۋ كىتابىن" ءبىر ىزامەن وڭ جاعىنا لاقتىرا سالدى.
— وقىساڭ، اينالايىن، سول پوۆەستەن نە ءتۇسىندىڭ، سونى ايتا قويشى. تەك ءوز سوزىڭمەن، ءوز سوزىڭمەن... كىتاپتان جاتتاعانىڭ كەرەك جوق بىزگە.
ءباتيلا ەرنىن جالادى. كومەك كۇتكەندەي بىزگە جاۋتاڭداپ قارادى. جاۋتاڭداعان وزىنە جاراسادى ەكەن، كوز شاراسى جاسقا تولىپ، ادەمىلەنىپ سالا بەردى. ىشتەي اياي باستاعاندايمىن. كەي - كەيدە تاناۋىن كوتەرىپ، بالسىنەتىنى بولماسا، جاقسى قىز بىلايىنشا. ونداي كەمشىلىك كىمدە جوق. مەن ءباتيلاداي كۇندە-كۇندە پورتفەلىمدى "بەسكە" تولتىرىپ الىپ قايتىپ جۇرسەم، بالسىنگەننىڭ كوكەسىن كورسەتەر ەم. ءايبات بالا ءباتيلا! بار كىناسى — جاتقا سوعاتىنى، ەش مۇدىرمەيتىنى، بارىمىزدەن جاقسى وقيتىنى. ايتپەسە بۇل دا وينايدى، سەكىرەدى، كۇلەدى، جىلايدى.
وسىنى ويلاپ وتىرىپ:
— احمەتتەن باستا، احمەت كولحوزشىدان... شوشقا باعاتىن احمەت شە! — دەپ، سىبىرلاپ جىبەرگەنىمدى بايقاماي قالىپپىن. — ءوزىڭ سەكىلدى پىسىق كولحوزشى...
ءباتيلا مەنى الا كوزىمەن ءبىر اتىپ تاستادى، كەكجيىپ ارى قارادى. سۇپ-سۇر، سازارىپ العان. نامىس، نامىس، ودان باسقا تۇك ەمەس. ول سىبىر - جىبىر، سۋفلەرلىكتى مەنسىنبەيدى. ول — ودان جوعارى. ول ءبارىن دە جاتقا سوعاتىن تۇلىمدى ەۆم!
وبالى نە كەرەك:
— مەن... مەن ءوز سوزىممەن ايتا بىلمەيمىن، — دەپ سالدى جارىلارداي قىپ-قىزىل بولىپ. ارى قاراي ءسوزى بوجىراپ، قيۋى كوپە-كورىنەۋ قاشا باستادى. — ءبىز ءويتىپ ۇيرەنگەن جوقپىز. ءبىز ءبىرىنشى كلاستان جاتتاپ كەلەمىز. ءبارىن دە... تاقپاقتى، ەسەپتى، ەرەجەنى.
ءسابيت اعاي بىلىنەر-بىلىنبەس كۇرسىندى.
— وتىر، اينالايىن! — كلاسس تەرەزەسىنە تۇيىلە قاراپ، ءۇن - ءتۇنسىز وتىر. اينەكتەنىپ كەتكەن كوزىندە پىشاق ءجۇزى سارى ۋايىم كىلكيدى. ۇساق بالالار سىرتتا اسىق ويناپ شۋ-شۋ. اۋىل سىرتىنان قوي-ەشكى جارىسا بارقىراپ ماڭىرايدى. ساۋىسقان، تورعاي شىقىلىقتايدى، كارعا قارقىلدايدى، اۋىل جەلكەسىندەگى ەسكى بەيىتتەن بابىسەك ءوز اتىن ءوزى شاقىرادى. كوكتەم!..
اعاي بەتىن بەرمەن بەي-جاي بۇردى. كەم دەگەندە ءبىر جاسقا قارتايىپتى: ۇرتى، كوز الدى قالتا - قالتا.
— تاعى كىم سويلەيدى؟ — ءۇنى تارعىل - تارعىل.
ەشكىم قول كوتەرمەدى. كەنەت ءمۇعالىم ماعان، تەك ماعان تەسىلە قاراپ، "كانە، سويلەپ جىبەر، ءۇمىت سەندە، بەكتاس، ايانبا!" دەپ، ىمداپ تۇرعانداي كورىندى. پارتا بەتىن تىرناعىممەن ارلى-بەرلى سوققىلاپ، سىزعىلاي بەرەمىن. پوۆەستى مەن دە وقىعانمىن. قالاي ەدى؟ كويلەك كوك، تاماق توك، باقىتتى ءومىر... سوندا قىرىق جىل بۇرىن كولحوزشىلار بىزدەن جاقسى تۇرعان با؟ ءقازىر اۋىل دۇكەنىنە سارى ماي ايىنا ءبىر تۇسەدى. مامالارىم كىر سابىن ساتىپ الۋ ءۇشىن كوش قۇلاش كەزەككە تۇرادى...
نە تۇلەن تۇرتكەنىن ءوزىم دە بىلمەيمىن، ءبىر ۋاقتا قاراسام، قولىمدى كوتەرىپ وتىر ەكەنمىن، ەندى ءبىر ۋاقتا لاپىلداپ سويلەپ تۇرمىن، سويلەپ تۇرمىن...
— عابيدەن اتانىڭ ءبىر قاتەلىگىن تاپتىم، — دەدىم اڭگىرلەپ. دەدىم دە، شوشىپ كەتتىم. نە ساندالىپ تۇرمىن وسى؟ عابيدەندەي جازۋشى اتا قاتە جىبەرە مە؟ ونى مەنەن كىم سۇرادى؟ ەھ، مەيلى! شەشىنگەن سۋدان تايىنباس...
— "ميلليونەر" پوۆەسىندە احمەت. ۇستا شوشقا باعادى. مۇنداي بولمايدى. كازاك شوشقا باعا ما؟ جوسالىدا ەشكىم شوشقا باقپايدى. شوشقانى "كراسنىي وكتيابر" سوۆحوزىنداعى ورىستار باعادى. پەتكانىڭ، سەرەجانىڭ اكە-شەشەلەرى... شىنىندا دا، قالاي باعاسىڭ شوشقانى؟ ساسىق! ءبىز تۇگىل، پەتكا، سەرەجالاردىڭ ءوزى وينامايدى ول ماڭدا. عابيدەن اتا، ەندەشە، نەگە ءبۇيتىپ جازعان؟ تۇسىنبەيمىن...
"ادەبيەت وقۋ كىتابىن" پارتاعا تىرەپ، بۇگە بەرەمىن، يلەي بەرەمىن. ءسابيت اعا تاقتا الدىن ەرسىلى-قارسىلى ادىمداپ ولشەپ، كەزىپ ءجۇر. قيىق كوزى ۇشقىنداپ، وقتا-تەكتە جىلى ۇشىراي قارايدى. وكشەسىنەن شىر اينالىپ، بەرى تامان، قاراما-قارسى كەلىپ:
— اينالايىن! — دەدى جان جۇرەگىنىڭ تەرەڭ تۇكپىرىنەن شىققان ەرەكشە ءبىر جىلى ۇنمەن.
بەتىم دۋ ەتتى. اعانىڭ "اينالايىنى" كوپ... ءبىراق مىناۋ باسقاشا، ەمەشەگى ۇزىلە ەمىرەنىپ تۇرعان ەرەكشە "اينالايىن!" ءمۇعالىم وتىرۋعا رۇقسات بەردى مە، جوق پا، وندا شارۋام شامالى، ورنىما سىلق ەتىپ وتىرا كەتتىم.
ءسابيت اعاي ءوز ورنىنا بەتتەدى. وڭ قولىمەن ۇستەل تىرەپ بەرى بۇرىلدى.
— ءمىنe! بەكتاستىڭ بىلمەيتىنى ءالى دە كوپ. ءبىراق ول ءتۇسىنىپ، ۇعىپ وقۋعا. تالپىنادى. كوردىڭدەر مە، پوۆەستىڭ ءالسىز تۇسىن ءدوپ ۇستادى. ءوستىپ تۇشىنىپ وقۋ كەرەك قاشان دا. جاتتاپ الۋ ءبۇل كۇڭدە ونەر ەمەس.
ءباتيلا كوزىن پروجەكتورشا جارقىراتىپ، ماعان تاعى ءبىر جەككورىنىشپەن قارادى. مەيلى، قاراي بەرسىن. كوز وزىنىكى، ءبارىبىر ءباتيلا ادەمى - اق وسى مينۋتتا! قاراقاتتاي كوزى دومالاپ-دومالاپ تۇسەدى. ەكى بەتى المادايىن قىپ-قىزىل... "مەنىڭ كىنام نە؟" يىعىمدى قوپاڭداتىپ كوتەرىپ ەم، ءتىلىن شىعاردى دا، ارى اينالدى. قىسقا كۇندە قىرىق قۇبىلعان بۇل نەتكەن قىرسىق قىز؟
— ەندى مەن ايتايىن... — دەگەن انىق تا قانىق ءۇن ەستىلگەندە بارىپ ەس جيىپ، تۇزەلىپ وتىردىق. ءسابيت اعانىڭ داۋسى تولقىنىستان با، جارىقشاقتانىپ ەستىلەدى. — جاڭا سەندەردىڭ قويانداي قورقىپ بۇعىپ - بۇعىپ وتىرعان تۇرلەرىڭە قاراپ، بەتىم كۇيدى، اينالايىندار! ءبىرىڭ ەر جەتكەن، ەكىنشىڭ بوي جەتكەن قاراقتارسىڭدار، ال الدەقاشان حرەستوماتياعا اينالعان پوۆەست تۋرالى دەنى دۇرىس پىكىر بىلدىرە المادىڭدار... وعان كىم كىنالى؟ ەڭ الدىمەن، سوناۋ ءبىرىنشى كلاستان: "جاتتا! جاتتا!" دەپ، كوزدەرىڭدى بايلاپ، تۇمىلدىرىقتاپ تاستاعان ءبىز، مۇعالىمدەر، كىنالى. كەشىرىڭدەر، اينالايىندار!
مۇنىمنىڭ ەڭ نازىك جەرى دىڭ ەتە ءتۇستى. باسىمدى قوس قولداپ ۇستاي الىپ، تومەن قاراي قويدىم. بۇگىن ءبىر پالەگە ۇشىراماساق يگى! و زاماندا بۇ زامان ءمۇعالىم وقۋشىدان كەشىرىم سۇراي ما؟ ءمۇعالىم بول دەگەندە ءوستىپ ۇلكەن باسىن كىشىرەيتىپ بولا ما؟
باسقا بالالار دا كوزدەرى باقىرايىپ، ويسىز وتىر. ەستەرى شىعىپ كەتكەندىگى سونداي، وي ويلاۋعا مۇرشالارى كەلمەپتى.
ارت جاقتان:
— ءسابيت، كەشىرىم-سەشىرىمدى قويا تۇر، پوۆەسكە، پوۆەسكە قاراي اتتىڭ باسىن بۇر! — دەگەن قويۋ ءۇن كۇركىرەدى.
و توبا! ەركىن ساباقتىڭ قىزىق-شىجىعىمەن وتىرىپ، ديرەكتور ءتىرى مە، ءولى مە، ۇمىتىپ كەتىپپىز. ارسلان ارداقايەۆيچ ءوزىن ۇمىتتىرمادى. ەكى قولىن قۋسىرىپ، كەۋدەسىنە سالىپ، پارتانى ارقاسىمەن جانشىپ، شالقالاپ جاتىر. ءبىر ەزۋىنىڭ ۇشىنا جىمىسقى سۇيىق كۇلكى ۇيالاپتى. بالالار ەركىنىرەك كەتىپ قالعان قول-اياقتارىن پارتا استىنا جيىستىرىپ، دەرەۋ تۇزەلىپ وتىردى.
ارسلان ارداقايەۆيچ تاعى دا ءتىسىنىڭ اراسىنان:
— پروگراممادان اۋىتقىما، جولداس ءسابيت! — دەپ سىزدىقتاتتى.
ءمۇعالىم بۇل جولى تايسالمادى، قارسى شاپتى.
— ارسەكە، مەنىڭ ءوز پروگراممام بار. ەركىن ساباقتىڭ پروگرامماسى... ساباقتى ءوز جوسپارىممەن جۇرگىزەمىن. كەمشىلىك، جەتىستىگىمىزدى كەيىن ايتا جاتارسىز.
ديرەكتور از-كەمگە ەسى اۋىپ قالدى ما، قاسى كەرىلىپ، كوزى ەجىرەيىپ، ەرنى شۇرشيە دوڭگەلەنىپ، مىڭقيىپ وتىر.
نوكداۋن، انىق نوكداۋن! جارادىڭ، ءسابيت اعا!
ءمۇعالىم، انە، شىمىر دا شاقار سويلەپ تۇر.
— عابيدەن اتا الدى سوۆەت، قالدى قازاق سوۆەت ادەبيەتىنىڭ اسا كورنەكتى وكىلى... "شىعاناق"، "قاراعاندى"، "داۋىلدان كەيىن"، "كوز كورگەن" روماندارى... تۆورچەستۆو ادامى روبوت ەمەس. عابەڭنىڭ دە شارشاپ-شالدىققان كەزدەرى بار. ماسەلەن، "ميلليونەر" پوۆەسى... — ۇستەل ۇستىندە اشىق جاتقان كىتاپقا انادايدان وقشىرايا قارادى. — ستاليندىك زاماننىڭ جالاڭ ۇگىتىنە ەرگەن شىعارما...
قۇلاق شىڭىلدايتىن ءولى تىنىشتىق... ءبىر ءداۋ قارا شىبىن ۆەرتولەتتەيىن دىرىلداپ، توبەنى اينالىپ ۇشادى.
باسىم با، شەكەم بە، ءوزىم دە ۇقپايمىن، دىڭ-دىڭ... ءمۇعالىمنىڭ ءبىر ءسوزى قۇلاعىما جەتەدى، ەكىنشىسى جەتپەيدى.
— وتىزىنشى جىلدارداعى كوللەكتيۆيزاسيا — ءسوسياليزمنىڭ ءوڭىن اينالدىرىپ بۇرمالاۋ. ورىس شارۋاسى جەردەن، قازاق ءتورت تۇلىك مالدان ايىرىلدى. قولىنان ءىس كەلەتىن ەتى ءتىرى شارۋا "قۇلاق"، "باي-ماناپ" دەگەن جاپتىم جالا، جاقتىم كۇيەمەن ءسىبىر ايدالدى. مالدان ايىرىلعان ەلگە 32 — 33 جىلدارى جۇت تاپ بەرىپ، حالىق شىبىنداي قىرىلدى... كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءوز-وزىمىزدى اسىراي الماي، ەكى قولدى تاناۋعا تىعىپ وتىرمىز. اۋىلداعى ازىق-تۇلىك دۇكەنىنە بارىپ كورىڭىز... بالىق، باقا كونسەرۆىسىنەن باسقا دىم جوق. جەر شارىنىڭ التىدان ءبىر بولەگىنە يەمىز، ال، استىقتى اقش، كانادادان ساتىپ الامىز. "ميلليونەرگە" سەنسەك، ءبارى كەرىسىنشە، ءتىپتى قىرىق جىل بۇرىن ۋايىم جوق، قايعى جوق، تورت قۇبىلامىز تەڭ بولىپتى. ۇلى وتان سوعىسىنان كەيىنگى اش-جالاڭاش جىلدارى... كولحوزشىلاردىڭ اۋىزدارىنان اق ماي اعىزىپ قويعان. بۇعان كىم سەنەدى؟
مەن تىمپيىپ ءۇنسىز وتىرمىن. دۇرىسى، وتىرعانسيمىن. ءىشىم بولسا، ەكى باستان ءىرىپ بارادى. اعاي كىمگە قارسى سوندا؟ عابيدەن اتاعا ما؟ "ادەبيەت وقۋ كىتابىنا" ما الدە؟
— حو-وش... سوندا... ءسىز بۇگىن "ميلليونەردەي" شىعارمانى كۇرەسىنگە لاقتىرىپ تاستا دەيسىز بە؟
ارسلان ارداقايەۆيچ جاۋىرىنى كۇدىرەيە دۇڭكيىپ، العا قاراي كىرپىگىنە كار قاتىپ، تۇيىلە قارايدى. قالىڭ قاباعى سالبىراپ، كەزىن جاۋىپ كەتىپتى.
ءسابيت ساعيتوۆيچ ءار ءسوزىن شەگەمەن قاققانداي عىپ:
— عابيدەن اعا "ميلليونەردى" ستاليندىك زاماندا جازدى. ستاليندىك سيستەما كوللەكتيۆيزاسيانى ەڭ باستى تابىسىمىز، جەتىستىگىمىز دەپ ماراپاتتاعان. اقىن-جازۋشىلاردى دا ىسكەكتەپ وتىرىپ ماقتاتقان. عابەڭە، كىم بىلەدى، جوعارعى جاقتان: "جاز، جازباساڭ وڭدىرمايمىز" دەگەن نىق ءبىلدىرىلۋى... ايتپەسە ءسوز ءدۇلد ۇلى عابەڭ احمەتكە ولسە شوشقا باقتىرا ما؟
ءسابيت اعا سارى مۇقابالى كىتاپتى اشىپ، جوعارى كوتەردى.
— مىناۋ ونىنشى كلاسقا ارنالعان "ادەبيەت وقۋ كىتابى". الگى شوشقا باققىش احمەت ۇستاعا وسى كىتاپتا مىناداي باعا بەرىلىپتى: "احمەت ۇستا — ەڭبەك ادامى. ول مادەنيەتتى تۇرۋعا، قالا مادەنيەتىنىڭ ءتارتىبىن كولحوزعا كىرگىزۋگە ۇمتىلادى. جەكە مەنشىگىندەگى مالداردى كۇتىپ باعۋدى ازاپ كورىپ، ونى كولحوزعا وتكىزۋدى، ءسويتىپ وزىنە كەرەكتى ازىق-تۇلىكتى كولحوز قويماسىنان الىپ تۇرۋدى ۇسىنادى... احمەتتى بۇل يدەياعا ءبىلىمى ەمەس، داۋلەتى ءوسىپ، مولشىلىققا كەنەلگەن كولحوز تاجىريبەسى جەتەكتەپ وتىر. پوۆەستە احمەتتىڭ وبرازىنان ريەۆوليۋسيالىق يدەيانى تانيمىز..." كوردىڭىزدەر مە! ريەۆوليۋسيالىق يدەيا! مەنشىك مالىن كۇتىپ-باعۋدى ازاپ كورگەن احمەت ريەۆوليۋسيالىق يدەياشىل ەكەن! جالقاۋلىق، بويكۇيەزدىك، ەرىنشەكتىكتى ريەۆوليۋسيالىق يدەيا دەيمىز. — كىتاپتى ۇستەل ۇستىنە ىرعىتىپ تاستادى. — كىمدى الدايمىز؟ وقۋشىنى ما؟ جوق، ءوز-وزىمىزدى!
ەسىك ايقارا اشىلىپ، ەڭسەگەي كەلگەن اقساقال تابالدىرىق اتتادى. قارا ەلتىرى بورىگىن الشىسىنان كيىپتى، ماۋىتى شاپانىنىڭ ءوڭىرى اشىق، اياعىندا — ءماسىلى قۇرىم ەتىك. باسقان سايىن سىقىر-سىقىر ەتەدى. وڭا باستاعان قوڭىر فرەنچىنىڭ وڭىرىنەن ەكى-ۇش مەدال تامشىداي جىلتىلدايدى. كادىمگى اتانباي اتا! اتاي قايدان اداسىپ كىرىپ كەلدى؟
ءبارىمىز ورە تۇرەگەلدىك. اتاي ول سىي-سياپاتتى كوزىنە ىلمەدى، قولىنداعى تاياعىن نەمكەتتى سىلتەي سالدى — "وتىرىڭدار، سالەمدەرىڭ قابىل!" اعاي جىلدام-جىلدام باسىپ، اقساقالدى قارسى الدى.
— قوش كەلدىڭىز، اتا! — اتەكەڭنىڭ قولىنىڭ ۇستىنە قولىن سالىپ، جۇزىنە مەيىر توگە قاراپ ءبىراز تۇرىپ قالدى.
اتاي ناق ءبىر اۋداننان تەكسەرە كەلگەن ينسپەكتورداي ورىندىقتى ويىپ، نىمعىز وتىردى. ارسلان اعا جاي باسىپ كەلىپ، ءوز بوي-تۇرقىنىڭ سونو-اۋ بيىگىنەن:
— اتا، جول بولسىن! — دەپ قوڭىراۋلاتىپ ەدى، اقساقال قولىن بۇلعادى.
— بەرى كەل، بالا!
ديرەكتور امالسىز ەڭكەيىپ، "بەرى كەلدى".
— مىنا سابەت شاقىرىپ قويمادى. ساباق بەرەسىڭ، اڭگىمە، ءان ايتاسىڭ دەيدى. — ەرنى ءجىبىپ، ءسال جىميدى. قۋىشكەشتەنىپ ازىلدەگەنى. — سولاي ما، ءمۇعالىم بالا؟
كۇلىپ جىبەرە جازداپ، زوردىڭ كۇشىمەن ارەڭ قالدىم — ادەبيەت ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى "بالا" بولسا، ءبىز كىمبىز سوندا؟ شاعامىز با؟
— تۇسىنىكتى... ەندەشە، بوگەت بولمايىق. — مەكتەپ ديرەكتورى ىرعالا باسىپ ءوز ورنىنا بەتتەدى. باسقان سايىن ەدەن سولقىلداپ، زار جىلايدى. ەكشەلىپ وقشاۋ تۇرعان وقىتۋشىعا: — جالعاستىرا بەر! — دەدى.
ادەبيەت ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى قارشىعاداي قۇنتيىپ، قولما-قول ورتاعا شىقتى.
— اينالايىندار، مەن ايتايىن... تىنىش! اتانباي اقساقالدى ءبارىڭ بىلەسىڭدەر.
اۋىلداعى اتالاردىڭ ەڭ كورنەكتىسىن بىلمەي جىن ۇرىپ پا، شۋ ەتتىك.
— جىلقىشى اتانباي اتا!
— ءقازىر پەنسيادا.
ادەبيەت ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى بەك ريزا.
— جاقسى، وت-تە جاقسى، اينالايىندار! بىلەدى ەكەنسىڭدەر. اقساقالدى ەركىن ساباققا مەن شاقىرعانمىن. اتكەڭ سوۆەت وكىمەتىمەن قۇرداس، سوناۋ وت-جالىندا 1917 جىلى شىر ەتىپ دۇنيەگە كەلگەن...
بالبال تاستاي قۇج-قۇج اتكەڭە ۇردەگەيلەنە قارادىق. "شىر ەتىپ دۇنيەگە كەلگەن" دەيدى. اتكەڭ دە سوندا قول-اياعى تىرباڭداعان، باقىراۋىق بوبەك بولعان با؟ بىزگە سالسا، اتاي وسى ماۋىتى شاپانى، ءماسىلى ەتىگى، قارا ەلتىرى بورىگىن الشىسىنان كيىپ تۋا قالعان سياقتى.
— ەلىمىز 1917 جىلدان بەرى نەنى باسىنان وتكەرسە، سونىڭ بارىنە اتكەڭ كۋا. سوعان وراي اقساقال بۇگىن سىزدەرگە ءوزى، وزگەلەر تۋرالى ازدى-كوپتى اڭگىمە ايتىپ بەرەدى. تيىش وتىرىپ، قۇلاق سالىڭدار! — اتايعا بۇرىلدى. — ال، اينالايىن، ءسوز سىزگە بەرىلەدى.
اقساقال مۇعالىمگە ءبىر شەكەلەپ ودىرايا قارادى. "اتاسى" كىم، "اينالايىنى" كىم، وسىنى ۇقپاي دال. سونسوڭ بۇكىل كلاسس ەستيتىندەي عىپ تاماعىن قىرناپ ءوز-وزىن قايراپ، كۇش بەردى.
— قاراقتارىم، اتا-انادان ون بەس ۇرپاق بولىپ تاراپ ەك. جانقابىلدىڭ ون بەس بايتەرەگى دەيتىن ءبىزدى ەرتەرەكتە. سول ون بەس بايتەرەكتەن قۋ باسىم سوپيىپ، مىنە، جالعىز ءوزىم قالتالاقتاپ قالدىم...
... ءۇش ۇلكەن اعاسى مال-جانعا كۇتىمدى ەڭبەكقور، بەينەتقور ەكەن. نەپ زامانىندا ادال ەڭبەكتىڭ اركاسىندا قوڭ جيناپ قالعان ۇشەۋدى "بايسىڭ، قاناۋشىسىڭ" دەپ، ىبىر-سىبىرگە جەر اۋدارىپتى. ۇشەۋى سول جوقتان ءالى جوق...
جۇت جەتى اعايىندى. مالدان ايرىلعان ەلدى 32 — 33-جىلدارى ساقىلداعان سارى اياز بەن ات قۇلاعى كورىنبەيتىن اق بوران قىسىپ بەرسىن. قالىڭ ەل ءتىلىن تىستەپ، سوناۋ سارىارقادان تۇستىككە قاراي شۇباپ قاشادى. ساز بەت بەتپاقدالانى باسىپ وتەردە وندىردەي بەس بىردەي ءىنى-قارىنداسىن اياز بەن اشتىق جالمايدى...
— وسى جوسالىعا ءجۇز شاقىرىم قالعاندا جان انامىز جۇرۋدەن قالىپ، ايدالاداعى ەسكى مولانىڭ تۇبىنە شوكەلەپ وتىرا كەتتى: "ال، جانقابىل، ۋاق-تۇيەك شۇرەگەيلەر مەنىڭ قاسىمدا، كەۋدەمدە جانىم بولسا ءبورى مەن بورانعا بەرمەسپىن، سەن ءول، ءتىرىل، جوسالىعا جەت، وندا دا ەل بار، جەر بار، اياق ارتار كولىك سۇرا. اتتان بوگەلمەي، ەكى كوزىمىز سەنىڭ جولىڭدا!" اكەمىز مارقۇم جۋاستاۋ ادام ەدى، ساقالىنان سۋى مەن جاسى سورعالاپ، سەندەلەكتەپ كەتە باردى. شەشەمىز اياز الاپ-جالاپ بارا جاتقاسىن كويلەگىنىڭ ءوڭىرىن قاق ايىرىپ جىبەرىپ، ەكى جاسار امانتايدى جىپ-جىلى ومىراۋىنا سالىپ جىبەردى دە، قالعان ۇرەگەي مەن شۇرەگەيدى كەڭ-مول شاپانىنىڭ ەتەگىمەن وراپ-قىمتاپ، ۇياباسار تاۋىقتاي قالعىپ-مۇلگىپ وتىرا بەرىپتى. ەكى كۇننەن كەيىن شانالى ەگىزدى مۇرىندىقتان جەتەلەپ، "بارمىسىڭدار، ءبيبىجان، تىرىمىسىڭدەر، قوشاقاندارىم!" — دەپ، ەبىل-دەبىل جىلاپ، اكەي جارىقتىق تا جەتتى-اۋ. شەشەيدىڭ شاپانىنىڭ ەتەگىن قىمقىرىپ ۇستاپ وتىر ەم، قوس ساۋساعىمدى الەكەدەي جالانعان اياز الىپ ءتۇسىپتى... — اتاي الاقانىن جازىپ ەدى، ەكى ساۋساعى شىنىمەن مولاق ەكەن.
...جانقابىلدار اۋلەتى جوسالى جەرىندە ەتەك جاۋىپ، ەس جيا بەرگەندە، ۇلى وتان سوعىسى بۇرك ەتسىن. ءتورت اعاسى سول سۇراپىلدان قايتپادى. ءبىر اعاسىن ورال تاۋلارىندا، ەڭبەك ارمياسىندا جۇرگەندە تەرەڭ شاحتادا تاس باسىپ قالىپتى. ەكىنشى اعاسى سوعىس ءبىتىپ، ازاپ-عازاپتان ادا-كۇدە قۇتىلدىم با دەپ ۇيگە كەلسە، "ساتقىنسىڭ" دەگەن ايىپ تاعىلىپ، تۇمەن جەرىندە كوز جۇمىپتى.
— قاراقتارىم، وسىنداي سان سارساڭدى دۇربەلەڭ مەن توپالاڭدى باستان وتكىزدىك. كۇنى بۇگىن ون ءتورت اعايىم جاپ-جاس كۇيى ءسامبى تالداي سولقىلداپ قول ۇستاسىپ كەلىپ، تۇسىمە كىرەدى. "بىزدەن ءبولىنىپ، بەرەكەسىز بۇ دۇنيەدە جاپادان جالعىز قالىپ قويدىڭ-اۋ!" — دەپ، ون ءتورتى بىردەي اناۋ جەردەن مۇڭايا قاراپ تۇرادى... — اتاي بەشپەتىنىڭ قالتاسىنان ورامال الىپ، كوزىنە اپاردى. ادەبيەت ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى قۇراق ۇشتى.
— اعا، اعا (سابەت اعاعا دا اعا تابىلادى ەكەن-اۋ)! بوساماڭىز، بەرىك بولىڭىز! بالالار، بالالار وتىر مىنا جەردە. قاپالانباڭىز! قانشاما نەمەرە-شوبەرەڭىز جۇگىرىپ ءجۇر... ون ءتورتتىڭ ورنىن تولتىرمادى ما سولار؟
— بارمىز، شۇكىر، جوق ەمەس، بايمىز... اتتەڭ، ون ءتورتى جەر باسىپ جۇرگەندە، جانقابىلوۆتار اۋلەتى ءبىر اۋىل بولىپ، بايراعىمىزدىڭ بالاعى جالپىلداپ تۇراتىن ەدى! قىرشىنىنان قيىلعان سول ون ءتورتتىڭ وبال-ساۋابى كىمدە، جەتپەي جەلكەسى ۇزىلەتىندەي قانداي كىناسى بار ەدى؟
سابەت اعا بوساپ بارا جاتقان اتايدىڭ الدىن ورادى.
— اتا، سوعىستان كەيىن ەل قالاي كۇنەلتتى، سونى ايتىپ بەرىڭىزشى بىزگە.
قاريا ورامالىن ءتورت بۇكتەپ، جان قالتاسىنا سالىپ قويدى. اسا تاياعىن تىرەنىپ، تەرەزەگە قاراپ ءبىراز وتىردى. انە، ون ءتورت اعاسى قازداي ءتىزىلىپ، كوكتەمنىڭ جىبەكتەي جۇقا كوگىلدىر اۋاسىنا ءۇن-تۇنسىز ءسىڭىپ، ۇزاپ بارا جاتىر... الدە ءسۇت كەنجەسى قوينىندا، قالعان ۇرەگەي-شۇرەگەيى كەڭ-مول شاپانىنىڭ استىندا، جان اناسى قالقيعان مولانىڭ ىعىنان مىنا دۇنيەگە كارى كوزى تالعانشا ءۇڭىلىپ قاراپ وتىر ما؟
— ە، ونىڭ نەسىن ايتاسىڭ، سابەت شىراق! — اۋىر قوزعالىپ ەدى، استىنداعى ورىندىقتىڭ كارى سۇيەگى سىقىرلاپ، بەبەۋ قاقتى. — جوقتى بارعا جالعاپ، قالت-قۇلت ەتىپ ارەڭ كۇنەلتتىك. قويدى قاقتاپ ساۋىپ، كوك ءسۇتىن اش بالا-شاعانىڭ اۋزىنا توسامىز، كىلەگەيىن مەملەكەتكە وتكىزەمىز. جىل ىشىندە سيىردىڭ ءار ەمشەگىنە تورت كەلىدەن سارى ماي سالىق. كاريما دەيتىن ايەل اش بالالارىنا تالعاجۋ بولسىن دەپ ماساق ۇرلاپ، بەس جىلعا سوتتالىپ كەتىپ ەدى...
سابەت اعا اتايدى مىنبەلەپ، ەكىلەنە ءتۇستى.
— عابيدەن اعا ءمۇستافيننىڭ "ميلليونەرىن" وقۋىڭىز بار ما؟ مىنە، مىنا پوۆەستى...
اتاي ۇستەل ۇستىندە جاتقان كىتاپقا بوس اۋاعا قاراعانداي قۇلىقسىز كوز سالدى.
— نە؟
سابەت اعا كىتاپتىڭ مۇقاباسىن ساۋساعىنىڭ سىرتىمەن شىدامسىزدانا بارابانداتىپ سوقتى.
— "ميلليونەردى" ەستۋىڭىز بار ما؟ تو ەست كىتاپتى. عابيدەن اعا مۇستافيندىكى.
اتاي ورىندىق ارقالىعىنا شالقايدى.
— مۇستافانىڭ بالاسىن بىلەمىز، نەگە بىلمەيمىز. وقىعامىز ەلۋىنشى جىلدارى. ۋاكىلدەر زىكىر سالىپ ءجۇرىپ وقىتقان.
— ءسىز جاڭا سوعىستان كەيىن ماساق تەرىپ، كوك ءسۇت ءىشىپ كۇنەلتتىك دەدىڭىز. مىنا كىتاپتا عوي قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان، قاعاناعى قارق، ساعاناسى سارق زامان. قايسىڭىزدىكى دۇرىس سوندا؟ عابيدەن اتا ما، ءسىز بە؟
اتكەڭ ساسپادى:
— مەنىكى دۇرىس! — دەپ، اعىنان جارىلدى.
پارتا، پارتا اراسىنا گۋىل جۇگىردى. اتاي تىم توتە كەتكەنىن سەزدى مە:
— عابەڭ جامان جازباعان، تەگىندە... ات تۇياعى سۇرىنبەي تۇرا ما. ول زاماندا كىم قاتەلەسپەدى، جازا باسپادى، — دەپ ەمەكسىتتى.
اقشام كەزى... سىرت تا، ءىش تە بۇلىڭ-بۇلىڭ بۋالدىر دۇنيە... اۋزىمدى اشىپ، الدەنە دەسەم بولدى، كوكتەمنىڭ لاس اۋاسى قولما-قول تۇتانىپ، بۇرق ەتىپ جارىلىپ، كلاستىڭ كۇلىن كوككە ۇشىراتىنداي.
قارا كەشتە الدەكىم ىشقىنا وكسىپ-وكسىپ جىلادى. كلاسس ورنىنان تىك تۇرەگەپ كەتە جازدادى.
پارتاعا بەتىن توسەگەن ءباتيلانىڭ قوزى جاۋىرىنى بۇلك-بۇلك ەتەدى.
— اينالايىن ءباتيلاجان! قىدىرمولدايەۆا! — اعاي قالتاقتاي جۇگىرە باسىپ، قىزدىڭ قاسىنا اپالاقتاپ جەتىپ باردى. جەتىپ بارعانىمەن، جۇباتۋدىڭ ءجونىن بىلمەي مە، قۇر انشەيىن بايەك. قىزدىڭ شولتيعان بۇرىمىنا قولىن اپارا بەرىپ، تەز تارتىپ الدى. — نە بولدى، ايتشى، كانە؟ كىم جابىرلەدى؟
كلاستىڭ ەڭ ۇزدىك، ەڭ وتكىر، ەڭ ادەمى، ەڭ، ەڭ... قىزى پارتادان باسىن جۇلىپ الدى. قاراقات كوز دومبىعىپ، ءىسىپ كەتىپتى، بەتى اق، قىزىل، تەڭبىل-تەڭبىل.
— ءسىز، ءسىز جابىرلەگەن! — دەدى ەكى يىعىنان دەمالىپ. — ءسىز كىنالى بارىنە!
اعاي ساسقانىنان با، جاپون سولداتىنداي وكشەسىن وكشەسىنە سارت ۇرىپ، وقتاۋ جۇتقانداي قاقيىپ تۇر. ۇرپە-تۇرپە. شاشى قۇلاعىن جاۋىپ كەتىپتى.
— ويبۋ، جازىعىم نە؟ كۇنى-تۇنى ويلايتىنىم سەندەر... جۇرەكتەرىڭە گۇل ەگەمىن دەپ...
قىز ەرەگىسە ءتۇستى.
— گۇل، گۇل! قايداعى گۇل؟ تىكەن ەگىپ ءجۇرسىز... مەن... مەن عابيدەن اتانى، عابيدەن اتانىڭ تۆورچەستۆوسىن جاقسى كورەمىن. "ميلليونەردى" جاقسى كورەمىن! الما اپاي قانداي! جانات اپاي قانداي قايىرىمدى! ءسىز، ءسىز... ءبار-رىن وتىرىككە شىعاردىڭىز! ءسىز... — ءباتيلا تۇتىعىپ، ءوز سوزىنە ءوزى قاقالىپ قالدى. — ءمۇعالىم بولسام دەپ ەم... ەندى ول جوق! ءبارى وتىرىك، وتىرىك!
كوز جاسى بۋىپ بارا ما، ءباتيلا بەتىن باسىپ، تەرىس اينالدى.
— توقتاپ تۇر، اينالايىن، مەن ايتايىن... — اعاي ارى تارت تا، بەرى تارت مۇشكىل جاعدايدان ۇستەلى قۇتقاراتىنداي سولاي قاراي جۇگىردى. جالپى، مۇعالىمدەر ۇستەلگە جاقىنداسا ءبىتتى، كۇشەيىپ سالا بەرەدى. سەبەبى ۇستەل ۇستىندە بەس جاراعى — قاعاز، قارىنداش، كىتاپ، داپتەر، ەڭ باستىسى، كلاسس جۋرنالى جاتادى. بۇكىل كلاستى كوگەندەپ ۇستاپ ۋىسىنان شىعارمايتىن سيقىرلى جۋرنال... كلاستاعى جيىرما بەس كوگەن كوز — ءبىز كلاسس جۋرنالى پاراقتارىنىڭ اراسىندا كۇندىز-تۇنى جانشىلىپ، قامالىپ جاتامىز. وندا كىم قالاي وقىدى، باعاسى، ءتارتىبى قانداي، ءبارى تىركەۋلى. ساباقتان قاشان قالدىق، ول دا سوندا. سوندىقتان با، مۇعالىمدەر كلاسس جۋرنالىنا كىرشىك جۋىتتىرمايدى. سىرتىن اق قاتىرما قاعازبەن ادەمىلەپ قاپتاپ قويادى. وقۋشىلاردىڭ قولىنا عۇمىرى سەنىپ ۇستاتقان ەمەس. ەسەسىنە ءبىز ول جۋرنالدى سونداي، سونداي جەك كورەمىز.
سابەت اعا جۋرنالدان ءوزىن قاشىقتاۋ ۇستايتىن. ساسقانى ما، اقىرى و كىسى دە جۋرنالعا جۇگىندى. ۇستەل قاسىنا بارىپ، قاتىرما مۇقابانىڭ سىرتىن سيپاپ ەدى، و كەرەمەت، ەس جيدى، بەتىنە قان جۇگىردى، بەرى بۇرىلدى.
— مەن ايتايىن...
— جوق، سەن توقتاپ تۇر، بۇل جولى مەن ايتامىن، اينالايىن سابەت ساعيتوۆيچ!
تاسس حابارىن وقىعان ديكتوردىڭ داۋسىنداي امسە قۋاتتى، امسە قويۋ ءۇن...
— مەن ايتامىن... — ارسلان ارداقايەۆيچ زور دەنەسىن تىك كوتەرىپ، تۇرەگەلىپ تۇر. قالىڭ قاسى سالبىراپ، يەگى كىرپىشتەي بۇرىشتانىپ كەتىپتى. اياعىن اندا ءبىر، مىندا ءبىر تاستاپ، ىلگەرى شىقتى. بەرى بۇرىلدى. سابەت اعا وز-وزىنەن ىسىرىلىپ، اناۋ شەتتە ءبۇرىسىپ تۇر. تاقتا الدىن ديرەكتوردىڭ زور دەنەسى كولەگەيلەدى. — بالالار! قايدا، قالاي جۇرسەڭدەر دە مىنانى ەستەن ەكى ەلى شىعارماڭدار: قازاق سوۆەت ادەبيەتى ءبىزدىڭ قوعامعا، تۋعان پارتيا مەن ۇكىمەتىمىزگە ءارقاشان دا ادال. الدا دا ادال بولا بەرەدى. عابەڭنىڭ، عابيدەن مۇستافين جولداستىڭ تۆورچەستۆولىق جولى سوعان ايقىن دالەل. جازۋشى اتامىزدىڭ رومان، پوۆەستەرىنەن تۇرعان التىن سارايىنىڭ ءبىر كىرپىشى دە قۇلامايدى. قۇلاتپايمىز، قۇلاتتىرمايمىز. سەن، مەن، ول بولىپ... ال، جاريالىلىق پەن دەموكراتيزمدى پەردە تۇتقان مىناۋ ەركىن ساباق نە ءوزى، ونى كەڭ وتىرىپ، تالقىلايمىز. پەداگوگيكالىق، — دەگەندە ديرەكتور ادەتتە تويعان مىسىقتاي جۇمىپ جۇرەتىن كوزىن جارق ەتكىزىپ اشىپ الدى، — ءيا، پەداگوگيكالىق سوۆەتتە تالقىلايمىز. — اتانباي اقساقال ەركىن ساباققا قاتىسسىز الدەنە ويعا باتىپ وتىر ەدى، سول كىسىنىڭ يىعىنا قولىن سالدى. — سىزگە كوپتەن كوپ راقمەت، اتكە! كەلىپ قالعان ەكەنسىز، وعان وكپە جوق. بۇدان بىلاي دا ءبىلىم ءۇياسى — مەكتەپپەن، ۇستازدار كوللەكتيۆىمەن بايلانىسىڭىزدى ۇزبەڭىز. — دەمىنە دەم قوسپاي، بىزگە بۇرىلدى. — ساۋ بولىڭدار!
ارسلان ارداقايەۆيچ ۇزاققا سوزىلعان وۆاسيادان كەيىن ساحنادان ءجۇزىپ شىعا جونەلەتىن ارتيستەي كلاستى تاستاپ شىعا بەردى.
ءبىز بولساق، كوكتەمگى تاسقىن جاعاعا شىعارىپ تاستاعان ارىق بالىقتاي مەڭ-زەڭبىز. اركىم ءوز ويىمەن اۋرە. ءباتيلا كىشكەنە الاقانىنا جاعىن سۇيەپ، قارسى الدىنا بەدىرەيە قاراپ وتىر. كوز جاسى قۇرعاعان.
— ياپىر-اي، قىپ-قىزىل داۋدىڭ ورتاسىندا قالدىم-اۋ، سابەت شىراق؟ ورتالارىڭا شالا تاستاپ، شىرىقتارىڭدى بۇزدىم با، نەمەنە؟
اتانباي اتاي ورىندىقتىڭ ارقالىعىنان مىتىپ ۇستاپ، ورنىنان ارەڭ تۇرىپ جاتىر...
ءبارى دە بۇرىنعىداي
ءبارى دە بۇرىنعىداي، ءبارى دە قاز-قالپىنشا...
كەيدە قىرىق بەس مينۋتتىك ساباق بىزگە قىرىق بەس كۇنگە سوزىلعانداي كورىنەدى. وتكەن ساباق بۇگىنگىسىنەن، بۇگىنگى ەرتەڭگىسىنەن كەپ ايىرىلمايدى. "ادەبيەت وقۋ كىتابى" كىل سوسياليستىك رەاليزم شەبەرلەرىن ماراپاتتاپ، اسپانعا كوتەرە دارىپتەيدى. اناۋ دا شەبەر، مىناۋ دا قاس شەبەر، ءۇشىنشىسى ءتىپتى تىزگىن ۇزگەن تارلاننىڭ ناق ءوزى... قىسقاسى، شەتىنەن قۇلپىرىپ تۇر.
ساباق بىتە سالىسىمەن كوشەگە تارس ەتكەن تىعىنداي اتىپ شىعامىز. ال اسىر سالىپ، ويىننىڭ كوكەسىن تانىت! مولشەر قايدا، ءبىز قايدا! سوسياليستىك رەاليزم دە، اسقان شەبەرلەردە ۇمىت بولادى. وقىتۋشىلاردىڭ: "ويناڭدار، ءبىراق ەرتەڭ بولاتىن ساباق جايىن ويلاڭدار!" دەگەن اقىلدارى دالاعا قالادى. توق ەتەرى، مۇعالىمدەردىڭ دەيتىنى باسقا، الىپ-ۇشقان ءومىردىڭ دەيتىنى مۇلدەم باسقا...
كۇندە-كۇندە دالىزبەن اسقاق تا ءور ارسلان ارداقايەۆيچ ماڭ-ماڭ باسىپ ەتەدى. ەشكىمگە ۇرىسپايدى، جەكىمەيدى، اۋىز ءسوز ايتپايدى، ماڭايىندا كىم بار، كىم جوق، ول كىسىگە ءبارىبىر، كەرەك دەسەڭىز كوز قۇيرىعىن دا سالمايدى. بىزگە ءبىراق سونىڭ ءوزى ابدەن جەتكىلىكتى. ول كىسى ءدالىزدىڭ اناۋ باسىنان زورايىپ كورىنسە ءبىتتى، بەت-بەتىمىزگە شۋلاۋ، ارلى-بەرلى جۇگىرۋ بۇرىس تا، اقىرىن سويلەپ، انىق باسۋ دۇرىس ەكەنىن ۇعا قويامىز. كەزىمىزبەن ديرەكتوردى ىشىپ-جەپ، ەكى قولىمىزدى ءتۇسىرىپ، سىپتاي بولا قالامىز. ارسلان ارداقايەۆيچ سولاي — ۇندەمەي سويلەيتىن ادام. ديرەكتور سويلەمەيدى، تەك قانا ويلايدى. سونسوڭ كابينەتىندە ءار ءتۇرلى قاعازدارعا قول قويادى.
سابەت اعا دا وزگەرگەن...
بۇل كۇندە ول كىسى قاتىرما قارا پلاششىنىڭ ەتەگى قاۋدىرلاپ، دالىزبەن ۇشىپ ءوتۋدى قويعان. جۋىقتا پەداگوگيكالىق كەڭەس بولىپ وتكەن، سودان بەرى ۇشپايدى. تاڭەرتەڭ ىلعي قاسىمىزدان قانات-قۇيرىعىن قىرقىپ تاستاعان قارعاداي شوقاقتاي باسىپ وتەدى. جاپپاي جامىراپ، سالەم بەرەمىز. كەيدە الادى، كەيدە المايدى. السا، ەرنىن كۇر جىبىر ەتكىزەدى. ءبىر ءتۇرلى تۇرەگەپ، ۇيقتاپ جۇرگەن ادام ءتارىزدى. "اينالايىن"، "مەن ايتايىندى" تازا توقتاتقان. اندا-ساندا عانا اۋزىنا الادى. وندا دا كۇشى، قىزۋى جوق، كوشپەندى "اينالايىن"، "مەن ايتايىن"...
ال پەداگوگيكالىق كەڭەس تۋرالى الىپ قاشتى ءسوز — پىشەن.
...بىرەن-ساران جاس ۇستازداردى ساناماعاندا، جاسامىس وقىتۋشىلار ديرەكتوردىڭ الدىنا: "نە سابەت، نە ءبىز!" — دەپ، بۋىنسىز جەرگە پىشاق ۇرىپتى. — ەكەۋىڭىز توننىڭ ىشكى باۋىنداي دوسسىزدار. قىزمەتكە دوستىق جۇرمەيدى. دەموكراتيا، جاريالىلىق زامانى دوستىق، ماستىق، بارماق باستى، كوز قىستىنى كوتەرمەيدى. سابەت ەركىن ساباعىن توقتاتسىن، بالالاردى بۇزباي، جايىنا تىنىش ءجۇرسىن. "ادەبيەت وقۋ كىتابىن" كىل دوكەي اكادەميك، دوكتورلار جازعان. قاي جازۋشى قالاي جازادى، ول جاعىن ءسىز بەن بىزدەن گورى ولار جاقسى بىلەدى. ەگەر سابەت سۇتتەي ۇيىعان كوللەكتيۆتى الا تايداي بۇلدىرگەنىن قويماسا، جوعارى جاققا جازامىز!"
ارسلان ارداقايەۆيچ سابەت اعايدى شاما-شارقى كەلگەنشە قورعاپ باعىپتى. زوردىڭ كۇشىمەن تاك-تاكتەپ، ەكى جاقتى ارەڭ ءبىتىستىرىپتى. بىزگە بۇل كۇندە ەركىن ساباقتان گورى بۇلت جۋىق.
ءقازىر بارلىق ساباق تەك مەكتەپ پروگرامماسى بويىنشا وتەدى...
ءباتيلا ادەبيەت ساباعىنان بۇرىنعىداي قولىن شوشاڭداتىپ كوتەرمەيدى. الدىنا تىكە قاراپ، "بادىراق كوز، سەن تيمەسەڭ، مەن تيمەن" كەيىپتە بەزەرىپ وتىرادى. نەگە ءبۇيتىپ تىستەنەدى، كىمگە كەكتەنەدى — ۇقسام بۇيىرماسىن.
...كوكتەم شىركىن بۇل بىرت-شىرتتى ءقايتسىن، لەپىرىپ تۇر-اۋ، لەپىرىپ تۇر. كوكتەم شىركىن التىن بۋعا قىزىپ الىپ، اۋىل كوشەلەرىندە اناعان ءبىر، مىناعان ءبىر ءتيىسىپ، قاڭعالاقتاپ ءجۇر. جاپىراقتارى ەلبىرەگەن ءاربىر اعاش — ءبىر-بىر "كراسنايا موسكۆا" ءيىس مايى دەرسىڭ. بوكتەر-بوكتەر اتاۋلى ءشايى جىبەك ورامالداي دىرىلدەپ كوگەرەدى. يت اتاۋلى شەتتەرىنەن اۋلەكى. تۇمسىقتارى تۇلكىدەيىن ۇشكىرەيىپ كەتكەن. ءتۇنى بويى كوشە كەزىپ، تىنىمسىز جورتاقتايدى. مياۋ-مياۋ مىسىقتار دا يت سەكىلدى قاس جاۋلارىنان ولسە قالىسا ما، ءتۇن الەتىندە كوزدەرىندە ءبىر-بىر شام ورناتىپ الىپ، ۇزارا ءتۇسىپ بۇلكەكتەپ، انا بۇرىشتا، مىنا بۇرىشتا ىزدەنىپ جۇرەدى. ەكەۋارا كەزدەسپەسىن دە، ەگەراكي كەزدەسە قالسا، قۇيىن بولىپ ءبىر-بىرىن قۋادى. الىستان قاراساڭ، كىمدى كىم قۋىپ بارادى، كىم جەڭدى، كىم جەڭىلدى، ۇعىپ بولمايسىڭ، ايتەۋىر، ءتىس پەن تىرناقتان تۇراتىن دومالاق پالە. مىسىق ءسۇت ىشەدى، تىشقان اۋلايدى، يت سۇيەك-ساياق ءمۇجيدى. بولە دە، ولە دە ىشەتىندەي تۇگى جوق. ەندەشە، بىر-بىرىنە نەگە ولگەندەي ءوش؟ بۇل دا دۇنيەنىڭ ءبىر جۇمباعى. ءيا، كوكتەم شىركىن كوكىرەگىن كەرىپ، بۋى بۇرقىراپ، اۋىل-اۋىلدى كىدىرىپ ءجۇر.
ءبىز دە — مەكتەپ-ينتەرناتتىڭ پالەكەتتەرى، قۇلدىراڭداپ، قولدى-اياققا تۇرمايمىز. ساباقتى شالا-شارپى جۇردەمەلەتىپ قاراپ تاستاپ، قارا كەشتى سانامىز سارعايىپ كەپ توسامىز. انە، قارا شاشىن دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىنا تۇگەل جايىپ جىبەرىپ، بەيۋاق كەش جەر قۇشىپ جاتىپ الادى. كوكتەم ءتۇنى ماي توڭعىسىز جىلى. تاربيەشى اپاي تۋرا ساعات ون نول-نولدە كەلىپ، ءتارتىبىمىزدى تەكسەرەدى. كوكتەم كەزىندە ول كىسى دە ونشاما قاتال، قازىمىر ەمەس. ءبىز دە ساعات ون نول-نولدە شامدى ءسوندىرىپ، تاس بۇركەنىپ "پىرداي بولىپ ۇيقتاپ جاتامىز". ءتىپتى قورىلداعانسىپ، مۇرنىنان ىسقىرىڭقىراپ جىبەرەتىن "ونەرلى" بالالار دا بار. تاربيەشى ەسىكتى جابىسىمەن قۇدايىمىز بەرەدى، اتىپ تۇرەگەپ، اسكەردەگىدەي سارت-سۇرت كيىنىپ الامىز. ۇرىستا تۇرىس جوق، تەرەزەنى ەكى جاققا شالقاسىنان ايقارا اشامىز. كوكتەمنىڭ نەشە ءتۇرلى ءيىسماي اۋاسى دەمدە تاناۋ جارىپ، باس اينالدىرادى. ويقوي دۇنيە، تەرەزەنىڭ قىرىنا اتىپ شىعامىز، اتىپ شىعامىز دا، ابالاعان يت، مياۋلاعان مىسىق، سىلق-سىلق كۇلكى، سىبىر-سىبىر ءسوز دەيسىز بە، جۇرەكسىز، جاسقانشاق سىبىرلاعان تال، تەرەك دەيسىز بە، توق ەتەرى، كوكتەم اتتى كوگىلدىر كولگە جەيدە، شالبارمەن قويىپ-قويىپ كەتەمىز. ساعات ون ەكى، ءبىر، قىزىپ كەتسەك، ءتۇن ورتاسىنا دەيىن ال كەلىپ كەپ، سوق ويىندى! كوكتەم — كولدىڭ ايدىنىندا ارمانسىز قۇلاش سىلتەپ، قۇمار قانعانشا جۇزەمىز-اي، شىركىن!
ابدەن شارشاپ، دال-دۇل بولعان سوڭ بارىپ كوكتەم — كولدىڭ جاعاسىنا قول ىلىكتىرەمىز، سۋدان شىققان كۇشىكتەيىن قىڭسىلاپ تەرەزەگە اسىلىپ، ىشكە دومالاپ تۇسەمىز، باسىمىز ىرتىك-ىرتىك ماقتا جاستىققا ءتيۋى مۇڭ ەكەن، قور ەتە قالامىز.
سونداي ءبىر تۇنگى جورىقتان شارشاپ-شالدىعىپ، سالىپ ۇرىپ قايتىپ كەلە جاتقامىن. كەنەت تۋ سىرتىمنان:
— بەكتاس-اي! — دەگەن ءۇن بارلىعىپ جەتتى.
ءبىر شەتكە ىرعىپ ءتۇسىپ، كارىمدى تىگىپ، وقشىرايا قاراپ ەم، ءبىر جازعان مۇيىستە جەلديىرمەننىڭ قاناتىنداي بۇلعالاڭداپ ارەڭ تۇر.
— كىمسىڭ؟! — سۋىردىڭ ايعىرىنداي شاق ەتكەنىممەن، نەگىزىندە قورقىڭقىراپ تۇرمىن.
جاڭاعى جىندى سۇرەي، و عاجاپ، سابەت اعايدىڭ داۋسىمەن:
— بەرى كەل، بەكتاس! — دەگەنى.
ساقتىق كەرەك، ساناپ باسىپ قاسىنا جاقىندادىم.
— ءوي، اينالايىن!
شىنىمەن، سابەت اعا! كوكتەمگى جاڭبىر ەزىپ كەتكەن قارالا، تورالا قابىرعانى قۇلاپ كەتپەسىن دەگەندەي وڭ قولىمەن تىرەپ تۇر. باسىن سۇلق تومەن تاستاپ جىبەرىپتى. جۇگىرىپ بارىپ، پەنجاعىنىڭ جەڭىنەن ۇستاي الدىم.
— نە بولدى، اعا؟ اۋىرىپ تۇرسىز با؟
ءمۇعالىم مەنى وراي قۇشاقتاپ، باسىمدى قولتىعىنا قىستى. بويىن تىكتەدى. كوزى كىرتيىپ، ۇرتى سالبىراپ، ءبىر تۇندە قارتايىپ كەتىپتى.
— ءيا، اعاڭ اۋىرىپ ءجۇر، — دەدى ءسوزىنىڭ اراسىن ءبولىپ-بولىپ. — مەن اۋىرعالى قاشان... اعاي اۋىرادى؟ جانە كوپتەن بەرى؟
ادەبيەت ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى قاراداي ۇركىپ تۇرعان تۇرىمە قاراپ، سيىقسىزداۋ جىميدى.
— جو-جوق. — كوكىرەگىنىڭ سول جاعىن سيپادى. — جۇرەگىم... جانىم اۋىرادى.
— جان اۋىرادى؟ ول قالاي؟ — دەپپىن اتقالاقتاپ. مىنا كىسى بۇرىن ءبىز كورمەگەن، مەن تۇسىنبەيتىن بوتەن ادام... ءبىز بىلەتىن اينالايىن اعا باسقا، مۇلدەم باسقا...
ادەبيەت ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى مەنى ەكىنشى رەت وراي قۇشاقتاپ، ماڭدايىمنان يىسكەپ ەدى، باياعى جاقسى بىلەتىن، جاقسى كورەتىن اينالايىن اعايعا ۇقساي باستادى.
— اينالايىن، مەن ايتايىن، سەندەر بىزدەن گورى باقىتتى ۇرپاقسىڭدار... ءبىز نە؟ — قولىن قۇشىرلانا سىلتەپ، ءتىسىن قىشىرلاتىپ قايرادى. — كىم قالاي تارتسا، سولاي سوزىلدىق. كۇشتىلەر باتەڭكەسىنىڭ تابانىنا سالىپ، بالشىقتاي يلەدى... — تۇردى، تۇردى دا، مەنىڭ قولىمدى ۇستادى. الاقانى ىستىق ەكەن. — ۇلكەن باسىمدى ءيىپ تۇرىپ، سەنەن كەشىرىم سۇرايمىن، بەكتاسجان!
شوشىپ كەتتىم جالما-جان. وقۋشىدان ءمۇعالىم كەشىرىم سۇراي ما؟ بۇل بولمايدى. سابەت اعا راسىمەن اۋىرىپ ءجۇر... جانى، جۇرەگى — قايسىسى، ول جاعىن بىلمەيمىن، ايتەۋىر، اۋىرادى.
— اعاي، ءسىز اۋىرىپ تۇرسىز... ءجۇرىڭىز، ۇيگە! — قولتىعىنا كىرىپ، كوشەگە قاراي يكەمدەدىم.
ءبىر ادىم العا، ەكى ادىم كەيىن اپىل-تاپىل باسىپ كەلەمىز.
— مەن ايتايىن، توقتاپ ءتۇر... انەۋگۇنى جەڭەشەڭ بە، اپكەڭ بە، ءبىر اينالىپ كەتەيىن قاسىڭدا تۇر ەكەن. سول جەردە ساعان بەكەر ۇرىستىم. قاتتى وكىندىم كەيىن. وز-وزىمنەن تۇنشىعىپ، قانىم قارايىپ جۇرگەن-تىن... قولىما ءتۇسىپ قالدىڭ. ارسلان ارداقايەۆيچ ەركىن ساباققا كەلىسپەي، ارى تارت تا بەرى تارت ەدىك.
اۋەدە كوزدىڭ جاسىنداي جۇلدىزدار جىلتىلدايدى. قارا-كۇڭگىرت تاۋ جاقتان سالقىن سامال لەكىلدەپ ەسەدى. قىلدىرىقتاي كەميەك اي بوزعىلت بۇلتتىڭ ار جاعىنان قورعالاپ قارايدى.
— مىنا اسپانداعى كىپ-كىشكەنتاي جۇلدىزدار سەندەرسىڭدەر عوي، اينالايىندار! — سابەت اعاي سەرگىپ، قۋناپ قالىپتى، داۋسى اپ-ايقىن. — ءارقايسىڭ وزدەرىڭشە ءبىر-بىر الەم... ەگەر جاقىنداپ بارساڭ، سول ءبىر كىشكەنە جۇلدىزدار كۇننەن دە ۇلكەن، كۇننەن دە اسقان وت-جالىندى، ميلليارد گرادۋس ىستىق دەيدى. سەندەر دە سولايسىڭدار... مۇنى كەز كەلگەن ادام بىلە بەرمەيدى. تەك جان جۇرەكتەرىنە ساۋساعىن سوزىپ جاقىنداپ بارعان، ميلليارد گرادۋس ىستىقتارىنا كۇيىپ قالۋدان قورىقپايتىن ادام بىلەدى.
"انەۋگۇنگى ەركىن ساباقتا اينالايىن اعا بىزگە سونشالىقتى، سونشالىقتى تاقاپ كەلدى. ءبىراق وڭباي كۇيىپ قالدى... — دەپ ويلادىم قاراداي تىتىركەنە توڭىپ. — ەندى قايتىپ جاقىن كەلە مە، جوق پا؟"
— ەركىن ساباق ەندى... بولماي ما؟ — دەدىم كوكتەمنىڭ قويمالجىڭ اۋاسىنان ءبىر ۇرتتاپ الىپ.
ءمۇعالىم ءتىس جارمادى. ءجۇرىسىن دە تۇزەپ الىپتى. جارىققا شىققان سايىن قاداڭ-قاداڭ باسىپ، سەكۋند ساناپ سەرگي ءتۇستى. تاناۋىن جاس بالاداي قوس-قوسىنان تارتىپ قويدى.
— بولمايتىن شىعار... سوسياليستىك رەاليزم، كولحوز، سوۆحوز، كوممۋنيزم... ميىمىز تاس بولىپ قاتىپ قالعان. بالعالاپ بۇزا المايسىڭ. — ەستىلەر-ەستىلمەس كۇرسىندى. — جاماندىق ۇيگە شىبىن بولىپ كىرىپ، سوڭىرا ءپىل بولىپ شىقپايدى... ارسلان اعاڭنىڭ ۇيىنەن كەلەمىن. "بالالاردى بۇزىپ جاتىر، كلاسسيكتەردى يت جەمە قىلدى" دەپ، جوعارى جاققا دومالاق ارىز ءتۇسىپتى.
ونىڭ دا، مەنىڭ دە ۇستىمنەن. "شىدا، ازىرگە شىدا، جۋىقتا سەڭ بۇزىلادى، سوعان دەيىن سىر بەرمە" دەيدى ارسەكەڭ.
— شىداماساڭىز شە؟ — ءوز باتىلدىعىمنان ءوزىم قورقىپ كەتىپ، اۋزىمدى جيىپ الا قويدىم.
— باسقا مەكتەپكە اۋىسۋعا تۋرا كەلەدى. نە مۇعالىمدىكپەن قوش ايتىسامىن.
ماي توپىراققا بەلشەسىنەن باتىپ جاتقان ءبىر بيۋروكرات تاستى تەۋىپ جىبەرىپ ەم، باقايىمنان باستالعان توك زىرىلداعاننان زىرىلداپ ميىمدى ءبىر-اق ۇردى.
— ءىھڭ-ڭ... — باتەڭكەمنىڭ باسىن ۇستاپ، سىڭار اياقتاي سەكەكتەپ جۇگىرە جونەلدىم.
سابەت اعا كۇلدى.
— تاستى باسپەن ۇرساڭ، تاس ەمەس، باس جارىلادى. — پلاششىنىڭ جاعاسىن تىك كوتەرىپ، قۋسىرىنىپ الدى. — مەنىڭ باسىم ءسويتىپ جارىلدى. تاستى اينالىپ ءوتۋ كەرەك ەدى. وعان ار، ۇياتىم جىبەرمەدى.
— ەندى قايتەسىز؟
— ءقايتۋشى ەم؟ ۇيدە كۇندە-كۇندە جولىما قاراپ وتىرعان بەس بىردەي كوگەن كوز بار. ەلۋگە جاقىنداعان جاسىم بار. ارسەكەڭ دە ەجەلدەن دوس-جاران. ءبارى كەش... قايران، جالىنداعان جيىرما بەس! ءقازىر كەش!
اينالايىن اعا قويۋ ماقپال تۇنگە قارا تاستاي باتىپ ءسىڭىپ بارادى. قاتىرما پلاششىنىڭ ەتەگى دەلديىپ، جەر سىزادى. قۇيرىق، كاناتىن قىرقىپ تاستاعان قارعادان اۋساشى. شوقاق-شوقاق ەتەدى.
* * *
...بۇيىرىمنەن بىرەۋ ءتۇرتىپ قالعانداي بولعان سوڭ، ويانىپ كەتتىم. قاپىرىق كورپە ءبىر جاققا قاشىپ كەتەردەي تاس قۇشاقتاپ العان ەكەن، اياق جاققا تەۋىپ ىسىرىپ تاستادىم. الدەقايدان يت كەرەناۋ ماڭقىلداپ ۇرەدى. بالالاردىڭ بىرەۋى ارىق قابىرعاسىن تىر-تىر قاسىپ، ۇيقىسىراپ بىلدىرلايدى. قويلى اۋىلداعى تورلاما بەت، قارا دومالاق ءىنى-قارىنداستارى تۇسىنە كىرۋى. الدەقايدان اتەش تالماۋسىراتىپ سىبىزعىلاتتى. تاڭ جاقىن...
ەكى قولىمدى تاراقتاي جەلكەمە جاستاپ، تاس توبەگە تەسىلەمىن. تەرەزەدەن ىشكە اقبوز ساۋساقتارىن سوزىپ، قابىرعالاردى سىپايى سيپالايدى.
— مەن ايتايىن، اينالايىن اعا! — دەپ سىبىرلادىم توسەكتەن اياعىمدى سالبىراتىپ. قىرقاي تۇسكەن باتەڭكەلەرگە شالىنا-مالىنا جان دارمەن دەگەندە ەسىككە جەتتىم. ەسىكتى شالقاسىنان تاستاپ، سىرتقا شىقتىم. كوكتەم پالۋان كۇندىزگى مازاسىز تىرلىكتەن شارشاعان با، قايىڭ، تەرەكتەردىڭ دىڭىنە باسىن سۇيەپ، جۇرەلەي قالعىپ وتىر. اۋەدە اي كورىنبەيدى، كوكجيەكتى اسىپ، باسى اۋعان جاققا قاڭعىپ كەتىپتى. جۇلدىزدار شاڭىتىپ تۇر. يت ۇرمەيدى. اتەش شاقىرمايدى. مىسىقتاردىڭ قاراسىن قايدا جوعالتقانى بەيمالىم. بۇتكىل دۇنيە تىنىسىن توقتاتىپ، دەمىن ىشىنە تارتىپ تىڭ تىڭدايدى.
باسپالداق ۇستىندە مايكىشەڭ، ترۋسيشەڭ تۇرعان كۇيى ەكى الاقانىمدى اۋزىما توسىپ، بار داۋسىممەن ايقاي سالدىم.
كىم بار، ەي؟! بارسىڭدار ما، جوقسىڭدار ما، ەھە-ھەي، اينالايىن ادامدار!
"اي-نا-لاي-ىن-نن!" اششى ايقايدىڭ جاڭعىرىعى سانىن سابالاپ، كوشە-كوشەنى ارالاپ، كوز كورمەسكە كەتىپ جاتىر، كەتىپ جاتىر...
1986 جىل.
You Might Also Like
-
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت كەمەل ۇلى توقايەۆتىڭ «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىندە جاريالانعان «تاۋەلسىزدىك بارىنەن قىمبات» اتتى ماقالاسىن زور قىزىعۋشىلىقپەن ...
