پىسىق بولدىم، مىنەكي
پوۆەست
اۋىل سىرتى... جۇماشتىڭ باسىنىڭ قاسقاسىنان اۋمايتىن تاقىر ايرا-جايرا اسىق. بالاقتى توبىقتان ءتۇرىپ تاستاپ، اسىق ويناپ جاتىرمىز. شەشىپ قويعان ەكى پار باتەڭكە تاقىر شەتىندە قۇلاقتارى ەربيىپ-ەربيىپ تۇر. وي، جالاڭاياقتانىپ اپ، اسىق ويناعانعا جەر ۇستىندەگى ءبىر دە ءبىر راقات جەتپەيدى. ماي توپىراق تابان قىتىقتايدى. اسىقتى جالاڭ اياق ويناعاننىڭ تاعى ءبىر تاماشاسى بار. ءبىز شەتىمىزدەن جۇلىمىرمىز. ال جۇلىمىر بالا كيگەن باتەڭكە وڭا ما، وكشە جەلىنە-جەلىنە ءبىرى وڭعا، ەكىنشىسى سولعا قيسايىپ كەتكەن. قيسىق تابان باتەڭكە كيگەن بالا اسىقتى دا قيسىق كوزدەيدى. ال قيسىق كوزدەپ كور، اپ-ساتتە-اق بارىڭدى سىپىرىپ الادى. سوندىقتان مانا تاقىرعا ىلىگە بەرە وڭكەي قيسىق تابان باتەڭكەنى اتىپ ۇرعامىز.
ءۇشباس، ۇشەكەڭ — قاسقاباس جۇماشتىڭ توبەسىنە كوتەرگەن تۇڭعىشى قويار ەمەس. موينىن قۋداي سوزىپ جىبەرىپ، ون كوزىن قىسىپ قويىپ، قۇلجانى يىرە اتىپ جىبەرگەندە، ءتىزىلىپ تۇرعان اسىقتار باۋىرساقشا شاشىلىپ، ءار جەردە تىرايىپ-تىرايىپ جاتادى.
ءىش الاي-دۇلەي. وزەك ورتەنىپ بارادى. مانا قوس قالعانى اسىققا لىقا تولتىرىپ، بىردەڭەدەن قۇر قالعانداي تاقىرعا قوس اياقتاپ شاپقىلاپ، جەتۋىن جەتىپ-اق كەلىپ ەم. ءقازىر ەكى قالتا بوس.
ءۇشباس ەگەر وسى جەردە بىلبىراپ پىسكەن قويدىڭ باسىنىڭ قۇلاعىنا اينالا قالسا، وللا-بىللە، تۇك ويلانباستان قىلعي سالار ەدىم. اكەسى ولگەندەي وسىنشاما ويسىراتىپ ۇتپاسا، اقىسى كەتە مە ەكەن؟ ءوزىنىڭ موينى دا، قولى دا تەرتەدەي ۇزىن. ەڭكەيە بەرىپ، سوزىلىپ قالعاندا، قانداي الىس تۇرعان اسىقتىڭ دوپ ۇستىنەن ۇڭىرەڭدەپ شىعا كەلەدى. ي-يي، اناۋ ويقى-شويقى باس تەرىسى نەتكەن سىيىقسىز! قۇداي شىركىن ادامداردى جاراتىپ كەلىپ، كەزەك ءۇشباسقا جەتكەندە قاتتى شارشاپ قالعان بىلەم، قالعىپ-شۇلعىپ وتىرعاندا قاتەلەسىپ كەتىپ، توبە دەپ شۇيدەنى تومپيتا سالسا كەرەك. سوسىن تىلەشتىڭ — شىن اتى عوي — وڭدەلىپ بىتپەگەن باسىن الاي-بىلاي ءبىراز دومالاتىپ: «ءاي، توبە دەگەن شۇيدەدەن الىس جاتپاۋشى ما ەدى» دەپ، بىلقىلداعان ەڭبەكتى شودىرايتا قويىپتى. ول دا ۇناماي، اقىرى شۇيدە مەن ەڭبەكتىڭ اراسىنان توبە شىعارىپتى. ءبارى دە دۇرىس. ەل جامانى، قۇدەكەڭ شۇيدە مەن ەڭبەكتەگى قاتە كەتكەن ەكى تومپاقتى جازىپ، جايمالاپ، قالپىنا كەلتىرۋدى اپاش-قۇپاش قاربالاستا تارس ۇمىتىپتى.
باسى ۇشەۋ، تورتەۋ الدە التاۋ بولا ما، تىلەش وعان پىسقىرمايدى دا. كلاستان كلاسقا قاتىرىپ كوشەدى، اسىقتى قاتىرىپ وينايدى. قىسقاسى، جالعاندى جالپاعىنان باسىپ ءجۇر. وسى تۇرعاندا: «شىركىن، مەنەن كەيىن ءبىر ءىنى تۋا قالسا، ءوزى ءۇشباستان اسقان قيتار بولسا-ا...— دەپ قيالداپ قويامىن..— وسە كەلە كۇندەردىڭ كۇنى ءۇشباستىڭ ءىشىن كەپتىرىپ تۇرىپ ۇتار ەدىم، بالەم! ايتپەسە، جاقىن-جۇراعاتتارداعى مۇرىنبوقتاردىڭ اراسىنان سونداي بىرەۋ شىقسا. اتتەن، ونداي بالا جاقىن-جۇراعات تۇگىل، بۇتكىل اققۇمدا جوق، جوق. كىشكەنتاي بالا اتاۋلى شەتىنەن جايناپ كوز پالەلەر».
... ءۇشباس قامپيعان قالتاسىن سىرتىنان ۇرىپ قالىپ ەدى، كوپ اسىق: «ءبىز مۇندامىز، ءتورت كوز تۇگەل، ساسپاڭىز» دەگەندەي كۇتىر-كۇتىر ەتە قالدى.
— كانە، بار ما اسىق؟ بولسا، تاستا! — ۇشەكەڭ باياعىسىنداي جالاق-جۇلاق ەتەدى. قيتارى دا، ءتۇزۋ كوزى دە جۇرق-جۇرق ەتىپ، وڭمەنىمنەن ءوتىپ بارادى. وندايدا وزىنەن ءبىرتۇرلى سەسكەنىپ قالاسىڭ.
قالتانى اۋدارىپ ەم، اش ەسەكتىڭ قۇلاعى قۇساپ سالبىراي قالدى. تەك مامامنىڭ جانىن كويماي: «كينوعا بيلەت الايىنشى، بالالار وپىر-توپىر كىرىپ جاتقاندا، مەن ىلعي سۇمىرەيىپ تۇرامىن»،— دەپ قىڭقىلداپ ءجۇرىپ سۇراپ العان ەلۋ تيىن جارق ەتىپ جەرگە ءتۇستى.
ءۇشباس ماڭدايىنان جەلكەسىنە دەيىن سىدىرتىپ سيپاپ ءوتىپ ەدى، الاقانى سانسىز ويقىل داندەردە قارعىپ-قارعىپ كەتتى. جانى اشىعانسىپ، بەتىمە بىرەر مينۋت مۇسىركەي قارادى. مەن وعان بوساڭسي قويعانىم جوق. وتىرىك جانى اشىپ ءجۇرىپ ۇپتەپ كەتەتىن ءۇشباستىڭ سىرىن كىم بىلمەيدى!
— قايتەمىز؟ - كۇرسىنىپ سالدى.- ءاي، جاعدايىڭ قيىن-اي، كيىن. سۇمدىق! بەرە عوي ەندى ەلۋ تيىنىڭدى. ءار اسىق — ەكى تيىن!
ەكى ۋىس اسىقتى تاقىرعا كەرەناۋ شاشا سالدى. كوبى مەنىكى. انە، ءاقتوس مۇجىگەن — اقىرى مۇجىگەن ەكەن، نەعىپ قىلعي سالماعان — سىنىق مۇرت ساقام كوزگە كۇيىك بولىپ، ومپى ءتۇسىپ جاتىر.
امال جوق، موينىمدى وڭ جاققا بۇرىپ تۇرىپ، سارىمايداي ساقتاپ جۇرگەن تيىندى ۇستاتا سالدىم.
— سداش ەرتەڭ!— دەدى تيىن قالتاسىنا تۇسكەسىن ءۇشباستىڭ داۋسى لەزدە قاتايىپ. —ءتىز اسىقتى! ۇتقان مەن، اۋەلگى كەزەك مەنىكى!
بۇكەڭدەي ءجۇرىپ، اسىقتاردى ءتىزدىم دە، شەتكە شىعىپ، مىڭقىلداڭقىpaپ:
— ال... ات! — دەدىم.
ءۇشباس قۇلجا ساقانى ۇيىرە لاقتىرىپ جىبەرىپ، قاعىپ الدى دا، تۇكىرىپ-تۇكىرىپ تاستادى الگى جەردە.
— ءا، قۇداي، قاندى باسىڭدى بەرى تارت! قاق جۇرەگىڭ تۇسى دەپ، ەي، دوسانتاي، ولەر جەرىڭ وسى دەپ...
كوزدى جۇمىپ الا قويدىم. سىپتاي تىزىلگەن اسىقتاردىڭ كەلەر سەكۋندتا بەت-بەتىنە ۇشىپ كەتكەنىن كورگىم جوق. مامامشا ايتقاندا، «نەرۆىم بۇزىلادى». ءبىر، ەكى، ءۇش، بەس... ون... قىرىق... و، توبا، باقانداي مينۋت وتسە دە، ساق ەتكەن قۇلجا دىبىسى ەستىلمەدى. تاڭ-تاماشا كۇيى كوز اشسام... ءۇشباس تىزەسىن قۇشاقتاپ، تاقىردىڭ ورتاسىن ويىپ وتىر. بەتىن اۋىل سىرتىنداعى ازىق-تۇلىك دۇكەنىنە بەرىپتى. مويىن ىشكە كىرىپ كەتكەن.
— ءاي، تىلەش، اتپايسىڭ با؟
تىلەش — ءۇشباس ماعان ارەڭ بۇرىلدى. كوزىندەگى جارقىل ءسونىپتى.
— دوسان!— دەدى بەتىن ءارى سالىپ. ءۇنى ازەر ەستىلەدى،— دوسان، اراق ىشكىم كەپ تۇر.
شوشىپ كەتىپ، شورشىپ ءتۇستىم.
— اراق؟ ونىڭ نە؟ قايداعى اراق؟!
شىن-ەي، زارەم قالمادى. اراعى نەسى؟ بۇل ءۇشباس اسىق وينايمىن دەپ، ابدەن بۇزىلعان ەكەن. انەۋكۇنى تاقىردان شاڭ-شاڭ كۇيى تۇنگى ساعات وندا ۇيگە كىرىپ كەلگەندە: «ە، بالام، جارادىڭ! اسىق ويناعان ازار، دوپ ويناعان توزار. العان بەتىڭنەن قايتپاساڭ، وسى ەكەۋىنىڭ بىرەۋىنەن شىعىپ قالارسىڭ»،— دەپ ەدى مامام. سول ازۋ مەن توزۋدىڭ اياعى اراق ىشۋگە تىرەلىپ جۇرمەسىن.
— انا ماگازيننىڭ اراعىن ايتامىن دا. اراقتىڭ ءبارىن مەن ءىشىپ قويسام، پاپاما تۇك قالماس ەدى،—ءۇشباس ورنىنان ارەڭ تۇرىپ، شالبارىنىڭ شاڭىن قاقپاستان، اياعىن سۇيرەتە باسىپ، اۋىلعا بەتتەدى. ءجۇرىسى تۋرا كارتەڭباي اقساقال. ءبىر مينۋتتا قارتايىپ كەتتى.
تىلەشتىڭ پاپاسى — كاسسير جۇماش، قاسقاباس جۇماش دۇكەن ەتەگىن باسا ءوتىپ، اۋىلدىڭ ارعى شەتىنە شىعاتىن قاسقا جولعا تۇسكەن ەكەن. اياق الىسى قىزىق. بەس-التى ادىمدى ادام سياقتى دۇرىس الادى دا، الدەبىرەۋدى كورىپ قالعانداي، جولدىڭ وڭ جاعىنا تەڭسەلەڭدەي، تاپىراقتاي ۇمتىلادى. كەۋدە، باس الدا، اياق ارتتا. سودان جول جيەگىنە شىقتى دا: «وۋ، جاقسى دوس، كورە المادىم-اۋ ءوزىڭدى، جەر جۇتىپ كەتتى مە؟ قايداسىڭ، جانىم، كورىنشى كوزىمە!»— دەگەندەي اڭىرىپ تۇرىپ قالدى. باسى قالت-قۇلت. كەلەر ساتتە جولدى كەسە تالتىرەكتەپ، سول جاق بەتكە ەنتەلەدى. اياعى ماقتا، شۇبەرەك، رەزەڭكە تارىزدەس جۇمساق ماتەريالداردان جاسالعان بىردەڭەگە اينالعان با، بۇرالاڭداپ، بىر-بىرىمەن ايقاسىپ كەتەدى.
ويحوي، ءبىزدىڭ اۋىلداعى جول اتاۋلى كول-كوسىر كەن عوي، شىركىن! كەندىگى سونداي، «دت-20»، «بەلارۋستەن» باستاپ، الىپ «كيروۆەستەر»، ءتىپتى وڭ-سولعا تالتىرەكتەپ، الدەكىمدى تەنتىرەپ ىزدەپ جۇرگەن جۇماش اتاي دا سىيىپ كەتە بارادى. ءبارىن كوتەرەدى.اۋىلداعى ءار شوفەر، تراكتوريستىڭ قاسقا جولعا جاناسالاپ سالىپ العان ءوز جولى، ءوز ءىزى بار. اۆتوينسپەكتور الىستا، اۋدان ورتالىعىندا. كىم قالاي جۇرگىسى كەلسە، ءوز ەركى. جەر جەتەدى. ماسەلەن، قىزىل تايىنشا «دت-20»-عا يە قاسەن كوك «بەلارۋستى» سەمەيحاننىڭ ىزىمەن ولسە دە جۇرمەيدى. ءوستىپ-وستىپ ءبىزدىڭ كوشەلەر كوشە ەمەس، ون تراكتوردى جارىستىرىپ قاتار سالسا، بىلق دەمەيتىن كەن دە جازيرا، ايداۋ قارا جولعا اينالعان. سول نەشە ءتۇرلى ءنان تەحنيكالار، ون سەمەيحان مەن بەس قاسەن تراكتورلارىمەن قوسا ءتۇسىپ كەتسە، قىڭق دەمەيتىن ايداۋ جولعا ءۇشباستىڭ پاپاسى سىيماي بارادى.
باتەڭكەمدى اياعىما اپىل-تۇپىل ىلە سالىپ، ءۇشباستىڭ سوڭىنان سالدىم.
سول مينۋتتا سەمەيحاننىڭ كوكقاسقا «بەلارۋسى»، قىزىل جالاۋىن جەلبىرەتىپ، كوشەنىڭ اياعىنان «تىر-رت، تىرت!» دەپ، قاقالىپ-شاشالىپ، ويناقتاپ شىعا بەرمەسى بار ما. سەمەيحان قىزىل جالاۋدى كاپوتقا بيىل قاداعان. ءشوپتى الدى-ارتىنا قاراماي، باس كوتەرمەستەن شابا بەرەمىن، شابا بەرەمىن دەپ، جۇرتتىڭ الدىنا شىعىپ كەتىپتى. تراكتور مۇزداي كوك، جالاۋ قىزىل، نەسىن ايتاسىڭ، اپكەمە جەزدەم ساي، كەلىسىپ تۇر. سول كوك، قىزىل كوزىنە وتتاي باسىلدى ما، جۇماش كاسسير قوس قولىن جوعارى كوتەرىپ، جولدىڭ ناق ورتاسىنا تالتايىپ تۇرا قالدى. اباجاداي «بەلارۋس» جاقىنداي كەلە جاقسى دوس الدە جاقىن تۋىسىنا ۇقساپ كەتكەن بولۋ كەرەك، سەكۋند وتكەسىن قۇشاعىن ايقارا اشىپ، ارقىراپ ءتونىپ قالعان كوك تراكتورعا دالباڭداپ كەپ ۇمتىلدى. «ءبىتتى!»— دەدىم ىشتەي.
كوك تراكتور قورقاق ەكەن. شوشىپ كەتىپ، جول شەتىنە جالت بەرىپ ەدى، جيەكتەگى تەلەگراف باعاناسىن كاپوتىنا ءىلىپ كەتە جازدادى. سەمەيحان قىزىل جالاۋدى بەكەرگە قاداپ جۇرگەن جوق، تراكتوردى الاي دا، بۇلاي دا ويناقتاتىپ، باعانانى اۋپىرىممەن اينالىپ ءوتتى.
بۇل كەزدە ءۇشباس تا اكەسىنىڭ قولتىعىنا جارماسىپ ەدى. بالاعىم جالپىلداپ، مەن دە ەلەۋرەپ جەتتىم قاستارىنا. قاراپ تۇرايىن با، شاپ بەرىپ، كاسسيردىڭ ەكىنشى قولتىعىنا جارماستىم. جۇماش اعا ءۇندىنىڭ ءبيشى قىزىنداي باسىن وڭ، سولعا بىلق-سىلق بۇرىپ، ءۇشباس ەكەۋمىزگە كەزەك قارادى. كوزى قانتالاپ كەتكەن. سوڭسوڭ ەكى اياعىمەن تىك تۇرىپ بيلەگەن كەنگۋرۋدى كورگەندەي قاتتى ەجىرەيىپ:
— ە-ەي،— دەپ، سۇق ساۋساعىن بەتىمە تاقاپ، اۋاعا شىم-شىتىرىق ويۋ سىزدى. ءاۋ باستا: «وسى كىسى مەنى سيقىرلاپ تۇرعان جوق پا؟»— دەپ، سەسكەنىپ قالىپ ەم، باقسام، ساۋساق بەزەگەن ءتۇرى ەكەن،— ەي، سەن، سەن... اعاش اياقتىڭ بالاسى-سى... ءىيا، ءىيا،— دەپ، ىقىلىقتاپ الدى.
كۇيىپ كەتىپ، اش كۇزەنشە شاق ەتە قالدىم:
— بولساق، بولارمىز. ال ءسىز كىمنىڭ اكەسى بولارسىز؟
ءجا دەگەن بريگادير كوكەمدى اعاش اياق دەپ كەمىتكەنى جانعا باتىپ بارادى. ساۋ اياعىن سالىپ بەرەتىندەي قاقىلداي قالعانىن قاراي كور.
— سۋىردىڭ ايعىرى... اعاش اياقتىڭ بالاسى دەپ كىم ايتار. بەتىن قاراشى، تاباقتاي... — ەڭكەيىپ، كاسترولدىڭ قاقپاعى سەكىلدى جالپاق بەتىن كوزىمنىڭ قاق الدىندا جايىمەن ارلى-بەرى دوڭگەلەتە باستادى.
— باسقانىن بەتىن باسىڭىزعا جاعاسىز با؟ اۋەلى ءوز بەتىڭىزگە قاراپ الىڭىز،— دەپ، ناقپا-ناقتاي باستاپ ەم، بىرەۋ ويدا-جوقتا قوس قولداپ كەۋدەمنەن يتەرىپ قالدى.
شالقامنان تۇسە جازدادىم. ويناقشي قالعان ءوز ەسىمدى ارەڭ تاۋىپ، بوي تۇزەسەم... ءۇشباس! كوكشىل كوزى ارعى-بەرگىمنەن ءوتىپ تۇر. ءجۇزى ىلجىراپ پىسكەن بۇلدىرگەندەي قانقىزىل.
— ءاي، نە... — شاڭكىلدەي باستاپ ەم، ءۇشباستى بۇگىن تۇلەن مىقتاپ ءتۇرتىپتى، اتىلىپ كەپ، كەۋدەمنەن جانە يتەرىپ قالدى.
— سەن، سەن... قۇيىسقانعا قىستىرىلما! شاتاعىن بولماسىن بىزدە! ايتپەسە بار عوي، ايتپەسە...— ايتپەسە نە ىستەيتىنىن ءوزى دە بىلمەيدى ەكەن، تۇتىعىپ، وت الماعان تراكتورداي قاقالىپ-شاشالىپ قالدى.
ءۇشباس تۇگىل، جەتىباستى جالماۋىزعا اينالىپ كەتسە دە، ءبىر سۇراپىلدى باستاپ جىبەرەيىن دەپ ەدىم. اتتەڭ، كوشە ورتاسى كۇش سىناساتىن اۋىل سىرتىنداعى اق تاقىر ەمەس. اق تاقىر، اق تاقىر، ءاي، تاقىر-اي... ءقادىرىڭدى ءقازىر ءبىلىپ تۇرمىن-اۋ! كوشەنىڭ ەكى قاپتالىنداعى سىڭسىعان قالىڭ ءۇيدىڭ تەرەزەلەرىنەن، شارباعىنان، ەسىك الدىنداعى قاز-قاتار ورىندىقتاردان بىزگە كەمى ون پار كوز قۇرتىن سالىپ قاراپ وتىرعانىن جەلكە، ارقا، يىق، ومىراۋ، ءتىپتى قارىنىممەن سەزىپ تۇرمىن. ول ون شاقتىنىڭ بىرەۋى كلاستاعى ۇلداردى دا، قىزداردى دا، ءوزىن دە ىلعي تارتىپكە شاقىرىپ جۇرەتىن كوزىلدىرىكتى كابيرا بولماسىنا كىم كەپىل.
كۇنىگە ون دوستاسىپ، ون قاستاسىپ جاتاتىن قايران اق تاقىر، امان بول! ءتىرى جۇرسەك، ساعان دا ءبىر جەتەرمىز، سوسىن ءۇشباس شىراق، اۋسەلەڭدى كورىپ الارمىز.
— چاو!— دەدىم ءۇشباستىڭ كۇرشەك تۇمسىعىن تىستەپ الارداي تونە ءتۇسىپ. — چاو، ۇشباسيك! — كىلت بۇرىلىپ، ماي توپىراقتى ەسە جونەلدىم.
* * *
كاسسيردىڭ جاڭاعى سوزدەرى شىمبايىما قاتتى باتتى. «سۋىردىڭ ايعىرى... اعاش اياقتىڭ بالاسى دەپ كىم ايتار. بەتىن قاراشى، تاباقتاي...» جۇرەگىم اينىپ، كىلكىپ اۋزىما كەلە قالدى. اۋىلداعى باسقا بالالار ىزا قوس وكپەدەن قىسا جونەلسە، شەكىسىپ الادى، قىزدار جىلاپ-سىقتايدى. ال مەنىڭ جۇرەگىم اينيدى. ساباق ەكەش ساباقتان ەكى السام، جۇرەكتىڭ تۇسىن باسقان كۇيى تىسقا اتا جونەلەمىن. مۇعالىمدەردىڭ دە وعان ابدەن ەتى ۇيرەنىپ العان. مىسالى، تاريحتان وقىتاتىن ەرا ەكپىنىچ ەكىنى قونجيتار كەزدە ون، قولىنداعى قالامدى جۋرنالداعى تىزىمگە تاقاي بەرىپ، سول قولىمەن شىعار ەسىكتى نۇسقايدى.
— جۇگىر، ەكى الدىڭ، اتىمتايەۆ، جۇگىر، رۇقسات، رۇقسات!
بالانى ساباقتان قۋىپ شىعا بەرۋ قاي مۇعالىمگە ۇناسىن، وبالى نە كەرەك، ەكىنى از قويۋعا تىرىسادى. جۇرەك اينيتىن وسى قاسيەتىم، ءبىر ەسەپتەن، ساباقتى جاقسى وقۋعا سەپتىگىن تيگىزىپ ءجۇر. ءتورت كوزى تۇگەل كلاسس الدىندا لوقسۋ كىمگە ابىروي اپەرەتىن قاسيەت. ال ويتپەۋ ءۇشىن ەكىلىك اۋىلىنا جولاماعان ءجون، تاقتا الدىندا قامشى سىلدىرماۋ قاجەت.
جۇماشتىڭ ايتىپ جۇرگەن «اعاش اياتى» — باياعى مەنىڭ كوكەم دە. انا جىلدارى «ماشيناسىنىڭ ەسىگىن ايناداي عىپ»، شوفەر بولىپ جۇرگەندە قىستا بوراندا قالىپ قويىپ، اياتىن ءۇسىتىپ العان. ءقازىر شوپشىلەردىڭ بريگاديرى. قاسەن، سەمەيحانداردى ءبىر شىبىقپەن ايدايتىن باستىق. كوكەمنىڭ بەتى جالپاق ەكەنى ەندى... جالپاق. مەن دە بەت جاعىنان ول كىسىنىڭ اۋزىنان تۇسە قالىپپىن. اۋىلداعى ءبىراز جاقسى ادامداردىڭ بەتى جالپاق. جۇماشتىڭ ءوزىنىڭ بەتى دە بەس گەكتار. ەندەشە، جاڭاعى مازاعىنا، ويباي، نە جورىق؟
— ءبو-وۋ!
ءيىلىپ كەتكەن باسىمدى جۇلىپ السام، قارسى الدىمدا قارا بونبى موينىن ىشكە الا ايىر ءمۇيىزىن توسىپ تۇر. ۇزىندىعى ەسىك پەن توردەي بۇل وقتاۋداي جۇمىر قارا بۇقانىڭ اۋىلعا اڭىز بوپ تاراعان شاتاق مىنەزى بار: الدىنا كولدەنەڭ كەلە كورمە، كەلسەڭ، ءبىتتى، مۇيىزىنە ىلىگەسىڭ، ىلىكپەسەڭ، باس-كوز دەمەي، تاپاپ جۇرە بەرەدى. كولدەنەڭ كەلمەگەن جاندا شارۋاسى جوق. تانك سەكىلدى قىزىق-اق جانۋار. سول مىنەزىنە ساي اۋىل وزىنە قارا بونبى دەپ ايدار تاققان. كاسسير جۇماشقا قانىم قايناپ كەلە جاتىپ، قارا بونبىعا كولدەنەڭ كەلىپ، ادەپسىزدىك جاساپپىن. قايتا، «ءبو-وۋ!» دەپ ەسكەرتۋ جاساعانىن ايتسايشى.
شەتكە ىرعىپ ءتۇسىپ، قولىمدى ەكى مارتە جايقاپ، ريەۆەرانس جاسادىم. قارا بونبىن قوس ءمۇيىزىن اسپانداتا كوتەرگەن كۇيى، ماعان پىسقىرىپ قاراماستان، تۇياعى سىرتىلداپ كەتە باردى. ريەۆەرانس جاساعانعا ءوزىن بۇقالاردىڭ كورولىمىن دەپ ۇعىپ قالسا كەرەك. قارا بونبى باياعىدان كورول بولعىسى كەپ، بۇزىلىپ جۇرگەن بۇقا عوي. ايتپەسە، الدىندا كىم تۇر دەپ كوز قيىعىن سالماي ما؟ الدە بۇل شىركىن وسى اۋىلداعى ءبىر جاس قۇناجىنعا عاشىق بولىپ قاپ، ميى اشىپ ءجۇر مە؟
بۇقا ەكەش بۇقا دا باسىندى.
ەڭكەيىپ، بالاعىمدى سارت-سۇرت قاعىپ ەم، بالاقتاعى شاڭ باسىنىپ، باسىما شىقتى. «نە ءوزى؟ مەن قىرسىقپىن با، بۇگىنگى كۇن قىرسىق پا؟ جۇلدىزىم تەرىسىنەن تۋدى دا تۇردى. قولتىعىنان دەمەيىن دەپ كاسسيردىڭ قاسىنا شاۋىپ بارىپ ەڭ، العىس ايتقاننىڭ ورنىنا يت تەرىندى باسىڭا قاپتادى. قالتاداعى بار اسىقتى قوتارىپ، ەلۋ تيىنىما دەيىن قاعىپ بەرسەم دە، ءۇشباس: «قۇيىسقانعا قىستىرىلما!»— دەپ جەكىدى. بىرەۋگە جاقسىلىق جاساعىڭ كەلسە، الگى جاقسىلىق وزىڭە جاماندىق بولىپ ءتيىپ، شەكەڭدى ءىسىرىپ ءجۇر».
مەن وسى تۇزى جەڭىل بالامىن. الدىن كۇنى ايەش اپكەمە جانىم اشىپ: «كينودان قايتقاندا قاسەن مەن سەمەيحاندى قاقپاعا دەيىن ەرتىپ كەلمەي، بۇرىلىستا تاستاپ كەتسەيشى. مامام كورىپ قويسا، قايتەسىڭ؟»— دەدىم. ايەش ءجۇزىن قۇبىلتىپ جىبەرىپ، قالىڭ قارا شاشىن قۇشىرلانا پىتىر-پىتىر تاراپ تاستادى دا: «كورىنگەن تەسىككە تۇمسىعىڭدى سۇعا بەرمە، جاراي ما، دوسانيك!»— دەمەسى بار ما.
ساناپ تۇرسام، ءبىرىنىڭ اۋزىنا ءبىرى تۇكىرىپ قويعانداي ءۇش ادام سۇيدەپتى.
ءاي، وزىمدە دە بار. وڭتايلى تەسىك بولسا، تۇمسىقتى سۇعىپ العىم كەپ تۇراتىنى راس. وسىنىن كەسىرىنەن باياعىدا مۇعالىمنەن ءسوز ەستي جازداعام.
سول كۇنى ەرا ەكپىنىچ پۋنيكالىق سوعىستاردى تۇسىندىرگەن. كارفاگەننىڭ قولباسشىسى گاننيبال ءالپى اسىپ، يتالياعا باسىپ كىرىپ، ابدەن ەلىرىپ كەتكەن لەگيونەرلەردى قان-جوسا قىرسا كەرەك، بالەم. ءمۇعالىم گاننيبالدى، ونىڭ قولباسشىلىق ونەرىن جەر-كوككە سىيعىزباي ماقتادى دا، ريمدىكتەردى سۇمىرەيتىپ سالدى. «ريمدىكتەرگە وسىنشاما وشىككەنى نەسى؟ ەرا اعايدىڭ جەتپىس جەتىنشى باباسىن ريمدىكتەر قۇلدىققا ايداپ كەتكەن جوق پا ەكەن؟» دەگەن شاتاق وي جىلت-جىلت ەتە قالدى. سول مۇڭ، باسىمداعى ءبىر تەتىكتەر قىزىپ سالا بەردى. مەن ءوزى سونداي بالامىن، شاتاق وي ويلاسام ءبىتتى، باسىم قاراداي قىزىپ، ىشىندە بىردەڭەلەر بىقسىپ جانىپ، ارى-بەرىدەن سوڭ ميىم بالقۋعا اينالادى. ءتىل ۇشى دۋىلداپ قىشىپ، الدەكىم قۇلاعىما: «ال سويلە، سويلەپ قال! دەمەسەڭ، ەندىگى عۇمىرىندا كەزەك ءتيۋى ەكىتالاي»،— دەپ، جانىعىپ سىبىرلاي باستايتىنداي. سونىمەن، ءبارىن ايت تا ءبىرىن ايت، الگى سىبىرعا قۇلاق سالىپ وتىرىپ، قول شوشايتا قويىپپىن.
— ال سويلە، اتىمتايەۆ!— ءمۇعالىم قاپەرسىز.
— ؟!
— ساباقتى تولىق ءتۇسىندىڭ بە؟ تاقىرىپ، بۇگىنگى تاقىرىپتان شىقپاي سويلە!
مەيلى، بۇگىن تاقىرىپتان شىقپاي-اق قويامىن. اۋزىڭ باردا اساپ قال، اتىمتايەۆ!
— ءسىز جانا گاننيبالدى ماقتادىڭىز. ال گاننيبال تىنىش جاتقان يتالياعا ءتيىسىپ، باسىپ كىردى. ەندەشە، كارفاگەندىكتەر باسقىنشى ەمەي...
ەرا ەكپىنىچ اۋەلى گاننيبال تابان استىندا ءتىرىلىپ كەتكەندەي كوزىلدىرىك ۇستىنەن ماعان ەجىرەيىپ قارادى. جاقسىلاپ جاۋاپ بەرگەن، جاقسىلاپ سۇراق قويعان وقۋشىلارعا ول كوزىلدىرىگىنىڭ ۇستىمەن قارايتىن. جۇدىرىعىنا ەكى-ۇش رەت جوتكىرىندى.
ستول ۇستىندە شالقايىپ جاتقان كىتاپ بەتىن سۋدىرلاتىپ اۋدارىپ تاستادى. سوسىن تاعى ماعان قاراپ، «اديداۋ، داي-دادۋ-داۋ-داۋلاپ» ىڭىلداي بەردى دە، كىلت تىندى. كوزىلدىرىگىن الىپ، قايتا كيدى. «كھىڭ!» دەپ:
— ونىڭ ءوزى بىلاي... كارفاگەن ءريمنىڭ ءبارىبىر ءتۇپتىڭ تۇبىندە تىنىش قويمايتىنىن بىلگەن. بىلگەن... ياعني ەكى كەلمەگەن جاندا شارۋاسى جوق. تانك سەكىلدى قىزىق-اك جانۋار. سول مىنەزىنە ساي اۋىل وزىنە قارا بونبى دەپ ايدار تاققان. كاسسير جۇماشقا قانىم قايناپ كەلە جاتىپ، قارا بونبىعا كولدەنەڭ كەلىپ، ادەپسىزدىك جاساپپىن. قايتا، «بو-وۋ!» دەپ ەسكەرتۋ جاساعانىن ايتسايشى.
— گاننيبال باسىپ كىردى عوي، كىردى. لەگيونەرلەرگە قوسا بەيبىت حالىقتى قوسا قىردى عوي، قىردى،- دەپ، قوسانجارلاسىپ مەن دە قويمادىم. «ءبىر پالە باستالماي تۇرعاندا، ويباي، قويا قوي، قوي!» دەپ سيگنالدار ميىمدا جازىلۋىن جازىلىپ جاتىر. اتتەڭ، باستىڭ ىشىندەگى الگى ءبىر تەتىكتەر ابدەن قىزىپ، ءوز اۋزىم وزىمە باعىنۋدى قويعان. لەگيونەرلەرگە قوسا بەيبىت حالىقتىڭ دا قاتتى قىرىلعانىن كەشە تۇندە تاريح كىتابىنان وقىپ العامىن. مەن تاريح، ادەبيەت، گەوگرافيا سياقتى ساباقتاردان ىلعي دا مۇعالىمنەن ءبىر تاقىرىپ الدا جۇرەمىن. و، ول جاتقان شىلقىما قىزىق! كلاستاعى بارلىق وقۋشى دىم سەزبەي، كوزدەرى باقىرايىپ، ءمۇعالىمنىڭ اۋزىن باعىپ وتىرعاندا، سەن ءبارىن بىلەسىڭ، ءبارىن الدىن الا ءتۇسىنىپ الاسىڭ. وندايدا الگى كوپ بىلىمنەن ساقيناسى سۋىرىلعان گراناتاداي جارىلا جازداپ، ارەڭ وتىراسىڭ دا، اقىرى شىداماي، قاي-قايداعى سۇراقتاردى توبەدەن تۇسكەندەي مۇعالىمگە قويىپ كەپ قالاسىڭ. ەرا ەكپىنىچ كىتاپتى تارس جاپتى دا، كوزىلدىرىگىن ساۋساق ۇشىمەن توبەسىنە قاراي كوتەرىپ جىبەرىپ، ماعان اينەكتىڭ تۋرا استىنان شاقىرايىپ قارادى. «ەكى» العان بالاڭا ول كوزىلدىرىگىنىڭ استىنان قارايتىن.
— بۇل سۇراقتىڭ ساباققا ەش قاتىسى جوق. ول تۋرالى مىنا كىتاپتا ەشتەڭە جازىلماعان. جازىلماعان... ال وقۋلىقتا جازىلماعان نارسەنى مەن، اتىمتايەۆ، ساتان قوينىمنان سۋىرىپ بەرە المايمىن. سەن، اتىمتايەۆ، سەن بار عوي، كوپ اپتىقپا. مىنە، مىنا قالىڭ كوگەنكوز قونىراۋ قاشان سوعىلادى دەپ تىپىرشىپ وتىر. ءبىراق قانشاما تىپىرشىعانمەن، قوڭىراۋ وز ۋاقىتىندا، 1-دەن 5 مينۋت كەتكەندە تانا سوعىلادى. كۇتە بىلسەڭ، ءبارى ءوز ۋاقىتىندا، ءوز ورنىمەن كەلەدى. اسىعىپ-اپتىقساڭ، بىردەڭەنى اقىر اياتى ءبۇلدىرىپ تىناسىڭ. «جەلىپ كەلە جاتقاندا، ءتۇسىپ كەتتىم اپانعا...» سول ماقالدى بىلەمىسىڭ، ءاي؟— دەپ، ماعان تاعى شاقشيىڭقىراپ قارادى.
«ءتۇسىپ كەتتىم «اپانعا...» اپانى نەسى؟ ءاي، اپان دەپ توقسان قورىتىندىسىن ايتىپ تۇرماسىن. «بايقا، تاريحتان توقساندى «ورتاشاعا نەمەسە «جامانعا» اياقتاپ قالىپ جۇرمە، پىسىقسىنا بەرمە» دەگەنى. وسىنى ويلاعاندا، زارەم ءزار تۇبىنە كەتىپ، ماڭدايىم سۋىپ سالا بەردى. «ءسىزدى جاقسى، وتە جاقسى، وتە جاقسى ءتۇسىندىم. ەرا ەكپىنىچ! قاراڭىزشى، مىنە، جۋاسىدىم» دەگەن قالىپ تانىتىپ، ءمۇلايىمسىپ تومەن قاراپ، پارتا بەتىن تىرناق ۇشىمەن سىزعىلاپ كەتتىم.
ەرا ەكپىنىچتىڭ قاي «اپاندى» مەزگەگەنىن بۇگىن ۇقتىم. ول كىسىنىڭ ايتقانى اينىماي كەلدى. «بىردەڭەنى ءبۇلدىرىپ الما»،— دەپ ەدى، ءبۇلدىرىپ تىندىم.
كاسسير: «سۋىردىڭ ايعىرىنشا شاقىلداما!»، ايەش: «كورىنگەن تەسىككە تۇمسىعىڭدى سۇعا بەرمە!»، ءۇشباس: «قۇيىسقانعا قىستىرىلما». ...ءبۇلدىرۋ وسى ەمەي، نەمەنە. ۇشەۋى دە جاتىم ەمەس، تۋىس، اۋىلداس ادامدار. بىردەڭەنى بىلمەسە، ءبۇيتىپ جانعا باتىرىپ ايتا ما. الەكەدەي جالانىپ، انشەيىن ىزدەنەسىڭ دە جۇرەسىڭ. شوك، شوك، وزىنە دە سول كەرەك، اتىمتايەۆ!
* * *
ۇيگە كەلسەم، مامام اۋلاعا كولدەنەڭ تارتىلعان كەرمە جىپكە كىلەمدى اسىپ قويىپ، ۆەلوسيپەدتىڭ ناسوسىمەن سارتىلداتىپ قاتىپ تۇر. سىلتەگەن سايىن قالايى ناسوس باتىپ بارا جاتقان كەشكى كۇنگە شاتىلىسىپ، شاقىرايعان اق ساۋلەسىن كوزگە سۇعىپ-سۇعىپ الدى. كىلەمنەن اناۋ ايتقانداي بۇرقىلداپ ۇشىپ جاتقان شان جوق. يرەن، يرەن، يرەنباي ويۋ-ايشىقتارى جارقىراعان وسى كىلەم ۇيگە كىرگەن كۇنى-اق مامام اۋلاعا شىعارىپ قاتىپ العان. سول قاتىپ-سوعۋ سودان بەرى جيىلەمەسە، سيرەمەدى. جانە دە مامام كىلەمدى ەل جۇمىستان، مال ورىستەن قايتىپ، كوشەنى مول يۋ-قيۋ العان كەشكى مەزگىلدە قاعادى. انە، كىلەمدى كوشە بەتتەگى شارباققا اسىپ جاتىر.
— دوسان-اۋ، اي قاراپ تۇرماي، كومەكتەسسەي. كىلەمى قۇرعىرى زىلدەي ەكەن،—دەدى. «كىلەم» دەگەندە اندەتىڭكىرەپ الدى. — كوشە-كوشەگە قاراي سالبىراتىپ ءىل!
كىلەمنىڭ قۇلاعىنا جارماسىپ ءجۇرىپ:
— مام دەسە، ودان دا ىشكە نەگە جايمايمىز؟ قالىڭ شاڭ قايتا قونادى. اۋلادان قاسقىر جەپ كەتە مە؟ ارلى-بەرلى وتكەن سيىرلار جالماپ تاستاسا، ماعان ۇرساسىز، — جامانشىلىقتى تاقاتىپ قويدىم.
مامام جىميدى دا:
— كوپ بىلسەڭ، تەز قارتاياسىڭ، قۇلىنىم،— دەپ، جارىلقاپ تاستادى. قىزىق، مەن «ا» دەسەم، مامام «ب» دەيدى. بىلگەنى قالاي، تەز قارتايعانى نەسى؟ ونىڭ كىلەمگە نەندەي قاتىسى بار؟ ءاي، بۇل ۇلكەندەردىڭ سىرىنا كىم جەتكەن.
بايقايمىن، كوشەدەن وتكەن ادامدار شارباقتى ەرتتەپ ءمىنىپ العان كىلەمگە كوز سالماۋعا تىرىسادى. شارباققا جاقىنداي بەرە باستارىن تومەن تاستاپ جىبەرىپ، مويىندى ىشكە الىپ، جىلدام-جىلدام باسىپ، تەز ءوتىپ كەتىپ جاتىر. قاسقا سيىر عانا توقتالىپ، كىلەمگە زەيىن سالىپ قارادى. جالتىراعان كوپ ايشىق-ويۋدان كوزى شۇبارتىپ كەتتى مە، باسىن شايقاپ قويىپ، ءمۇيىزىن توسىپ، بەرى بەتتەدى. سول ەكەن، مامام كوشەگە اتىپ شىقتى.
— اك، ءۇي، وك! مىنا قاراسان كەلگىر كىلەم كورمەگەن بە. ءاي، دوسان، وك دەشى! كىلەمدى مۇيىزىنە ءىلىپ كەتەر، ءتايىرى!
داۋدىرەپ، قاسقا سيىردى ناسوسپەن قاقپالاپ، ءبىراز جەرگە تىرقىراتىپ قۋىپ تاستادى.
سوسىن اۋلاعا كىردى دە:
— ۇلىم-اۋ، نەعىپ ۇنجىرعاڭ ءتۇسىپ كەتكەن، نە بولدى؟— دەدى مۇلدەم باسقا ۇنمەن بيازى سويلەپ ءۇشباس، كاسسير وقيعاسىن جاسىرماي، قۇلاعىنان ءتىزىپ ايتىپ بەردىم.
— ە، جۇماش شىركىن كاسسىنىڭ بۋىنا شىداي المادى. سەمىزدىكتى قوي كوتەرەدى. كويلەك كوك، تاماق توق. تيىندى كىم ساناپ جاتسىن. قالىن قۇمنىڭ قويناۋىنان ايىنا، جىلىنا ءبىر كەلەتىن قويشىلار اقشانىڭ كەسەگىن قالتاعا باسادى، تيىن-تەبەنىن تاستاپ جۇرە بەرەدى. جۇمىسىنا مىقتىسى مىقتى، تاساياقتاي قاتىستىرادى. مىقتىلىعىن قايتەيىن. جۇمەكە، جۇمەكە دەسە، اتىنان دومالاپ تۇسە قالاتىن بايعۇس. ىشپەسە، ءتاپ-تاۋىر ادام. ىشسە بولدى، سىعاننىڭ اتى قۇساپ ويناپ شىعا كەلەدى، —دەپ، مەن ءۇشىن ماعىناسى بۇلدىر سوزدەردى توگىپ-توگىپ تاستادى. نازالى. جۇماشتى ماقتاپ تۇر ما، داتتاپ تۇر ما، ايىرا الماي، ابدەن دال بولدىم.— ءۇشباسىڭ: «قۇيىسقانعا قىستىرىلما!»— دەسە، قىستىرىلما! قىزىپ العان ادامدا نە اقىل بار. جازاتايىم قولى باتا تيمەسە، قاعا ءتيىپ كەتسە قايتەسىڭ. اكەڭدەي ادام. ۇلكەنمەن جاعالاسپا، ءتىلىمدى الساڭ،— كادىمگىدەي كەيىپ تۇر،— جىلتىڭداما، ۇيگە بار. قاراسايدان بولە اپكەڭ كەلگەن، سالەم بەر.
«جىلتىڭدايىن دەپ تۇرعان ەشكىم جوق» دەگەندى مامام اجىراتا الماستاي مۇرىن استىنان مىڭعىرلادىم دا، ۇيگە بەتتەدىم. «ۇلكەنمەن جاعالاسپا، تىلىمدە الساڭ!» وي، اللا، بۇل ءۇشباستىڭ ماناعى «قۇيىسقانعا قىستىرىلما!»— دەگەن ءسوزى عوي. ول توبەدەن ءتۇيىپ قالعانداي ساق ەتكىزىپ ەدى. مامام تىگىسىن جاتقىزىپ، جىلى-جۇمساقتاپ جەتكىزىپ تۇر — ايىرماشىلىعى سول عانا. ايتكەنمەن، ماعىناسى ءبىر. جۇماش، ءۇشباسى بار، مامام بار ءبىر كەشتە ءۇش ادام سويلەدى. سوعان قاراعاندا، مىنەزىمدە كىسىگە جاقپايتىن يت قاسيەتتەر بۇعىپ جاتىر-اۋ، بۇعىپ جاتىر. تۇمسىقتا بار پالە. سۇعاتىن تەسىك قايسى دەپ ىزدەنىپ، ەتەگى جەلبىرەيدى دە تۇرادى. ەرىكسىز قولىم مۇرنىما بارىپ قالدى. ۇزارماپتى دا، قىسقارماپتى دا، ەجەلگى ءتالپىش، تاڭقى قالپى، ءتىپتى جۋىق ارادا ۇستاتا قويسىن. «جو-جوق، پالە تۇمسىقتا ەمەس، باسقا جەردە... تۇمسىقتا تۇرعان نە بار، تۇمسىق وتتەگى تارتىپ، كومىر قىشقىل شىعارۋ ءۇشىن، تاڭق-تاڭق سىڭبىرۋگە، سۇرتۋگە، تىماۋ جۇققىزۋعا جارالعان، ونى كىم بىلمەيدى» دەگەن شارتتى-بۇتتى ويعا باتتىم.
قارا كولەڭكە ۇيىعان اۋىز ۇيدە اياق استىنان از قاۋىم ءسات سوقىر بولىپ قاپ، الدەنە زاتتى قاعىپ ەم، تاۋدان تاس قۇلاعانداي كەرەمەت قاڭعىر-كۇڭگىر باستالىپ بەردى. ۋ-شۋدان قاشىپ، تور ۇيگە زىپ بەرىپ ەم، ايەش اينا الدىندا قىز جىبەكتەي كەرىلىپ تۇر. ايناعا قاراعان كۇيى:
— Aha، aha! بۇل قاي تورپاق ەكى كەشتىڭ اراسىندا وقىرالاپ جۇرگەن؟— دەدى جايباراقات قانا. قاتىردىم دەسە كەرەك، ايناداعى كەلبەتىنەن ءبىر سەكۋند تا كوز ايىرماستان، ميىعىنان جىميىپ قويادى. ءوزىنىن كوزىندە ءبىر پالە بار. ىلعي ۇيقىسى ابدەن قانىپ، توسەكتەن جاڭا تۇرعان ادامنىڭ كەزى سەكىلدى جىپ-جىلى بوپ جالتىلدايدى دا تۇرادى. وسى ايەشىم بۇل كۇندە باسقا ايەش، وزگەرگەن ايەش. بۇرىن حال-جاعداي سۇراعىش ەدى. كۇندە ۇزىلگەن تۇيمەمدى تۇگەندەپ، كۇندەلىگىمدى اكتاراتىن. قاتىرما جاعامدى سوگىپ، جۋىپ، قايتا تىگىپ بەرۋشى ەدى. باس قاتىراتىن ەسەپ بولسا، شاشىن شاشىما تيگىزە قاتار وتىرا قالىپ شىعارىپ بەرەتىن. بيىل مەكتەپ ءبىتىرىپ، اۋىلداعى كىتاپحاناعا ورنالاسقالى ونىڭ ءبارى بىلاي قالدى. ايەشتىڭ باياعىدان بەرى بويجەتە الماي، ارماندا جۇرەتىنىن كىم ءبىلىپتى. مەكتەپتى قالاي ءبىتىردى،— سولاي سۇمدىق وزگەردى. ءسوزىنىڭ كەمى تەڭ جارىمىن ايناعا تەلمىرىپ قاراپ تۇرىپ ايتادى. ونىڭ كوبى جانە كەكەسىن، مىسقىل ەسەپتى. تۇيمە، جاعا جايىنا قالدى. ايناعا قاراسا بولدى، بۇل دۇنيەنى، دوساندى، اكە-شەشەنى ۇمىتادى. وندايدا الدەنە دەسەڭ، وعان تۇك قاتىسى جوق بىردەڭەنى قويىپ قالادى. مىسالى، كەشە: «ايەش، ايەش دەسە، وتىن جاراتىن بالتا قاي جەردە؟»— دەي قالىپ ەم: «بۇگىن كەشكە ءوزى... قانداي كينو بولادى؟ «ماحاببات ماۋسىمى» ەمەس پە؟»— دەپ تەبە شاشىمدى تىك تۇرعىزعان. ايتپەسە، قويعان سۇراعىڭدى ەكى-ۇش قايتالاتىپ بارىپ، ارەڭ جاۋاپ بەرەتىنىن قايتەرسىڭ. تاس ەستىمەي دە قويادى. ال شاۋىپ ال، شاماڭ كەلسە. مامام ايتقانداي: «وسى جامان قىزدى سايتان ءتۇرتىپ ءجۇر... قىز جىبەكشە كەرگيدى». بۇل ەندى مامامنىڭ ەپتەپ قۋلىق جاساپ، قىزىن بىزگە بىلدىرمەي استىرتىن ماقتاپ العانى. ەندى شە! كەز كەلگەن قىز جىبەكشە كەرگىپ كورسىن، قولىنان كەلسە. مامام بار عوي، مامام تەگىن ادام ەمەس. ايتپايدى، ايتسا، تۋرا توبەسىنەن ءتۇسىرىپ ايتادى. ايەشتىڭ جۇزىنە ۇزاق تەسىلە قاراسان، شىنىندا دا، كوزى مە، ەرنى مە، ايتەۋىر بەتىنىڭ ءبىر جەرلەرى فيلمدەگى قىز جىبەككە ۇقساپ تۇرادى. مۇنداي ۇقساستىقتاردى نە دەپ اتايتىنى ءتىل ۇشىندا تۇرسا دا، جەلكەسىنەن ناق باسا الماي، سەندەلىپ ءجۇرۋشى ەدىم، ونى انەۋكۇنى ويدا جوقتا ءبىلىپ قالدىم.
مەكتەپتەن شارشاپ-شالدىعىپ، ابدەن قاجىپ شىعىپ، قارنىم شۇرقىراپ كەلە جاتىر ەدى، قولتوقپاقتاي قىزىل تراكتور بۇرىشتان اتىپ شىعىپ، سوڭىما ءتۇسىپ بەردى.
رۋلدە— جىندى قاسەن! سويعان تۇلكىدەي ءتىسىن اقسيتىپ، ىرجىڭ-ىرجىڭ ەتەدى. مەنى استىق قويماسىنىڭ بۇرىشىنا قۋىپ تىقپاق، ءسىرا. مەن دە تەگىن ادام ەمەسپىن، شىبىن جان دا قاجەت، وڭ بۇيىرگە جالتارىپ كەتىپ، قاسىمنان زۋ ەتە تۇسكەن تراكتوردىڭ ارتىنا سارت جابىستىم. قاسەن جان دارمەن تورموزدى باسىپ قالىپ ەدى، وڭتايلى ءساتتى قۇر جىبەرەيىن بە، باسپەن جەلكەدەن پەرىپ كەتتىم.
— ونىڭ نە، ەي؟!— دەدى جەلكەسىن ۇستاعان كۇيى اجىرايا قاراپ.
— ال سەنىكى نە؟
قاسەن ويلانىپ وتىردى دا:
— ءاي، سەنىڭ اپكەڭ ادەمى وسى. پاھ، پاھ!— دەپ، تاڭدايىن تاق-تۇق قاقتى دا، گازدى باج ەتكىزىپ، العا ءبىر-اق ىتقىدى.
وي، جىندى! ايەش ادەمى ەكەن دەپ، مەنى تراكتوردىڭ الدىنا سالىپ، تاۋىقتاي تىرقىراتىپ قۋا ما ەكەن؟! اپكەڭ ادەمى بولسا، كورەتىن وسىنداي دا قورلىقتار بار-اۋ، ءا؟ ايەشتىڭ ادەمىلىگى باسىن شىن قاتىرىپ جۇرسە، تراكتورىنىڭ تەگىن ءرۋلىن ماعان بەرىپ الماي ما. اۋىلدى اينالىپ، ايدارىمنان جەل ءبىر ەسىپ قالار ەدى، شىركىن!
سول ادەمى اپكە كەكىلىن تالداپ تاراپ:
— تىزە بۇگىپ، وتىرساي-شا-ا،— دەپ ىڭىرسىدى،— عايشا-اۋ، الگى دوسان دەگەن قارا قوجالاق ءىنىمىز وسى بالا. كوكەمنىڭ اتىن شىعاراتىن جالعىزىمىز،— دەپ ەرنىنە قىستىرعان شاش قىستىرعىشىمەن مەنى نۇسقادى.
سويتسەم، قارا كولەڭكە بۇرىشتا جۇدىرىقتاي قىز يىسكەپ الدە جالاپ تۇر ما، ايتەۋىر، ايەشتىڭ ءيىس سۋىن بەتىنە تاقاپ ۇستاپ تۇر. ايەش كوكەمە تارتقان: ۇزىن بويلى، تولىق. ونداي پالۋان قىزدىڭ قاسىندا جۇدىرىقتاي عايشاعا كۇن كورۋ قايدا، جاۋ قۋعانداي كىرىپ كەلگەن بەتتە ءوزىن بايقاماپپىن دا.
مەن بايقاماسام دا، بولە اپكەم مانادان بەرى مەنى باعىپ تۇرسا كەرەك.
— ۋ-ۋ، دوسان ىنىشەك، سەن بە ەدىڭ؟ اينالايىن، مەن بولە اپكەڭمىن، عايشا دەپ اتايدى، ءبىلىپ قوي،— دەپ، ۇمتىلىپ كەپ، شۇرقىراپ تۇسە قالدى. رەتىن تاۋىپ، جەيدەمنىڭ جەڭىن بە، ءوڭىرىن بە، سيپاعىسى كەلەتىن سياقتى. ءسال شەگىنىپ، جالتارىپ كەتتىم دە:
— نەشە اتادان قوسىلاسىڭ؟— دەدىم ماسەلەنىڭ توتەسىنە كوشىپ. مىنا قىز قازىردەن الەكەدەي جالانىپ تۇر، كەيىن قاي تامتىقتى قالدىرار دەيسىڭ. جالپى، اپكەلەردىڭ تىم كوبەيىپ كەتكەنى جاقسىلىققا باستامايدى.
— يباي-اۋ، يباي،— دەپ قالدى عايشا،— مەن بىلەتىن شىعار دەسەم... ەكى اتادان قوسىلامىز. وسى ۇيدەگى اپكەمىز، سول بار عوي مەنىڭ مامامنىڭ تۋعان ءسىڭلىسى...
— ە، وندا ءتۇبىر استىنداعى اپكە ەكەنسىڭ،— دەپ مەكىرەندىم نەمقۇرايدى تۇردە.
عايشا اۋزىن اشىپ قالدى.
— ءتۇبىر استىنداعى اپكەڭ نە، دوسان-اۋ؟ الگەبرانى ءبارىمىز دە وقىعامىز. بۇيرەكتەن سيراق شىعارماي، ءتۇسىندىرىپ ايتپايسىڭ با بىلاي،— دەپ، ايەش ءان باستادى.
— ەكى اتادان شارشاپ قوسىلساق، ءتۇبىر استىنداعى اپكە بولماعاندا. مىسالى، ايەش، سەن بىرگە تۋعان ناعىز اپكەسىڭ، ال تۋماعان ءسىز...— دەپ اڭكىلدەي بەرىپ، كىلت توقتادىم. عايشا مەنى ادامعا ساناپ، قۇلاق اسپاسا، توقتاماعاندا قايتەمىن. تاپ ءبىر قاشىپ كەتەردەي ايەشتىڭ بىلەگىنەن قىمقىرىپ ۇستاپ الىپ، شىقىلىقتاپ بەرسىن كەپ.
— ويپىر-وي، اققۇم دەسە — اق قۇم ەكەن. اۆتوبۋستان وسى ۇيگە جەتكەنشە ءتۋفليىم توپىراققا لىق تولدى. ءتۇۋ، قالىڭ توپىراقتىڭ استىندا قالاي كومىلىپ قالماي جۇرسىڭدەر ءوزى؟
كوڭىلىم قاتتى قۇلازىدى.
ادەمى ايەش، ادەمى ەمەس عايشا، قىسقاسى، قوس اپكە مەنى مۇرىن ءشۇيىرىپ، مەنسىنبەيدى — اڭگىمە قايدا؟! عايشا بەت-بادەن جاعىنان ايەشتەن ون شاقىرىم الىس جاتسا دا، بۇ جاعىنان ەكەۋى قۇيىپ قويعانداي. انە، اققۇمنىڭ توپىراعىنىڭ تاريحىن تۇگەسپەي جاتىپ، دەرەۋ فرانسۋزدىڭ اتىرىنە، بولگاردىڭ لاگىنە اۋىستى. ءوزى بۇگىن ورتامىزعا قالاي توپ ەتە قالسا، اڭگىمەسى دە سول: تۇراق جوق، ءار ءشوپتىڭ باسىن ءبىر شالادى.
بۇرىن ناعاشى جۇرت جايلى ەستىگەنىم بولماسا، مەن دە، اينەش تە ەشبىرىن تۇستەپ كورگەن ەمەسپىز. تەك كوكەم كوكتەمدە سوۆحوزدان سۇرانىپ: «كورشى وبلىستان باجامدى قاراسايعا كوشىرىپ اكەلەمىن»،— دەپ، ون شاقتى كۇن جوعالىپ كەتكەن. كوكەم سول ساپاردان ورالعاسىن كەزەك ماماما تيگەن. كوزىنە جاس الىپ وتىرىپ: «گۇلدەي اپكەدەن دەتدومعا وتكەننەن بەرى كوز جازىپ قالىپ ەدىم. تاۋىپ بەرگەن گازيتكە مىڭ دا ءبىر راقمەت. ە، ءتۇبىن تۇسكىر سوعىس نە ىستەمەدى؟! اتانى ىنىدەن، اپانى سىڭلىدەن ايىردى. ۋھ، كوكىرەگىم قارس ايرىلىپ بارادى، حال-جاعدايلارىن ءبىلىپ، كورىسىپ قايتايىن»،— دەپ قوي سويدىرىپ، باس-سيراعىن ءۇيىتىپ، قورجىنىن ارقالاپ، ماي مەرەكەسىن دالدەپ تارتىپ وتىرعان. «گۇلدەي تاتە بىزگە بوتەن بە، ءبىز دە ەرسەك...»— دەپ قىڭقىلداعان ايەشكە: «ءجا، شوشاڭداما! اۋەلى ەمتيحاندى مىقتاڭدار. ناعاشى جۇرت جەر شەتىنە اۋىپ كەتپەس. جازعا قاراي، كوكەڭ بار، ۇي-ورمانمەن وشارىلىپ، ەرۋلىك الىپ بارامىز»،— دەپ تويتارىپ تاستاعان.
اپتا وتكەسىن جادىراپ، جاسارىپ ورالدى. «امان-ساۋ ءبارى دە. ءبىر قورا جيەنىمىز بار. ايەش شامالاس عايشا دەگەن جيەنىمىز قولقاناتقا جاراپ قالىپتى. جەزدەمىز دە اعىلىپ-توگىلگەن اقجارقىن، جايدارى ادام ەكەن. «تۋعان جەردىڭ پۇشپاعىنا ىلىگۋىن ىلىكتىك. بىرتىندەپ جىلجىپ، قۇداي قالاسا، اققۇمعا دا جەتەرمىز»،— دەپ اڭىراپ وتىر. ءاي، كوكەسى، ەستيمىسىڭ ءوزىن؟»— دەپ، ءبىراز سىردىڭ تيەگىن اعىتقان.
كوكەم اسا ىجداھاتپەن تىڭداسا دا جاق اشپاعان. ىلە شوپشىلەرىن ەرتىپ قۇمعا ءسىڭىپ كەتىپ، سودان ۇستاتپاي ءجۇر. مامام بىرلىككە ارنايى بارىپ، پۇل-ماتا، كور-جەر ساتىپ اكەلىپ، ءازىر وتىر. بىر-ەكى توقتىنى كۇندىز-تۇنى جەمگە بايلاپ، جەگەنىن الدىنا، جەمەگەنىن ارتىنا قويعامىز. ەندى كوكەم قاشان شوپتەن كەلەدى دەپ، كوزىمىز ءتورت. كەلسە بولدى: «ۋا، قاراساي، ۋا، ناعاشى جۇرت، قايداسىڭ؟»—دەپ، ءدۇر قوزعالماقپىز.
عايشا اپكەم قاراسايدا جاتىپ ول ءيتىس-تارتىستى قايدان ءبىلسىن. ەرۋلىكتى توسۋعا شىداماي، گۇلدەي تاتە كورشى اۋىلعا قىدىرىپ كەتكەندە، اققۇمنان ءبىر-اق شىعىپتى.
...ءتۇبىر استىنا ءتۇسىپ قالعان اپكەم ايەشپەن العاشقى كۇننەن قويان-قولتىق ارالاسىپ، دوس بولىپ العىسى كەلدى مە، ايتەۋىر سوزشەڭ، كوڭىلدى، قولدى-اياققا تۇرمايدى.
اينا الدىندا ءالى دە اينالشىقتاپ كەتە الماعان ايەشتىڭ قالىڭ قارا شاشىن تاراپ، كەكىلىن ادەمىلەپ اۋرە.
— مىنە، بۇيتسەڭ، ماندايىن اشىلىپ، كەنەيە تۇسەدى. ءوزىڭ سۇلۋ ەكەنسىڭ. وسى اققۇمنىڭ ادامدارى ءبىرتۇرلى. كۇنىنە تاباقتاپ قازى-قارتا جەپ، كەسەلەپ قىمىز ءىشىپ جۇرگەندەي شەتتەرىنەن قىپ-قىزىل. ەھە، سەنىڭ الما بەتىڭدى ماعان بەرسە...— دەپ، ايەشتىڭ بىلەگىن ايالاي سيپاپ قويدى. قانى تامىپ تۇرعان بەتىن سيپاۋعا باتىلى جەتپەدى،— قىلاياعى دوسان دا قىزىل شىرايلى جىگىت بوپ ءوسىپ كەلەدى.
— الدىڭگۇنى مەكتەپتە پارتا سىرلاپ ءجۇرىپ ءبىر ساۋىت قىزىل بوياۋدى ىشە سالعامىن. بەتىم سودان قىزىل...— قاراپ تۇرايىن با، عايشانى تىرسەكتەن قاعىپ جاتىرمىن.
— نەمەنە، بەتىن قىزىل بولسا، قاراسايدىڭ مەكتەبىن تاستاپ كەتەر مە ەدىڭ...— ايەش سىڭق ەتتى. وي، عاجاپ، وسى مينۋتتا ماماما قالاي ۇقساپ كەتتى ءوزى! مامام دا بەتالباتى سويلەمەيدى، ال سويلەي قالسا، تۋرا ءتۇبىن تۇسىرەدى. بۇرىن اڭعارماۋشى ەم، اپكەم بويجەتكەن سايىن ماماما تارتىپ كەلەدى ەكەن.
— مەكتەپتى تاستاي قويماسپىن. ءبىراق بىتىرە سالا شەكەسىنەن شەرتىپ تۇرىپ، كۇيەۋگە ءتيىپ الاتىنىم حاق.— ءتۇبىر استىنداعى اپكەم ءمىز باقپادى،— راس ايتامىن، نە جەپ قىپ-قىزىل بوپ جۇرەتىندەرىڭدى بىلسەم، بۇيىرماسىن. اۋىلدارىڭ شىلعي ماي توپىراق...
— قايدام، توپىراق بولسىن، قۇم بولسىن، ەشكىمگە جەرىڭنەن ءبولىپ بەرە گور دەپ جالىنعان جوقپىز،— ايەش بەتىن سىلاپ-سيپاپ جاتىپ، عايشاعا وڭدىرماي شاح بەردى.
— شەلەكتى توڭكەرىپ، قولجايساڭ عىپ كەتكەن قايسىڭ؟ سەن بە، دوسان؟— سويلەي كىرگەن مامام ايەشتىڭ سوڭعى سوزدەرىن ەستىپ قويدى ما، پلاستينكانى اۋدارا قويدى،— اققۇمنىڭ ۇپايىن تۇگەندەپ قايتەسىڭدەر. ءايدا، ۇيدە ومالىپ وتىرماي، ودان دا كينو-سينولارىڭا بارىڭدار. ەرتەڭ ەكەۋىڭ دە عايشاجانعا ەرىپ، ناعاشى جۇرتتى كورىپ، اۋناپ-قۋناپ قايتاسىڭدار. «جيەندەردىڭ بەت-جۇزىن دە بىلمەيمىز. كانەكولگە شىقسا، كەلىپ قايتسىن. سىباتا ساقتاۋلى»،— دەپ ءولىپ-وشىپ، عايشادان سالەم ايتىپتى.
الگى كىسى ەتەككە تۇسە جاتسا، ءبىز دە ىزدەرىڭدى باسىپ بارىپ قالارمىز.— ساماۋىر كوتەرىپ، سىرتقا شىعىپ كەتتى.
«الگى كىسى» — كوكەم. بۇل كۇندە اۋىل شەتىنە ءتيىپ تۇرعان قالىڭ قۇمنىڭ ارعى بەتىنەن ويدان ويىپ، قىردان قىرىپ، ءشوپ شاۋىپ ءجۇر. ۇيگە وقتا-تەكتە سوعادى. وندا دا، «ەرىگىپ جۇرگەن ەشكىم جوق»، زاپاس بولشەكتەر ىزدەپ، شوپشىلەرگە ازىق-تۇلىك الىپ قايتادى. سوڭعى جولى شوپكە الا كەت دەپ ءبىراز قىڭقىلداتامىن. كوكەمنىڭ اۋىل اراسىندا جەر سىلكىنسە قوزعالمايتىن شويىن ادام دەگەن لاقاپ داڭقى بار. قارنى شۇرقىراپ اشىپ كەلدى مە، داستارقان باسىنا قاتتى قابارىپ وتىرىپ، ءيىسى تاناۋ قىتىقتاعان ءۇندى شايىنا ابدەن قانعاسىن، موينىن، ءتوسىن تۇكتى ورامالمەن ايقىش-ۇيقىش ءسۇرتىپ تاستاپ، ماعان الارىڭقىراپ ءبىر قاراعان. باسقا لەبىز جوق. كوكەمنىڭ سىرى بەلگىلى. الارىپ قاراعانى جەك كورگەنى ەمەس، قايتا: «ە-ە، قارا شۇناعىم، اۋزىم شايدا، قۇلاعىم سەندە. ۇقتىم، ءتۇسىندىم. ويلاسالىق» دەگەنى. جاڭاعى الارۋدان كەيىن مەن قايتىپ تىقاقتامادىم.
ەرتەڭىندە ويانسام، كوكەم جاتقان ورنىندا جوق. بوزتورعاي شىرىلىنان تۇرىپ، بريگاداسىنا قايقايىپ وتىرىپتى.
— ماماسىنىڭ ءتىلىن الىپ ءجۇرسىن. قاسقا سيىردى كەشكە قاراي الدىنان توسىپ السىن، جوڭىشقاعا ءتۇسىپ كەتەدى. ايەشتى كينوعا جالعىز جىبەرمەي، بىرگە بارىپ، بىلاي باس-كوز بولماي ما.— وسى ايتقانىنان شىقسا، كەلەر اپتادا ەرتە كەتەمىن دەدى الگى كىسى.
مەن شىبىنداعان اتتاي باستى يزەپ-يزەپ جىبەرگەنمەن، ىشتەي پىرس-پىرس كۇلەمىن. جوڭىشقانى جاقسى كورەتىن قاسقا سيىرعا داۋا جوق. ال ايەش جايلى جاڭاعى ءسوزدى كوكەم ەشقاشان ايتپايدى. كوكەم اپكەمدى باياعىدا مامامنىڭ قاراماعىنا باسى بۇتىنىمەن بەرگەن. مامام انشەيىن جانىنان شىعارعان بۇيرىعىن كوكەمە ادەيى تاتىپ وتىر. سويتسە، دوسان زىر جۇگىرىپ كەتەدى دەپ ويلادى، مەن ءتىلىن الماي جۇرگەندەي.
كوكەمنىڭ ايەش ەكەۋىمىزگە دەگەن بۇيرىق-تاپسىرماسىن ماماما ايتىپ كەتەتىنى راس. ول مىنەزىن مامام دا بارىنشا سارقىپ پايدالانىپ باتادى. ءوستىپ، ءوز بۇيرىقتارىن كوكەمدىكىنە قوسىپ ايتىپ جىبەرەتىن ۇساق قۋلىقتارى بار. ونى كىم بىلمەيدى. اۋەلى دەسە، ايەش تە بىلەدى. ءبىراق بىلگىشسىنىپ، «ە-ە!» دەپ باس يزەپ قويامىز.
مەيلى، مامام دا ءازىن قۋ ەكەمىن، اقىلدى ەكەمىن دەپ ءماز بولىپ قالسىن.
كوز بايلانىپ، جۇلدىز جامىرادى. اۋلا-اۋلاداعى شەلەكتىڭ سالدىرى مەن ساۋىلعان ءسۇتتىڭ كۇرپىلى تىنىپ، كەيبىر اپكە مەن اپالاردىڭ: «ءاي، قاراسان كەلگىر، قوراعا كىر دەپ قاقپايلاسا، دالاعا قاشقانىن نە؟ جىلانىڭ كۇنى بويى جالماڭداعاندا قايتپادى ما؟». «ءاي، قوبىلاندى، بۇزاۋدى بايلا دەگەندە، بايلا!» رەپەتتەس شاڭ-شۇڭ تىنعان شاق. تۇقىمى ءتۇرلى-تۇرلى سيىرلار ىڭىرانىپ قويىپ، اۋىز قيساڭداتىپ، جاپپاي كۇيسەۋگە كىرىسىپ كەتكەن. كەشكى اۋا ورىستەن قايتقان مال تۇياعى كوتەرگەن شاڭنان ارىلىپ، جاڭا ساۋعان ءسۇتتىڭ جۇپار ءيىسى ساۋلاي باستاعان. ءسۇت يىسىنەن بارلىق ءشوپتىڭ ءيىسى شىم-شىم سەزىلەدى. ءداۋ دە بولسا ورىستە قىرت-قىرت جۇلعان شوپكە ىلەسە قوڭىز، قۇمىرسقا، جارتى ۋىس قۇم اۋزىنا قوسا ءتۇسىپ كەتسە كەرەك.
ناعىز اپكەم، ءتۇبىر استىنداعى اپكەم ۇشەۋمىز قوڭىر قازداي تىزىلگەن كۇيى سونداي جاراسىپ، كلۋبقا بەتتەپ كەلەمىز.
اققۇمنىڭ كلۋبىن كەشكە قاراي ءبىز تۇگىل، اۋىلعا العاش كەلگەن ادام كوزىن جۇمىپ ءجۇرىپ تاۋىپ الادى. ساعات سەگىز بولسا ءبىتتى، كلۋب ماڭدايىنا قادالعان اق شەلەك رەپرودۋكتوردان كينومەحانيك تۇرسىن: «ءبىس، ەكىس، ءۇس...» دەپ ىسىلداي باستايدى. ونىسى — رەپرودۋكتوردىڭ بۇزىق-تۇزىگىن تەكسەرگەنى. ال ىسىلدايتىنى — كينومەحانيكتىڭ ءتىسى كەتىك. كۇرەك ءتىسىنىڭ جارتىسىن قاي جەردە جوعالتقانىن قايدام، ايتەۋىر، ءبىز ەس بىلگەلى تۇرسىن سويلەسە، ىسىلى قوسا شىعادى. اشۋ قىسىپ، ياكي كەرىسىنشە جەلپىنىپ، قاتتى سويلەپ جىبەرسە، ەپتەپ ىسقىرىڭقىراپ تا جىبەرەتىنى بار.
كوپ ۇزاماي تۇرسىن تاماعىن كەنەپ: «بۇگىس كلۋبتاس «بريلليانتوۆايا رۋكاس» ءفيلمىس كورسەتىلەس. سەانس ساعاس توعىسسا باستالاس»،— دەپ، قۇلاكتىڭ قۇرىشىن قاندىرىپ تاستادى. ىلە «گاككۋ» شىرقالدى. انەۋكۇنى تۇرسىن «بوني م» دەگەن زىركىلدەك ءانسامبلدىڭ ءانىن تەليەۆيزوردان جازىپ الىپ، ەرتەڭىندە الدىمەن سونى قويىپ جىبەرىپ ەدى، سول كۇنى قىرسىققاندا كينوعا رابوچكوم اعاي دا بارا قالىپتى. ەرتەڭىنە تۇرسىن رابوچكومنىڭ كابينەتىنەن موينىنان سۋ كەتىپ، جۇدەپ شىعىپتى. سودان باستاپ رەپرودۋكتور جونىنە كوشىپ، ءپىسمىللانى حالىق اندەرىنەن باستاپ ءجۇر.
ۇشەۋىمىز كلۋبقا تىكە شىعاتىن كوشەگە تۇسكەسىن ءار بۇرىشتان اق كويلەكتەر كورىنىپ قالدى. مەنىڭ سامايىم ەپتەپ ىسي باستادى. ايەشكە ەرىپ كينوعا بارسام، اق جەيدە مەن قارا شالباردان كورەتىن بولدىم كورەسىنى. ءبارى دە كۇندە كورىپ جۇرگەن اعايلار وسى اۋىلداعى. كۇندىز كوشەدە كوبى باج-بۇج ەتكەن ماشينا، تراكتوردى ويناقتاتىپ ءجۇرىپ، باسىپ كەتە جازدايدى. ال كەشكە تامان شەتتەرىنەن ىزديعان، سىپايى. تىلدەرىن تىستەپ سويلەپ، مەنىڭ حال-جاعدايىم، العان باتامدى سۇرايدى. مەكتەپ ديرەكتورىنان بەتەر ءاستى-ۇستىمدى جەزدەي قاقتاپ بىتكەسىن، ايەش جاققا وڭمەندەڭكىرەي قاراپ، ىستىعى كوتەرىلگەن جان قۇساپ، بىردەڭەنى مىڭگىرلەي باستايدى. ولارعا قوي دەپ جۇرگەن ايەش جوق. قايتا جىميىپ كۇلەدى. ايەشتىڭ ورنىندا مەن بولسام: «ءاي، دوسەكە، تەزىرەك جۇرەيىكشى، كينودان قالامىز»،— دەپ، اياتىمدى تەز-تەز الىپ، الدى-ارتىما قاراماي، كلۋبقا كىرىپ كەتەر ەدىم.
اق جەيدە، قارا شالباردىڭ بىرەر پارى الدەن ۋاقىتتا بىزبەن قاتارلاسا قالىپتى. كىم دەيسىڭ، باياعى قاسەن مەن سەمەيحان. ۇزىنتۇرا سەمەيحان وڭ جاقتى الدى. قىزىل جالاۋلى «بەلارۋسى» قۇساپ ەكى يىعىنان دەمالىپ، ىس-ىس ەتەدى. ال سامان كىرپىشكە ۇقساس ءتورتباق قاسەننىڭ قاي ۋاقىتتا كيىپ كەتكەنىن قايدام، ايەش پەن مەنىڭ اراما ءتۇسىپ ۇلگەرىپتى.
سەمەيحان قىزىل جالاۋلى «بەلارۋسىن» كۇندىز كوشەدە ءبىر ىزدەن اۋدىرماي، قالاي ءتۇپ-تۇزۋ جۇرگىزسە، ءوزى دە سونداي تارتىپپەن ساناپ باسىپ، باياۋ ادىمداپ كەلەدى. ماڭدايىنا قۇلاتقان قويۋ شاشىن ۋقالاپ قويادى. ال قاسەن قاسقا ءوزىنىڭ استىنداعى «دت-20»، ياعني اۋىل قىزىل تايىنشا دەپ اتاپ كەتكەن تراكتور سەكىلدى پىت-پىتتاپ، اۋىز جابار ەمەس.
— پاھ، پاھ، دوسەكە، وسى كۇن ساناپ سەرەيىپ ءوسۋىڭدى قاشان قوياسىڭ، ەي؟ جىگىت، جىگىت، وھوۋ، ناعىز جىگىت! قىز ىزدەپ، كلۋبقا قاراي جەلىپ كەلە جاتقانىن قاراشى،— دەپ، مەنىڭ استىما كوپشىك تاستاپ قويدى. «ءيا، شىركىن، وتىرىگىڭە بەرەكە بەرگىر، ءوزىڭ شىعار قىز ىزدەپ قىمىڭداپ كەلە جاتقان!»— دەپ، كۇبىر ەتتىم. ابىروي بولعاندا، ەشكىم ەستىمەدى. شىلعي جاعىمپازدىق ءبارى دە. سەرەيىپ كەتكەنىم شامالى — كلاستاعى تايپاقتاردىڭ بەل ورتاسىندامىن. بەسەنەدەن بەلگىلى قۋلىق تا. اۋەلى مەنى ماقتاپ الادى. سوعان سەنە قوياتىن مەنى اقىماق دەپ ويلاي مە ەكەن؟ سوسىن ايەشكە سىقسيا قاراپ، قۇلاققا كىرمەيتىن بولىمسىزدى ايتىپ، قاۋقىلداپ كۇلە باستادى.
سەمەيحان تاماتىنا تارى تۇرىپ قالعانداي:
— ى-ح،— دەپ جوتكىرىنىپ قويدى.
— دوسان دەپ ءوزىڭىزدى ايتىپ كەلە جاتقان جوقسىز با؟— ءتۇبىر استىنداعى اپكەم دەس بەرگەندە اياق استىنان تىرىلە قالدى. قاسەن ونى ەستىمەگەن سىڭاي تانىتتى، ايەش جاققا موينىن سوزىڭقىراي:
— ايەش، بيىل قاي وقۋعا باراسىڭ؟— دەدى.
— قاي وقۋعا باراتىنىندا نە قاقىڭىز بار؟ وقۋعا تۇسىرەيىن دەپ پە ەدىڭىز؟— ءتۇبىر استىنداعى اپكەم قاسەننىڭ ىزىنە شام الىپ ءتۇستى. بۇل قارەكەت سەمەيحاننىڭ جانىنا جاتىپ كەتتى مە:
— ءيا، ايەش،— دەي بەرىپ، ازىرلەپ قويعان ءسوزىن ۇمىتىپ قالدى بىلەم،— ءيا، ءىھم، ءىھم،— دەپ اقىرى بوجىراپ، ايدالادا قالدى.
مولودەس، ءتۇبىر استىنداعى اپكەم! ەكى-اق سويلەپ، قاسەننىڭ اۋزىنا ەكى ۋىس قۇم قۇيدى. ءوزىن ءتۇبىر استىندا بۇقتىرا بەرمەي، شىعارا سالسام با؟ ايتكەنمەن، كوز قيىعىممەن جۇزىنە قاراپ ەم، الگى نيەتىمنەن جات تا جەرىدىم. قاراسايدان كەلگەن اپكەمنىڭ كوزى انشەيىن قۇيقىلجىپ كۇلىپ تۇر. «سويلەڭدەر، قىزدىرا تۇسىڭدەر اڭگىمەنى، ءبىز دايىن» دەگەندەي جىلتىڭداپ ەكى جىگىتكە كەزەك قارايدى. ايەش ءۇنسىز. سويتسە دە، ايەشتىڭ ۇنسىزدىگىنىڭ ءوزى سويلەي مە، ەكى جىگىت سونىڭ اۋزىن باعۋلى. كلۋبقا تاقاعاندا عانا ايەشكە ءتىل ءبىتتى:
— سەمەيحان، بايقا، ارىققا ءتۇسىپ كەتپە!
سول مۇڭ، سەمەيحان عاجاپ وزگەرىسكە ۇشىرادى. باياۋ، سالماقپەن ساناپ باسىپ كەلەدى دەگەن سەمەش ەرتىستەن قارعىپ وتكەندەي ادىمىن وعاش تاستاپ، سەكىرىپ-سەكىرىپ ءتۇستى. ءتۇبىر استىنداعى اپكەم كۇلىپ جىبەردى. قىسىلىپ قالدى ما، سەمەيحان ەڭكەيە قالىپ، تۋىرلىقتاي بالاعىن تارسىلداتىپ قاعا باستادى. الدەن سوڭ جەلكە جاقتان:
— راقمەت، ايەش!— دەگەن ولشەۋسىز مەيىرىمگە تولى داۋىس ەستىلدى.
قاسەن دە قالىسپاي:
— ايەش، بىرلىكتەن كەشە جاڭا پلاستينكالار ساتىپ اكەلگەنمىن. ەرتەڭ كۇن دەمالىس، كەلىندەر، تىڭدايىق،— دەپ سۋىرىلا جونەلىپ ەدى، عايشا قوشۋاق بولا قالدى:
— و، جاقسى بولدى. بارامىز!
قاسىمىزعا جاڭا جەتكەن سەمەيحان دا:
— پلاستينكا؟! عاجاپ! عاجاپ!— دەپ جاتىر.
ناق وسى جەردە ايلا-امالدى اسىرماسام، مىنا «پلاستينكا؟! عاجاپ! عاجاپ!» پەن قىت-قىتقا قوسىلىپ، ءقازىر كينوعا كىرەتىنىمىزدى، كلۋبتا جاراسىپ قاتار جايعاساتىنىمدى، ونىمەن قويماي، ءتىزىلىپ ۇيگە دەيىن بىرگە قايتاتىنىمدى بىلە قويدىم. قىت-قىتتى قويشى، وعان ونسىز دا جۇلدىزىم قارسى. سەمەيحان دا ودان اسىپ تۇرعان جوق: «و، عاجاپ! عاجابىن!» باس-كوز دەمەي، كەز-كەلگەن جەردە توپەلەي بەرەدى. كلۋبقا كىرىپ فيلم كورىپ وتىرىپ: «و، كينو! عاجاپ! عاجاپ»— دەپ سالماسىما كىم كەپىل.
ەكى مينۋتتان سوڭ الگى ايلا باستا قايناپ ءپىستى. شەكەسىنە ەلەكتر شامىن ىلگەن كلۋبقا دا ەنتەلەپ كەلىپ قالعان ەكەمىز، ەندى قيمىلداماسام، كەش. ناعىز قۇلاننىڭ قاسۋىنا مىلتىقتىڭ باسىلۋى دەيتىن وڭتايلى ءسات! دەرەۋ سول جاق شەتكە ىرعىپ ءتۇسىپ، ب ا ق ەتە قالدىم.
— ويباي!
— و نە؟
— ونىسى نەسى؟ نە بولدى؟
تورتەۋىنىڭ تابان استىن نۇسقاپ:
— جىلان! جىلان!—دەپ، بايبالامعا باسىپ جىبەردىم.
ابدەن قارتايىپ، الجىعان جىلاندار ما، اۋىل شەتىنە دەيىن ەمپەڭدەپ كەپ، موينىن سوزا قۇلايتىن قۇمنىڭ سارجولاق يرەڭبايلارى كەيدە كوشەگە كىرىپ كەتەتىن. اۋىلداعى كوپ ماۋباس بۇزاۋدىڭ ءبىرى اپتاپ ىستىقتا بۇيىدەي تيگەن بوگەلەكتەن باس ساۋعالاپ ءجۇرىپ، باس ءجىبىن جوعالتىپ العان با، ايتەۋىر، تورتەۋىنىڭ اياق استىندا الا ارقاننىڭ ۇزىگى شۇباتىلىپ جاتىر ەدى.
قىزدار شىڭعىرىپ جىبەرىپ، كلۋبقا قاراي ەشكىشە ىرشىدى.
— تاس، تاس تاپ! بايقا، شاعىپ الماسىن!
— عاجاپ! و، عاجاپ!
الاسۇرعان ەكى جىگىت الگى جەردە جەر تىرناپ، وڭ-سولعا سەكىرىپ، الەك-شالەگى شىقتى. جوق جىلانمەن ارباسىپ جاتقان ولاردا شارۋا قانشا، قۇيىنداتىپ، قوس اپكەمنىڭ سوڭىنان سالدىم. قاسەن مەن سەمەيحان بۇزاۋدىڭ باس ءجىبىن تاستىڭ استىنا الىپ، «ءولتىرىپ» كەلگەنشە، مۇرتىمنان كۇلگەن مەن اپكەلەردى العا سالىپ، كينوعا كىرىپ تە كەتىپ ەم.
ايەش بويجەتكەلى مەنى وي مەن ۋايىم باسىپ كەتتى. اپكە دەگەن اپكە ەمەس، بارىپ تۇرعان پالە ەكەن. ال اپكەڭ ايەشتەي ادەمى بولسا، قۇيرىعىنا قوڭىراۋ بايلاندى دەي بەر. قاي ىنگە كىرسەڭ دە الگى قوڭىراۋ: «مەن ايەشتىڭ ءىنىسىمىن، قاراپ قالىڭدار، جاراندار!»—دەپ شىلدىرلايدى دا تۇرادى. ايەكەڭ بويجەتپەي تۇرعاندا ۋايىم دا، قايعى دا جوق، ءوز بەتىممەن ويناپ، تىنىش جۇرە بەرەتىن ەم. قيقۋ ايەش ونىنشى كلاسقا كوشكەسىن باستالدى. تۇك كورمەگەن قاسەن ادىرانباي قىت-قىتپەن شىبىن-شىركەي قۋاتىن بولدى. سەمەيحان مۇلدەم كەرىسىنشە، كوشەدە كەزدەسە قالسا، تراكتورىن بۇرىپ، جول بەرەدى. توق ەتەرى، تىرلىكتەرى تىرلىك ەمەس. ۇيدە امال جوق، ۇيدەن تىس كلۋب، كينو، بي دەگەن پالەلى جەردە ايەشتەن بەس شاقىرىم اۋلاق جۇرەيىن دەسەم، مامام: «اپكەڭنىڭ ءىزىن ب ا ق. كىم كوپ، كوشەنىڭ قاعىلعان-سوعىلعانى كوپ بۇل كۇندە. سەنەن باسقا قورعاپ-قولپاشتايتىن قاي اعا، قاي ءىنىسى بار؟»— دەپ، شوشىنا قالادى.
ءبىر اپكەگە قالاي يە بولامىن دەپ اڭكى-تاڭكىم شىعىپ جۇرگەندە، كوزى، قاسى ويناپ تۇرعان عايشا ۇستەمەلەپ قوسىلدى. قۇنانداي قوس قىزدىڭ قاي جاعىنا شىعىپ، قالاي قايىرامىن سوندا؟
موڭكىسەڭ دە، وكىرسەڭ دە مىندەت بىرەۋ — ەكەۋىن دە قاناتتىعا قاقتىرماي، تۇمسىقتىعا شوقىتتىرماۋ قاجەت. ال ءبىزدىڭ اۋىلدا قاناتتى دا، تۇمسىقتى دا جىرتىلىپ ايرىلادى.
...كلۋبتان شىققاسىن وكشە كوتەرىپ، مويىن سوزىپ، ءتورت قۇبىلاعا ءتونىپ قاراپ ەم، قوس اپكەمە قىزىعىپ تۇرعان ەشكىم شالىنبادى. ەكەۋىنىڭ ويىندا تۇك جوق، قولتىقتاسىپ الىپ:
— نيكۋلين پالە ەكەن!
— سۆەتليچنايا قاسىن قاي تۋشپەن بويادى ەكەن، ا؟— دەپ اڭگىمە سوعىپ، بىرت-بىرت باسىپ، ەش الاڭسىز كەتىپ بارا جاتىر. تۋفلي تاقاسى ءبىزدىڭ اۋىلدا تارسىلدامايدى، ماي توپىراققا تولارساقتان باتىپ، جاي عانا بىرتىلدايدى.
قوس قىز ءبىزدىڭ كوشەگە بەت تۇزەي بەرىپ ەدى، مەن قوي قورالايتىنداي قۇلاشتى جايىپ جىبەرىپ، قارسى الدارىنا دىك ەتىپ تۇرا قالدىم.
— توقتاڭدار!
— ونىڭ نە، دوسانيك؟
— وسى بالا قايتەدى ءوزى؟
— سىرت كوشەگە تۇسەيىك، ايەش!
— سىرت كوشەدە ات باسى التىن جاتىر دەپ كىم ايتتى؟— دەپ عايشا قادالا قالىپ ەدى:
— جول ۇزارتىپ قايتەمىز، دوسانيك. ۇيگە تەزىرەك جەتەيىك،— دەپ، ايەش تە قوستادى. انشەيىن مونتانسىپ تۇر. و، ايەش ۇندەمەي ءجۇرىپ ءبارىن دە ىشتەي توقىپ جۇرەدى. نەگە سىرت كوشەگە بۇيرەگىم بۇرىپ تۇرعانىن سەزەدى عوي، سەزگەندە قانداي. الگى ءبىر ۇزىن، ءبىر قىسقا ءقازىر ءبىزدى باس ءجىپ جاتقان جەردە توسىپ تۇرماسا، دوسان اتىمدى باسقا قويسىن. بىلەمىن، توسىپ العاسىن ولار دەرەۋ جاڭاعى كورگەن كينونىڭ وقيعاسىن قايتا ەزىپ بايانداپ، وتىرىك-شىندى تاڭدانىپ، باس اۋىرتىپ، مي اشىتادى. ۇيگە جەتە بەرە كينو حيكاياسىن كەنەت شورت ءۇزىپ: «دوسان، ۇيقىڭ كەلگەن جوق پا؟ سەندەي كەزىمىزدە ۇيقىنىڭ باسىن ءىسىرۋشى ەك. ا، دوسەكە؟»— دەپ، مەنى اربايدى. مەن ايەشتى ۇيگە سۇيرەسەم، انا ەكەۋى بىردەڭە دامەتكەندەي جوق-باردى ايتىپ، جۋىق ارادا كەتە قويمايدى. ول ءيتىس-تارتىستى ايەش بىلمەي تۇرعان جوق. ءبىراق سونى ءوزى ەپتەپ قىزىق كورە مە، نەمەنە؟ ايتپەسە، ءىنىسى اقىلمەن ءجۇر دەپ تۇرعاندا اپكەسى شاۋىپ كەتپەي مە؟
ءبىر مينۋت ويلانعاسىن، اقىرى ەكەۋىن الدىما سالىپ بەرەتىن امالدى تاپتىم:
— جىلان جاتقان كوشەمەن بارعىلارىڭ كەلسە، جول انە. جەتى رەت كەسسە دە، جىلاننىڭ كەسىرتكەلىك ءالى بار. بالەم، باشپايلارىڭدى تىستەپ السىن. انا ەكەۋى جىلاندى ولتىرگەن دە جوق، بەت-بەتىنە قاشا جونەلگەن،— قىلتيا قالعانسىپ، سىرت كوشەگە قاراي سالدىم.
اپكەلەر سىبىر-كۇبىر:
— شىن بولىپ جۇرمەسىن.
— سول اتى جاماننان قورقاتىنىم-اي!
— قوي، ەندەشە، پالەدەن ماشايىق قاشىپ قۇتىلىپتى!
سوڭىمنان ەردى. مەن ءمازبىن. «اتىمتايەۆ، جارايسىڭ، ءاي، مولودەس، اتىمتايچيك! ءقازىر عوي قاسەن، سەمەيحاندار: «ايەش پەن تاڭدايى تاڭدايىنا تيمەي تاقىلدايتىن قارا قىز وسى شىعار»،— دەپ، كلۋبتان شىققان ءار بويجەتكەندى ءبىر قۋىپ، قاراڭعىدا كولەڭكە اۋلاپ جۇرگەن شىتار. جولدا جاتقان تەگىن قىز جوق، سولاي، جەزدەلەر!».
«قاراڭعىدا قاسقىر قۇتىرادى» دەۋشى ەدى مامام. قاراڭعى تۇسسە، جىگىتتەر قۇتىرماسا دا، مىقتاپ جەلىگەدى ەكەن. جانە وزدەرى بىرەۋى ەكەۋگە، ەكەۋى تورتەۋگە كوبەيىپ كەتەدى. قوس تراكتوريستى جەر قاپتىرىپ، قۇتىلىپ كەتتىم دەپ جەلىپ كەلە جاتقاندا، قوسالقى كوشەدەن ەكى اق جەيدە، قارا شالبار قىلت ەتتى. ءىشىم شۇرىلداپ سالا بەردى. الشاڭ باسىپ، قاڭعىر-كۇڭگىر سويلەسەدى. العاشىندا قاسەن، سەمەيحان با دەپ، جۇرەگىم سۋ ەتە قالىپ ەدى، جوق، جاقىنداي كەلە بايقاسام، ۇزىن، قىسقا ەمەس، بوي جاعىنان قارايلاس جىگىتتەر.
— ەرتەڭ شاتىردى وسى اۋىلعا جاقىن اكەلىپ تىگەيىك. بۇگىنگى قونىس اۋىز سۋدان الىس ەكەن،- بۇل كىسى، بەرى العاندا، فەرما مەڭگەرۋشىسى، ارى العاندا، سوۆحوز ديرەكتورىنشا سالماقپەن سويلەدى.
— قاراسايدا ءوزى... بۇلاق كوپ ەدى. مىنا سەلو جالعىز ارتەزيان قۇدىعىنا قاراپ وتىر،— ەكىنشىنىڭ ءۇنى باسەڭ. الدىڭعىعا قاراعاندا دەنە تۇرقى اناعۇرلىم جىڭىشكە.
قاراساي دەگەندە ءتۇبىر استىنداعى اپكەم ۇشىپ كەتە جازدادى. الگى قاڭعىر-كۇڭگىرگە «سارجايلاۋدى» تىڭداعانداي قۇلاق سالىپ تۇردى دا:
— بەتىم-اۋ، گيدرولوگتاردى قارا!— دەدى.
— قايداعى گيدرولوگتار؟
— قاراسايدىڭ سۋىن ولشەپ-پىشىپ جۇرگەن گيدرولوگتار...— عايشا وكشەسىن كوتەرىڭكىرەپ، بۇعان دەيىن ونىڭ اۋزىنان مەن ەستىمەگەن سىبىزعى ءۇن شىعارىپ: — ير-لا-ان اعا-ا-وۋ! ءسىز بە، ءسىز؟— دەدى.
اق جەيدە مەن قارا شالبارلار قالت توقتادى.
— بولساق، بولارمىز. حە-حە... اق ءجۇزى اتقان تاڭداي ءبۇل قاي پەرىشتە؟— دەدى بىرەۋى اۋانى دىرىلدەتە كۇركىرەپ.
زارەم كەتتى. مىناۋ كۇركىرەۋىك قاسەن، سەمەيحانداردى ءۇش ورايتىن ءقاۋىپتى دە قۇدىرەتتى جاۋ بىلەم. ءسوزىن كورمەيسىڭ بە، ءسوزىن: «اق ءجۇزى اتقان تاڭداي بۇل قاي پەرىشتە؟» مۇنداي نازىك ءارى نويىس ءسوزدى ايەش ەكەۋمىزگە اققۇمنىڭ ەشبىر جىگىتى باتىلى جەتىپ ايتقان ەمەس. عايشا عوي جاتقان جىلاننىڭ قۇيرىعىن باسقان. باس امان، قوس اپكەمنىڭ ءتورت كوزى تۇگەل تۇرعاندا تەزىرەك بۇل ماڭايدان تابان جالتىراتۋ كەرەك. عايشانىڭ قولىنان تارتىپ:
— عايشا اپكە، كەتتىك ۇيگە!— دەدىم ىسىلداپ.
— وي، قويشى، ءوزىڭ اياققا وراتىلا بەرمەي!— دەدى اپكەم جامان كوزىمەن جالت قاراپ. قولىمدى قاعىپ جىبەردى مە، قالاي؟ سوسىن مەنى تاڭ-تاماشا قالدىرىپ، الگى اۋەزدى ۇنگە قايتا كوشتى:— تانىمادىڭىز با، ەرلان اعا؟ مەن عايشامىن، قاراسايداعى عايشامىن...
اپكەگە وكپەلى ءىنى بىلاي ىستەسە دۇرىس-اۋ دەگەن ويمەن ءبىر شەتكە ويىسىپ كەتتىم. قاراپ تۇرايىن با، جۇلدىز سانادىم. وي ءار تاراپتى شارلاپ ءجۇر. نەسىن ايتاسىڭ، كەيىنگى كەزدە ايتاقتاعان ءيتىم كەرى شاۋىپ ءجۇر. بۇگىنگى كەش پەن تۇنگى وقيعالار سولاي دەيدى. ءۇشباس-تورتباس كەۋدەدەن يتەرىپ، شالقادان تۇسىرە جازدادى. كاسسير جۇماش: «بەتىڭ تاباقتاي!»— دەپ، جەر-جەبىرگە جەتتى. ءتۇبىر استىنداعى عايشا جاڭا عانا جەكىپ الدى: «اياققا وراتىلا بەرمە!». باس ءجىپتى جىلان دەپ جەر سوقتىرعانىم ءۇشىن قاسەن، سەمەيحان دا كۇنى ەرتەڭ باستان سيپاپ، ارقادان قاتا قويماس. كەيدە وسى بايىپتى بالا بولايىن، زىر جۇگىرە بەرمەيىن دەپ، وڭاشادا ءوز-وزىمدى قاعىپ-سىلكىپ الامىن. مامام ايتقاندايىن: «اش قۇلاقتان تىنىش قۇلاق». ءاي، قايدام! ءبىر وقيعانىڭ قۇلاعى قىلتيسا ءبىتتى، الگىنىڭ ءبارىن تازا ۇمىتىپ، ەتەكتى بەلگە قىستىرىپ، بىلەك سىبانىپ، قاق ورتاعا ءتۇسىپ كەتىپ، شىركوبەلەك اينالىپ جۇرگەنىمدى بىلەمىن. ىشىمدە ءبىر ءتۇرت-تۇرت سايتان بار — ول انىق. وندايدا ءتىلىم ۇشى قىشىپ، قول-اياعىم جوسىقسىز ەربەڭدەپ سالا بەرەدى.
ءبىر مىسال. بىلتىر تامىز ايىندا كارتەنباي اقساقال تاياعى تارسىلداپ، تال تۇستە قارسى الدىمنان شىعا كەلدى. ءۇشباستىڭ ءىنىسىن جەتەگىنە الىپتى. الگى قارادومالاقتىڭ كوزى بىلاۋداي، بەتى كىر-قوجالاق. ءبىر شاتاقتىڭ باستالىپ كەلە جاتقانىن سەزە قويدىم. سول مۇڭ ەكەن، ءتىلىم قىشىپ، قول-اياعىما ءدىرىل جۇگىردى. تاق الدارىنا تۇرا قاپ، سارتىلداي جونەلدىم:
— اتا، جول بولسىن، قايدا باراسىز؟
— مىنا جۇماشتىڭ جۇگىرمەگى... ويبۋ، بەلىم! سودان تال تۇستە از قاربىزعا جاۋداي ءتيىپ... اللا، سەگىزكوزىم! سونى مۇعالىمدەرىڭە... شاندارىن قاقپاسام... وۋ، قۋ جان-اي!- دەپ، ءبىراز جەرگە بارىپ الدى دا، كوزىن قالقالاپ، ءداپ قاسىندا تۇرسام دا، بەتىمە ۇڭىرەيىپ كەپ ءۇڭىلدى،— شىرامىتا المادىم، قاراعىم، قاي بالاسىڭ؟ وللا، جانىم!
— مەكتەپ ديرەكتورىن ءبىلۋىڭىز بار ما؟ سول ءۇيدىڭ بالاسى بولامىز،— دەدىم بەتىم شىلپ ەتپەي. سالتاق بەتكە: «دىمىڭ ىشىندە بولسىن!» دەگەندى ىمداپ، كوز قىسىپ قويدىم. و دا ىشتەن وقىپ تۋعان بالا عوي، قورسىلىن تىيا قويىپ، تۇيمە كوزدەرى جىلتىراي قالدى.
— ءا، قابىلقاقتىڭ كارتاسىمىن دە. حوش، حوش! ول ۇيدەن ورگەن بالالار وڭكەي كورگەندى دەپ ەستىگەم. سودان، جانىپ تۇرعان قۇدايدىڭ مىنا كۇنىندە جۇگىرمەكپەن جارىسىپ... اللا، بەلىم!
كارتەڭباي اتا وسىنداي. اللاسىن اۋزىنان تاستاماي ءجۇرىپ، كوكتەمدە قاربىز ەگەدى، جاز بويى كولونكادان شلانگىمەن سۋ جەتەكتەپ، ءتۇن ىشىندە سۋارادى، كۇزدە قىپ-قىزىل قاربىزدى جايراتىپ جارىپ ساپ، ءدانىن قاعىپ جەپ وتىرادى. ءبىر قاپ قاربىزى سوسىن ءبىر-بىر توقتىعا ايىرباستالىپ، شاش ەتەكتەن پايدا تۇسىرەدى. اللالاپ ءجۇرىپ، ءۇشباستىڭ ءىنىسى سەكىلدى جەلاياقتاردى رەتىن تاۋىپ قولعا دا تۇسىرەدى.
— اتا،— دەدىم الگى جەردە اڭقىلداپ،— اتاجان، مىنا ىستىقتا بۇل بالامەن الىسىپ قايتەسىز. بالا ەمەس، پالە عوي ءوزى. مەن اپارايىن مەكتەپكە.
— قابىلقاقتىڭ قارعاسىمىن دە...— اتاي مىقتاپ ويلاندى. قاربىز جارعىش نەمەنى مۇعالىمدەردىڭ قولىنا تاپسىرا الاتىن قارعامىن با، جوق پا، سوعان ميى جەتپەي، سۋ بوپ تۇر. اقىرى: «اللا، سەگىزكوزىم! قوي، دەرەكتەردىڭ قارعاسىنا سەنبەگەندە، كىمگە سەنەمىن»،— دەپ شەشسە كەرەك:— قاراعىم، قابىلقاقتىڭ ءوز قولىنا تاپسىر. ەل قوي قۇرتتاسا، مەنىڭ قاربىز قۇرتتايتىنىمدى بىلەسىڭ... الا جاز قاناتىممەن قالاقتاپ سۋ تاسيمىن... ۋھ، جانىم- اي!— كەمسەندەگىسى كەلدى مە، كەميەكتەنىپ تۇرىپ-تۇرىپ، كەرى بۇرىلدى. تاياعىنا ەرىپ، ۇيىنە بەتتەدى.
بىلاي شىققاسىن، ءۇشباستىڭ ءىنىسى وكىرىپ جىبەردى.
— ءاي، ساعان نە جوق؟— دەدىم وتىرىك تاڭىرقاپ.
— اعا-وۋ، باقشاعا تۇسپەيمىن. پيونەرلىك ءسوزىم...
— شىن با؟
ءۇشباستىڭ ءىنىسى ۇدەي ءتۇستى. ءىشىن تارتىپ، وكسىپ-وكسىپ جىبەرگەندە، توبە قۇيقام شىمىرلادى. كوزىن ۋقالاعان قولىن تارتىپ قالىپ ەم، سىزگە وتىرىك، ماعان شىن، كىرپىگىنە تامشى جاس ىلىنبەپتى. جاعامدى ۇستادىم. ءۇشباستىڭ ءىنىسى وعان ايىلىن جيمادى. قايتا:
— شىن ەمەگەندە،— دەپ، كونسەرتىن قايتا باستاي بەرىپ ەدى:
— بار، ەندەشە. كارتەڭبايدىن قولىنا، مەنىڭ كوزىمە قايتىپ تۇسپە! تۇسسەڭ، دادەڭدى قولىڭا بەرەمىن!— دەپ، ماي قۇيرىقتان باشپاي ۇشىمەن سۇيكەپ جىبەردىم. ول شۋ قاراقۇيرىق دەپ، كوشەنىڭ اياتىنان ءبىر-اق شىقتى.
قانشاما رەت قۇيىسقانعا قىستىرىلىپپىن، سوندا الاي-بىلاي ەسەپتەپ بايقاسام، ونىڭ يگىلىگىن ءۇشباستىڭ ءىنىسى عانا كورىپتى. قالتانى وزىمە دە، باسقاعا دا قىپ-قىزىل زيان بولىپتى. مەن تۇگىل، ەرا ەكپىنىچ ءتۇسىندىرىپ بەرە المايتىن بىردەڭە ايتەۋىر...
...— ال قارىنداستار، قارلىعاشتار، شىعارىپ سالايىق سىزدەردى،— تورتەۋى قاز-قاتار ءتىزىلىپ، بەك جاراسىپ، بەرى بەتتەدى. ويبۋ، مەن ويعا باتىپ، جۇلدىز ساناپ تۇرعاندا ەكى جىگىت، ەكى قىز ءبىراز جەرگە بارىپ قالىپتى. ۇزىنتۇرا جىڭىشكەسى ايەشتى يەكتەگەن. سوندا باعۋسىز جاتقان مال بار دەگەنى مە؟ كىمدى باسىنعانى؟ مۇنداي قورلىققا ءبىز شىداي الماسپىز. قول-اياعىم سەلكىلدەپ سالا بەردى. كەلە بەرگەندە ۇزىنتۇرا نەمەنى يىعىممەن قاعىپ جىبەردىم دە، ايەش ەكەۋىنىڭ ورتاسىنا ءتۇسىپ الدىم.
— وھو-پاي، بۇل قاي باتىر؟— دەدى ءتۇبىر استىنداعى اپكەمنىڭ ارعى قاناتىنداعى ءداۋ ءتۇبى تۇسكەن شەلەكتەي داڭگىرلەپ. ءۇردىس شابۋىل ەسىن تاندىرىپ، ءتىل-اۋزىن بايلاپ تاستاعان با، ۇزىنتۇرادا ءۇن جوق.
— دوسان اتتى ءىنىمىز — وسى جىگىت. كلۋبقا ءبىر ىزبەن اكەلىپ، ءبىر ىزبەن قايتاراتىن مىقتىڭىز وسى كىسى،— دەپ، عايشا قولتىعىما سۋ بۇركىپ جاتىر.
— وھو-ھو! وندا تارس-تۇرس تانىسىپ قويالىق. مەن ەرلان دەيتىن اعانمىن!— الگى ديۋ اعاعا زار بوپ تۇرعانداي كۇرەكتەي الاقانىن قولتىققا ما الدە ءبۇيىرىمنىڭ ءبىر جەرىنە مە، تىقپالاپ جاتىر،— اناۋ ارىقشا اعاڭ — مۇرات. ول دا سەن سياقتى بويداق باتىر. گيدرولوگپىز. قاستارىڭا بۇگىن كوشىپ كەلىپ، قاۋجاڭداپ جاتقان جاي بار. ءجا دەگەن قۇدايى كورشىمىز. ەرتەڭ ەرۋلىك اكەلىڭدەر،— دەپ، الاي ءبىر، بىلاي ءبىر كەتىپ، ارقىراسىن كەپ.
— نەگە الدىدان سامساپ شىعا كەلدىڭدەر؟ نەگە قورقىتاسىڭدار؟— دەدىم شاڭكىلدەپ. ارتىنشا ورىنسىز تيىسكەنىمدى سەزىپ، ءتىل تىستەدىم. امال نە، ايتىلعان ءسوز — اتىلعان وق. قورقىتىپ-شوشىتايىن دەپ جۇرگەن بۇلار جوق. ءتۇبىر استىنداعى اپكە عوي، «گيدرولوگ اعا-وۋ!» دەپ، شاقىرا قويعان. ە، قايتەمىن. كينودان قايتقان سايىن ايەشتى شىر-پىر قورعايمىن دەپ شاش اعاردى. ءبىزدىڭ اۋىلداعى اعالار دا قىزىق. بىر-بىرلەپ، بىلاي سىپايى تىلدەسۋ قايدا، ايەش جەپ قوياتىنداي ەكى-ۇشتەن كەلەدى. «ءاي-ۇي!» دەپ، ءبىر-بىرىن قاعىتا ەدىرەڭدەپ، ىزدەنە باستايدى سوسىن. «بيىل قايتسە دە وقۋعا تۇسەمىز، قالادا كومەكتەسەتىن اعا-جاعامىز بار»،— دەپ، بەت الدى داۋرىعادى. اتام زاماندا ءبىتىپ كەتكەن ءبىر قىرعىن توبەلەسكە تامسانىپ، كەڭك-كەڭك كۇلەدى. كوبىنە اڭگىمە اياعى داۋعا اينالىپ، سول ارادا كەۋ-كەۋلەسىپ قالىپ قويادى. ءبىز جايىمىزعا كەتەمىز. بىلتىر تورموزى ۇستاماي قالىپ، ءبىزدىڭ، ءۇيدىڭ بۇرىشىن پەرىپ كەتكەن قاسەننىڭ تراكتورىنا ۇقسادى وزدەرى. ايەشكە جۋىپ كەتسە، كەڭ دۇنيەلەرى نەگە تارىلىپ سالا بەرەتىنىن قايدام!
ايەش كىتاپحاناسىن تاستاپ، كۇندىزگى وقۋعا كەتىپ قالسا، قۇلاقتان قيقۋ كەتەر ەدى. اپكەمە جىگىت جولاتپايمىن دەپ كلۋب، كينودان شىقپايتىن بولدىم. وقۋعا كەتسە، كلۋبتان قول بوساپ، تازا ساباق، اسىقپەن اينالىسار ەدىم.
...— وۋ، دوسەكە، تاستا اشۋدى. بىزدە جازىق جوق. كينودان شىققاسىن قۇداي دەپ، قارىن سيپاپ، قارا قوس قايدالاپ، جەلىپ بارا جاتقامىز. عايشا قارىنداس قوي شاقىرىپ العان.
وسى عايشاعا نە جوق، قاپ-قاراڭعىدا اتالاپ قيقۋ سالاتىنداي؟!
— وي، اعاي، ءسىز دە...— دەپ قالدى عايشا بۇرتيعانسىپ.
— جو-عا، دوسەكەنە شەكىسپەيىك، مامىلەگە كەلەيىك دەگەنىم دە. مەنىڭ دە قالادا ساعان قارايلاس ءىنىم بار. سەميا بار. ال مۇرات اعاڭ — پراكتيكانت-ستۋدەنت. از كۇن قوناقپىز، كەل، تاتۋ بولايىق،— دەپ، ەرلان تەرتە سياقتى ۇزىن قولىن ۇسىندى. ءسوزى جىلى. كۇمپىلدەگەن قويۋ ءۇنىن ەسەپكە الماسا، جامان كىسى ەمەس، شاماسى. اشۋ تارقاي باستادى. پراكتيكانت-ستۋدەنت مۇرات تا قىزدارعا قاقتىقپاي-سوقتىقپاي، جىرقىلداپ كۇلمەي، اندا-ساندا جايلاپ سويلەپ قويادى. ەرەن قالىڭ شاشى جەلدى كۇنگى شومەلەدەي بوبىراپ تۇر. الدە قاراڭعىدا شاش قالىڭ ءارى قاپ-قارا بوپ كورىنە مە؟ سوڭىنا تامان كورىپ وتىرعان ادام قالعىپ كەتەتىن كينولاردا ءتارتىپسىز قىلىعى جوق، اقىرى وقىپ-وقىپ، ۇلكەن عالىمعا اينالاتىن جىگىتتەر بولۋشى ەدى، مۇرات اتا انىق سول سورتتان. ستۋدەنتتىگى ۇناپ قالماسا، ايەش مۇنداي جۋاس جىگىتتى اياتىنا وتىرعىزا قويماس. «ءبىزدىڭ ايەش ۇندەمەي ءجۇرىپ جاتىپ اتار عوي. ءبىر قاراسا، ءبىتتى، كىمنىڭ ىشىندە نە جاتقانىن ءبىلىپ قويادى»،— دەپ ويلاپ ەم، مارقايىپ قالدىم.
ەرلان، مۇرات اعالار شىنىمەن اققۇمنىڭ ءاستى-ۇستىن جەزدەي قاقتاپ، سۋ تابۋ ءۇشىن جەر تۇبىنەن كەلگەن گيدرولوگتار ەكەن. اۋداندا مال مىڭعىرىپ كوبەيىپ بارادى. قاراسايداعى از بۇلاقتى ساناماسا، بۇل ولكە باسقا سۋ كوزىنەن ادا. قاراسۋدىڭ بورسىعان سۋىن جىلقى تۇگىل، ەسەك تە ىشپەيدى. باياعىدا ءار اۋىل سايىن قازىلعان كولونكالار اۋىز سۋدان ارتىلمايدى. ەگەر ەرلان، مۇرات اعالار وسى جولى كوپ-كوپ جەر استى سۋلارىن تاۋىپ قايتسا، كەلەشەكتە ءتورت تۇلىك مال سۋدان كەندە قالمايدى.
سۋ تابىلسا، ءبىز دە قارق بولار ەدىك. شىلىڭگىر ىستىقتا جالعىز كولونكانىڭ باسىنا اراشا ۇيمەلەگەنشە، الگى كوپ ارتەزياندى بىر-بىردەن باسىبايلى يەلەنىپ المايمىز با. بۇگىن عانا ءۇشباستىڭ ءىنىسىن كارتەنباي اتا كولونكا باسىنان قۋالاپ جۇرگەن. «بىر-بىرىنە سۋ شاشىپ، قالىن ەل قاراپ وتىرعان قۇدىقتىڭ باسىن بورسىعان باتپاققا اينالدىرىڭدار. ۋھ، سەگىز كوزىم!»— دەپ، شىج-بىج. ءتۇن ورتاسىندا بۇكەڭدەپ، شلانگىمەن قاربىز سۋاراتىن كارتەنبايدىڭ دا سۋعا دەگەن سۇعى قايتار ەدى.
...— ءۇي، مىنە، اتايلار. شىعارىپ سالدىڭىزدار، كوپ راقمەت!
ايەشتىڭ ماقپال تۇنگە استاسقان بيازى ءۇنىن ەستىگەندە بارىپ بويىمدى جينادىم. سۋ تۋرالى ادەمى اڭگىمەنى تىڭدايمىن، قيالدايمىن دەپ، ساقتىقتى تاس ۇمىتىپپىن. تۇشىركەنىپ كەتىپ، پراكتيكانت-ستۋدەنتتى كوزبەن قولما-قول ءتىنتىپ ىزدەپ ەم، ايتەۋىر، ايەشتەن وڭاشا تۇر ەكەن. تۇرماي كورسىن، بالەم، تابان استىندا شاتاق شىعارايىن. «ايتسە دە، قاپى قالما، دوسان! اڭگىمەنى ۇيىتىپ قىزىق ايتادى ەكەن مىنا ەرلان ءداۋ. سەن ەكەش، سەن دە ساۋىسقانداي ساقتىعىڭدى ۇمىتا جازدادىڭ. ەكى شوقىپ، ءبىر قارا، دوسان!»— دەپ، ويشا ءوزىمدى قامشىلاپ الدىم دا:
— قايتا بەرىڭىزدەر، مامام ءالى جاتپاعان شىعار،— دەپ تاقاتىڭقىراپ قويدىم.
ءتۇبىر استىنداعى اپكەم ستۋدەنتكە تامان ىعىسا ءتۇسىپ:
— ءقازىر جارقىراپ اي شىعادى،— دەپ، ءار قيىرعا سالماق ەدى، مەن:
— ءاقتوس، ءاقتوس! بار، ورنىنا جات، قوي دەيمىن! بۇل كىسىلەر ءقازىر كەتەدى،— دەپ باقىلدادىم. جارقىراپ شىعاتىن ايدى توساتىنداي ينە جوعالتقان جوق.
ءاقتوس شىركىن ايقاي شىقسا، قۇلپىرىپ سالا بەرەدى عوي، قوراعا قاسقىر تۇسكەندەي سول سەكۋندىندا ارسىلداي ابالاپ، شىنجىرىن ءۇزىپ كەتە جازدادى.
گيدرولوگتار اسىعىس-ۇسىگىس قوشتاسا باستادى.
— دوسان-اي، يتىڭە قازى-قارتا بەرىپ اسىرايسىڭ با، ءتايىرى؟ قارقىنى جويقىن ەكەن. قوي، قايتايىق. جۇمىس باستان اسادى. ەرتە جاتايىق،— دەپ، ەرلان اتا ءداۋ تۇلعاسىن ارلى-بەرلى قوزعاپ قويدى. پراكتيكانت-ستۋدەنت مەنىڭ الاقانىمدى جىبەرىڭكىرەمەي:
— دوسان، بىزگە سوعىپ تۇر. الىس ەمەس. قاراسۋدىڭ جاعاسىنا، سيىر بازىنا قوس تىكتىك. كەشكە قول بوس. گيدرولوگتاردىڭ اسپابىن كورسەتەمىن. جاقسى كينو قويىلسا، ايت، ءبىز دە كەلىپ تۇرايىق كلۋبتارىڭا،— دەپ قيىلدى.
سونىمەن، استىڭعى ەرنى قىبىرلاپ، ۇستىڭگى ەرنى جىبىرلاپ، ستۋدەنتكە دە ءتىل ءبىتتى. ءاي، قىلميىپ ءجۇرىپ، قۋسىن-اۋ، مۇرات اعا! بىلاي قاراعاندا ءسوزىن ماعان باعىشتاپ تۇر. ءتۇن جاسىرادى دەي مە، ايەش جاققا جاپا-جاپاق قاراپ قويادى. قاراڭعىدا مەنىڭ مىسىقتاي كورەتىنىمدى قايدان ءبىلسىن. ايەش مەكتەپ ساحناسىندا ءان سالىپ تۇرعان كىشكەنە قىز قۇساپ، قولىن الدىنا ۇستاپ الىپتى. سىنىقسىپ تۇر. ەكى شوقىپ، ءبىر ەمەس، ءبىر شوقىپ، ەكى قارا، دوسان! مىنالار ما، مىنالار قاسەنگە دە، سەمەيحانعا دا ۇقسامايدى. اۋزىڭدى ارتىنا قاراتىپ كەتپەسىن. مۇرات قولىمدى جىبەرمەي: «كەشكە قولىمىز بوس. سوعىپ تۇر!»— دەپ قيىلعاندا، ماعان ءىشى ەلجىرەپ تۇرعان جوق. ارتىنا كەلگەندى تەۋىپ، الدىنا كەلگەندى تىستەپ، الاساتىپ تۇرعان دوسان قىرشاڭقىنى ءقايتسىن. قوس اپكەگە: «كەلەمىز. توسىڭدار» دەگەن ىم دا. بىتىقى-شىتىقى ويلار باسىمدا كينولەنتاشا سىرعيدى. وسى جىگىتتەر جولاپ كەتسە بولدى، ايەشتى ەشكىمگە قيماي، قىزعىشتاي قوريتىنىم قالاي؟ جايشىلىقتا ونىڭ ءبىرى جوق. شارماياقتاسىپ، كەرەك دەسە، وكپەلەسىپ تە قالامىز.
بىلمەيمىن، بىلمەيمىن...
ستۋدەنت قولىن ايەشكە سوزا بەرىپ ەدى، اپكەمنەن بۇرىن ۇمتىلىپ بارىپ ۇستاپ الىپ، سىلكىپ-سىلكىپ جىبەردىم.
— ساۋ تۇرىڭىزدار! ساۋ تۇرىڭىزدار! ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ يتتەرى ۇندەمەي كەلىپ ەتەكتەن الا تۇسەدى. ەل جاتا ءبارىن شىنجىردان بوساتىپ قويا بەرەمىز. بوتەن ادامدارعا كەرەمەت ءوش، تۋرا كوشەدەن كوشەگە قۋالاپ ءجۇرىپ قابادى،— دەدىم ساڭقىلداپ.
ەكەۋى كەتۋگە اينالدى. ايتسە دە:
— قوش ايتىسپايمىز، قارىنداستار!
— كورىسىپ تۇرامىز...— دەپ قويادى.
— اۋىل اراسى جاقىن، ۇمىتىپ كەتپەڭىزدەر!— ەكى اتادان قوسىلاتىن اپكەم ولاردان اسىپ ءتۇسىپ جاتىر.
قاقپانى قان قاقساتىپ جىلاتىپ اۋلاتا كىرە بەرگەندە، كەرى بۇرىلىپ:
— مۇرات، ەي، ەرتەڭ ايەش، عايشا ۇشەۋىمىز قاراسايداعى ناعاشىعا بارامىز. ءبىر اي سوندا بولامىز،— دەپ، قايدان شىقسا، ودان شىقسىن، پەرىپ قالدىم. ءبىلىپ قويسىن، عايشانىڭ دا، ايەشتىڭ دە جۋىق ارادا وزدەرىنە جوق ەكەنىن. اي جۇرەتىنىمىز وتىرىك. اپام مانا ارى كەتسە اپتا دەگەن. ادامدى الداۋ جاقسى ەمەس. ءبىراق مۇرات تا جاڭا «اسپاپ-ماسپاپ كورسەتەمىن» دەپ، مەنى الداۋسىراتتى. ەندەشە، ەسەپ 1:1!
— بالا ەمەس، پالە عوي!— ەرلان اتانىڭ داۋسى.
قوس ساۋساقتى ۇرتقا تىعىپ، جەر-دۇنيەنى جاڭعىرىقتىرا ىسقىردىم كەپ. ونىمەن قويماي:
— ايتاق، ايتاق، ءاقتوس!— دەپ، ايقاي-سۇرەندى سالدىم. بالا ەمەس، پالە بولسام، پالەنىڭ كوكەسىن كورسىن، بالەم!
الجىپ قالعان ەكەۋ-ۇشەۋىن ەسەپتەمەسە، اققۇم يتتەرى ايقاي شىقسا الاقايلاپ، اتتانداپ كەتەدى. ال ىسقىرىقتى ەستىمەسىن دە. ەستىسە، توبە شاشى، جو-جوق، ازا بويى قازا بولىپ، ءار تال تۇگى تىك تۇرادى. ايتقانداي ابالاعان، شاڭكىلدەگەن، ارپىلداعان سان ءتۇرلى اۋسار ءۇن قاباتتاسا شىعىپ، اققۇم لەزدە ازان-قازاننىڭ استىندا قالدى.
— نەگە ايتاقتايسىڭ؟ نەگە ىسقىراسىڭ، وي، بالا؟— عايشا بىلەگىمنەن مىتي ۇستاپ، جۇلقىپ قالىپ، ىشكە ەنگىزىپ جىبەردى. ەتپەتتەپ تۇسە جازداپ، بۇكەڭدەي جۇگىرە ءتۇسىپ، ارەڭ بوي تۇزەدىم. مىنا قىز قايتەدى، ءاي؟! قارشاداي بولىپ كۇشتىسىن ءوزىنىڭ.
ايەش ونداي-وندايدا بۇرىن سىڭق-سىڭق كۇلىپ قوياتىن. ايتپەسە: «تەنتەك بولما، دوسانيك. بەرى جاقىنداشى، جاعاڭ قيسايىپ تۇر، جوندەپ جىبەرەيىن»،— دەپ، قاسىنا شاقىراتىن. بۇل جولى ۇندەگەن جوق. جەڭىل كۇرسىندى دە، ۇيگە بەتتەدى.
سىرتتا وتىرىك كۇيبەڭدەپ ءجۇرىپ الدىم. قۇرىعاندا ەكى اپكەمنىڭ بىرەۋى: «دوسان، ۇيگە كىر دە، تاماق ءىشىپ، جاتا قال، ەرتەڭ ەرتە جول جۇرەمىز، ۇيقتاپ قالارسىڭ»،— دەيتىن شىعار، ءىنى ەكەنىم راس بولسا. ءۇن جوق. ءاقتوستى شىنجىردان بوساتىپ ەم، كەرىلىپ تۇرىپ ءدۇر سىلكىنىپ ەدى، ۇستىنەن بۇرقىراپ ۇشقان شاڭ وكپە قاپتى. قاقپانى اشقاندا دۋالدان ءبىر-اق قارعىپ، كوشەدەگى قۇربى-قۇرداستارىن ىزدەپ كەتتى. كۇندە اۋەلى ەركەلەپ، كەۋدەمە اسىلۋشى ەدى. بۇل جولى قۇيرىق تا بۇلعاڭداتپادى.
جامان جالعىزسىرادىم.
كارتەڭبايدىڭ شيفەر شاتىرلى ءۇيىنىڭ توبەسىندە وتىرعان بىرەۋ شەتى جەمتىر-جەمتىر قىزعىلت قوڭىر ناننىڭ جارتىسىن الپەشتەپ جوعارى كوتەرىپ وتىر.
جوعارىلاعان سايىن الگى جارتىكەش تابا نان قىزعىلت قوڭىر تۇستەن ايىعىپ، كادىمگى اپپاق سارى ايتا اينالىپ كەلە جاتتى. اۋىل سىرتىنان شىققان «اھ!» دەگەن ءبىر اپايدىڭ اششى داۋسى اۋەلدە قاتتى شوشىتىپ ەدى، ىلە ساقىلداعان كۇلكىگە اۋىستى. ايدى ماڭدايعا جاپسىرىپ الىپ، شەكسىز ويعا باتتىم. ايەشتى وكپەلەتىپ الدىم. ءاي، وكپەلەدى، وكپەلەدى. ۇندەمەدى — وكپەلەدى. ءوزىم دە قاتىپ كەتكەندەي قاتتى ەلىردىم بۇگىن. ەرلان، مۇرات اعايلاردىڭ بەتىنەن الىپپىن. قاسەن، سەمەيحانداردى الدادىم. بىلگەنىمدى ىستەپپىن. ەندى ايەش وكپەلى مە، جوق پا، ونى ماعان اپتا وتكەسىن بىلدىرەدى. وندا دا سىلاپ-سيپاپ قانا قاعىتىپ، سىپايى سويلەيدى. جالپى، وكپەلەسە، كەرەمەت سىپايى بولا قالادى. مىسالى: «ءبىزدىڭ دوسان كەي كەزدە اپكەلەرىن اعاش اتقا مىنگىزىپ جىبەرەدى. سولاي ما، دوسان؟» سول سىپايىلىعى ولتىرەدى مەنى. ودان گورى عايشا قۇساپ ويىنداعىسىن ىرىكپەي، سالدىر-كۇلدىر اقتارا سالساشى. بويجەتكەن سايىن، قىزىق بولىپ بارادى ءبىزدىڭ ايەش. بۇرىن وكپەسى قانشاما قاتتى بولسا دا، بىر-ەكى كۇنگە جەتپەيتىن. بويجەتىپ العاننان بەرى ءبولسىنىپ-سانسىنۋى اپتادان اساتىن بولدى. جانە بەتىڭە تۋرا ايتپايدى. كەكەيدى. بۇيتە بەرسە، ەكى-ۇش جىلدان كەيىن ىشىمدەگىنى تاپ دەيتىن تازا تىمپيعا اينالاتىن شىتار.
...تەمىر شەلەكتىڭ تۇتقاسىن شيقىلداتقان ەكى قىز ۇيدەن شىعىپ، قاقپاعا بەتتەدى.
- ىشكە كىر، دوسان. سورپا ستولدا. ءىش تە، جاتا بەر.
ايتتىم عوي، ايەش اپكەم سۋىپ بارا جاتىر دەپ. «ىشكە كىر دە جات» دەپ ءدۇرس-دۇرس ەتەدى. اپكە ىنىگە بۇيتە مە؟ مۇنداي سوزدەردى كەز كەلگەن بويجەتكەن قىز ايتا الادى. جاڭا عوي ەرلان، مۇرات اتالاردىڭ الدىندا مايىسا قالدى. قىزداردىڭ سىرىنا ءتۇسىنىپ كور. بۇرىن مەنى، «قورقامىن»،— دەپ، كولونكاعا الا كەتۋشى ەدى. بۇل جولى توسا تۇر دەمەدى. ءاي، ەندى مە، ەندى ايەشتى قاسەن، سەمەيحان، مۇراتتاردان شىر-پىرىم شىعىپ قورعاسام، دوسان اتىمدى باسقا قويسىن. سىيعا سىي، سىراعا بال، اپكەتاي! بولدى، ءبىتتى — ەش تەسىككە تۇمسىق سۇقپاسپىن، كەز كەلگەن قۇيىسقانعا بەت الدى قىستىرىلمايمىن. بادىراق كوز، سەن تيمەسەڭ، مەن تيمەن. نە بولار ەكەن، ونى دا كورەيىك. بۇدان بىلاي اتىمتايەۆ ىلعي دا پاس، دوستار جانە اپكەلەر!
ۇيگە كىرسەم، ستول ۇستىندە مايلى سورپاسى مەيمىلدەگەن تارەلكا، نان، قاسىق، كەسە، ايران دىرىلدەپ تۇر. وزدەرى تىڭقيىپ السا كەرەك. ايەشتە مۇنداي قىلىق جوق ەدى. شۇڭكىلدەسەك تە، كۇڭكىلدەسەك تە، استى اپكە-ىنى قۇساپ بىرگە ىشەتىنبىز. ماعان كورسەتكەن قىرى ما سوندا؟ ەرەگىسكەندە، ىلگەكتى سالىپ قويسام با؟ ەكەۋى سوسىن، امال جوق، ەسىك قاعادى. مامام ويانادى. «نەگە كەش جۇرسىڭدەر؟»— دەپ كەيىپ الادى. ءاي-اي، بۇل بارىپ تۇرعان قاستىق. ەسە الۋدىڭ باسقا ءبىر ءادىل ءادىسىن قاراستىرۋ قاجەت.
سورپاعا جۋىعامىن جوق. ون جاق بولمەگە ءوتتىم دە، توسەككە قۇلاي كەتتىم.
سالدەن سوڭ انىق دۇنيە بۇلدىراپ، كىشىرەيە كەلىپ، كىرپىك استىنا تىعىلدى. كىرپىكتىڭ ءار تالى ءبىر-بىر سىرىۇ. الدەكىمنىڭ كورىنبەيتىن الاقاندارى قوس قۇلاعىمدى باسىپ، دىبىس اتاۋلى السىرەپ بارا جاتتى. شەلەك سالدىرلادى. شالتاي ولكەدە ەسىك سارت جابىلىپ، ىلگەك سىرت ەتتى.
— سۋلارىڭ كەرمەك تاتيدى عوي، ايەش؟ مينەرالدى سۋدان اينىمايدى.
— قايدان بىلەيىن. اققۇم سۋى باياعىدان سونداي.
تىپ-تىنىش...
* * *
— ەھە-ھەي، قىزىقتى قارا!
سول كوزىمدى اشىپ، ونىڭ ءوزىن دە سىعىرايتىپ قاراسام، ءتۇبىر استىنداعى اپكەم مەن شالقالاپ جاتقان ورىندىقتىڭ ارقالىعىنا ءۇڭىلىپ تۇر.
عايشادان قالىسامىن با، تۇزەلىپ وتىرىپ، ۇزىننان-ۇزاق قاعىلعان ارقالىق اعاشتارعا مەن دە شۇقشيدىم. ە، اققۇمنىڭ التى جاسار بالاسىنان الپىس جاسار شالىنا دەيىن بەلگىلى كونە جازۋلار: «جانار + اليك = ليۋبوۆ!». «الماس قوجابەرگەنوۆ. 2/5. 1979 ج.» «پروششاي، اككۋم! كاناف...» ءبارى دە باكى ءجۇزى، شەگە ۇشىمەن ىستىقتان بوياۋى شاتىناپ كەتكەن كولدەنەن اعاشتارعا قيقى-شويقى ويىلىپ جازىلعان. جانار، الماس — ءبارى دە اققۇمدىقتار. كەيىنگى ۇرپاق بىلە ءجۇرسىن دەگەن بە، اتتارىن اياماي جازىپتى. بۇل ورىندىق، ءبىر ەسەپتەن، اۋىلدىڭ قۇرمەت كىتابى سەكىلدى. قۋ وزدەرى. قايداعى قيىر شەتتە ەلەۋسىز قالاتىن جوپشەڭكى ورىندىقتار ەمەس، كۇنىگە ءجۇز ادام قۇيرىق باسىپ دەمالىپ، ءجۇز ادام كورەتىن ايالداماداعى ورىندىققا جازىپ سالعان.
وسىنى ايتا قويايىن دەپ، «ا-ا!» دەپ اۋىز اشا بەرىپ ەم — «اققۇمنىڭ ادامدارى» دەمەك ەم — عايشا توتەدەن كيىپ-جارىپ جۇرە بەردى:
— اققۇمنىڭ بالالارى كورگەنسىز ەكەن،— قىزىق بولعاندا، عايشا دا ءسوزىن «ا» ارپىنەن باستادى. اپكەمنىڭ سارتىلداعان ءسوزى مە، ءجۇرىس-تۇرىسى ما، ايتەۋىر، ماعان تارتقانى تارتقان. وعان قاراعاندا، قايتا ايەش ەكەۋىمىز مىنەز جاعىنان الىستاۋ جاتىرمىز. بولە دە جازباي ۇقساي بەرەدى ەكەن.— جاپ-جاڭا ورىندىقتى قيقالاپ، بۇلدىرگەنى نەتكەنى؟
جىبىرلاعان جازۋلار تىستەپ الارداي ەكى قولىن ارقاسىنا ۇستاعان كۇيى تىزەسىن ۇرشىعىنان كەيىن مايىستىرا ءتۇسىپ، ەڭكەيىپ تۇر.
«وعان سەنىڭ نەڭ شىقتى؟» دەپ قالا جازداپ، ءوز-وزىمدى ارەڭ تەجەدىم. قوناق ەكەمىن دەپ عايشانىڭ تىزگىن تارتاتىن ءتۇرى جوق. ءتور تۇگىل، باسقا شىعىپ بارادى. اققۇمنىڭ بالالارىن ورىندىقتاعى جازۋلارعا بولا كورگەنسىز دەپ جازعىرادى. كورشى اۋىلدان ورىندىق تۇگىل، ءۇي قابىرعالارىنا سىزىلىپ قالعان ۇيات جازۋلاردى كورگەنبىز. دوسەكەڭ دە جۇماقتا تۇرعان جوق. اققۇمدا دۇنيەگە كەلىپ، وسكەن، ەندەشە، عايشاعا سالسا، مەن دە كورگەنسىز ەكەمىن. الدە بايقاماي سويلەپ قالدى ما؟ عايشا اڭعال سويلەدى دەگەنشە، اسپانداعى اي جەرگە گۇرس قۇلاپ، بىت-شىتى شىقتى دەگەن دۇرىس.
— ءوزىڭىز نە دەپ تۇرسىز؟ اققۇمنىڭ تاريحىن نەگە مازاقتايسىز؟
— قالاي داۋىس كوتەرگەنىمدى بايقاماي قالدىم. ۇيقى قانباي، قالعىپ-مۇلگىپ وتىرعان كەزدە بۇرىن دا قالاي بولسا، سولاي سويلەي سالۋشى ەم. داۋىس كوتەرۋىن كوتەرگەنىممەن، ىشتەي از-مۇز قىسىلدىم دا.
ادەپسىز ءسوز ايتىپ قويعانداي عايشا بەتىمە باجىرايا قارادى (ەگەر قىسىق كوز باجىرايادى دەپ ەسەپتەسەك).
— تاريحى نەسى؟
— تاريح پا؟— ول — مىناۋ!— تۇرەگەلدىم. جايلاپ باسىپ، اناداي جەردە جاتقان تالدىڭ قۋراعان بۇتاعىن الدىم. ورىندىق قاسىنا كەلدىم. سول قولىمدى ارقاعا قايىرىپ تاستادىم دا، وكشەنى كوتەرە ءشانيىپ تۇرا قالىپ، شاڭق ەتتىم. ەرا ەكپىنىچ سويتەتىن. اسىرەسە سوعىس تۋرالى تاقىرىپتى وتكەندە قاتتى شاڭقىلدايتىن.— ماسەلەن، مىنانى الساق...— بۇتاق ۇشى «جانار + اليك = ءليۋبوۆتىڭ!» «ءليۋبوۆىن» تىرناپ تۇر،— مۇنى ەرىككەن بىرەۋ جازدى دەپ ويلاماڭىز. كوك قاقپالى ۇيدە تۇراتىن جانار اپاي مەن الماعامبەت اعاي ويعان. انە، ءوزى دە شىقتى!
كوك قاقپانى ايقارا اشىپ، الەكەڭنىڭ شىتا كەلگەنى راس ەدى. عايشا شوشاڭ ەتىپ، الەكەڭ تاپتاپ كەتەردەي، كەيىن سەكىرىپ ءتۇستى. الەكەڭ ايتۋلى ءنان كىسى-تىن. ۇزىننان دا، كولدەنەڭىنەن دە. شارا بەتى قىپ-قىزىل. يەگىنە قاراي ەكى تارام بوپ سالبىراعان قالىڭ قارا مۇرتى بار. ءقازىر ۇلپا مۇرت ەپتەپ جەلبىرەپ تۇرۋعا ءتيىس، ويتكەنى قىزا باستاعان قۇم جاقتان ىستىق لەپ لەكي جونەلىپ ەدى. جەل جەلپىسە، جەلبىرەي قالاتىن ونداي ۇشقالاق مۇرتتى ءبىز شالعى مۇرت دەيمىز. الەكەڭ ءبىزدى قاپەرىنە الماستان، ەڭىرەتە ەسىنەپ ەدى، مۇرت ۇشتارى ەتتى كەلگەن ەرنىنىڭ استىنان قوسىلا قالىپ، ەتپەتتەي جىعىلعان «س» ارپىنەن اۋماي قالدى. سوسىن باعانا باسىنا قوناقتاعان رەپرودۋكتوردىڭ «راز، دۆا، تري!» دەگەن كومانداسى بويىنشا وتىرىپ-تۇرىپ: ءاھ-ۇھ!»— دەپ، ىرسىلداپ كەتتى.
— ءارتىس ەكەن! — عايشا ميىعىنان كۇلدى. «ءوزىنىڭ اۋزىن اشىپ، ءتىلىن كورەر مە ەدى،— دەپ ويلاي قالدىم،— ءتىلىنىڭ قوتىرى بار شىتار».
— الەكەڭ دە جىگىت بولعان. ءوزى جانار اپايدى قاتتى ۇناتىپتى. ونى كوپ ۋاقىت بويى ايتا الماپتى. ءبىر كۇنى تۇنگە قاراي ورىستەن قايتپاي قالعان سيىردى جانار اپاي ساتىرلاتىپ قۋىپ كەلە جاتپاي ما. ءبىر بۇرىلىستا اپايدىڭ سوڭىنان الەكەڭ ءتۇسىپ بەرەدى. شوشىپ كەتكەن جانار اپاي قالتىراپ-دىرىلدەپ: «سول-لاي ما؟»— دەپتى. سيىر جايىنا قالىپتى. الەكەڭ الگى جەردە قۋانعانىنان قالتاسىنان باكى شىعارىپ، جاڭا ورناتىلعان ورىندىققا وسى جازۋدى ويىپ...
عايشا لىپىلداي جونەلگەن مەنى بەل ورتادان ءۇزىپ تاستادى:
— ءبىزدى ادام عۇرلى ساناسايشى. ارتىستىگىمەن قوسا، باقىتتى جان، ءا؟ باقىتتىلار عانا باسقاعا نازار اۋدارمايدى.
سول ەكى ورتادا كوك قاقپانىڭ ار جاعىنان:
— ءاي، شال، كوپ كۇشەنە بەرمە. مىقتىلىعىڭدى اۋلاعا كىرىپ كورسەت. ەلدەن ۇيات بولادى،— دەگەن سىزىلعان ءۇن شىقتى. جانار اپاي دا. و كىسى باسقالارمەن ادام سياقتى سويلەسەدى. ال الماعامبەت اعايمەن ءوستىپ سىزىلىپ سويلەسەدى. سەكۋندتان سوڭ اپايدىڭ ءانى ءسال قاتايدى،— ساپار، تۇرەگەل ەندى! سيىردى شەشىپ، تابىنعا قوس! جۇلقىنىپ تۇر، باس ءجىبىن ءۇزىپ كەتەر.— «يە-ە، ءدال سو- و-ولاي!» دەگەندەي، سيىردىڭ ازان-قازان ءۇنى قوسا شىقتى.— انار، شاي قويىپ جىبەر! پاپاڭ بۇگىن بىرلىكتىڭ بازارىنا بارام دەپ، كۇشەيىپ تۇر. گۇلگە سۋ قۇيا قويشى، شىنارجان! ەكى كۇننەن بەرى تامىرىنا تامشى سۋ تيمەدى، قۋراپ كەتەر. ءاي، دانيار، كوزىڭدى كىلبيتە بەرمەي، اش، كانە. وتىرىك ۇيقتاپ جاتقانىڭدى كىم بىلمەيدى. انار اپايىڭ، انە، ساعان قايماق قاتقان شاي قايناتىپ بەرمەك. بەتتى شاي دا، وتىن جارىپ بەرە عوي. ويبۋ، مەنىڭ اينۇرجانىم مۇلدەم بىلق-سىلق، اكەم. تەليەۆيزورداعى ءبيشى اپايلارىنان اۋمايدى مىنا اينۇركا! كانە، ءبىر، ەكى، ءۇش، جاستار — الىپ كۇش، تۇرا سال ەندى، پاپاسى ەن جاقسى كورەتىن قىزىمنىڭ بەتىنەن سۇيمەي بازارعا بارمايمىن دەيدى. مەن اماندى ەمىزۋگە كەتتىم. انە، ءوزى دە قىڭقىلدى باستادى...— امانعا كەلگەندە اپاي قايتا اندەتىپ كەتتى.
عايشا كۇلىپ جىبەردى.
— ساپار، انار، شىنار، دانيار، اينۇر، امان... اتامىز جانار اپايدى شىنىمەن جاقسى كورەدى ەكەن،— كوك قاقپاعا جىلى ۇشىراي، دۇرىسى، قىزىعا قارادى. الگى جەردە: «ءتۇبىر استىنداعى اپكەم مەكتەپ بىتىرگەسىن كۇيەۋگە قاشسا، قاشىپ كەتەتىن شىعار»،— دەپ ويلادىم.— دوسان، ءوزى سوندا نە؟ مىنا ورىندىق الەكەن مەن جانار اپايدىڭ قىز-جىگىت كەزىنەن قالعان ورىندىق پا؟ ورىندىق توزباي ما، سىنباي ما؟
— قايدا-ا... ودان بەرى نەشە ورىندىق سىنىپ، نەشە ورىندىق جاڭالاندى.
عايشا اڭ-تاڭ.
— سىنعان ورىندىقپەن بىرگە جازۋ قوسا كەتپەي مە؟ جازۋ قالاي ساقتالعان؟
— جاڭا ورىندىق ورناتسا ءبىتتى، ەرتەڭىنە ءبارىبىر «جانار + اليك = ليۋبوۆ!» جازىلىپ قالادى. كىم شىت جاڭا كۇيى ويىپ جازا قويادى، ءوزىمىز دە بىلمەيمىز.
— قىزىق ەكەن... ال مىنالار شە؟
عايشا «پروششاي، اككۋم! كاناف...» دەگەن جازۋعا ءتونىپ تۇر.
— ە، بۇل ما؟ بۇل اسكەرگە اتتانىپ بارا جاتىپ قانافيانىڭ جازىپ كەتكەنى.
— قانافياڭ دۇرىس دەلىك. كانافيى نەسى؟
— اۆتوبۋس دۇرىلدەپ كەلىپ قاپ، اياققى «يا» بۋىنىن، اي، كۇنىن، جىلىن جازۋعا ۇلگەرمەپتى. قانافيا سونداي بالا. ىلعي بىردەڭەدەن كەشىگىپ، بىردەڭەگە ۇلگەرمەي جۇرەدى.
— ەھە، تۇندەگى الماستى قارا!— عايشا «الماس قوجابەرگەنوۆتىڭ» جانىندا تەبىتىپ تۇر.— مايماق الماس قوي.
ءسويتتى دە، تىزەسىن مايىستىرا ءسال بۇگىپ، كەرە ادىمداپ، ورىندىقتى اينالىپ شىقتى. «الماس قوجابەرگەنوۆتىڭ» بۋىن-بۋىنىنا سەرىپپە سالىپ قويعانداي، ەڭكىلدەپ، ەلپىلدەڭكىرەپ جۇرەتىنى راس ەدى.
عايشا سايقىمازاقتىڭ ءتۇبىن تۇسىرەدى ەكەن. سەكەكتەپ قاسىما كەلدى دە، يميگەن كۇيى ءيتىنىپ تۇرا قالىپ، ساۋساقتارىنىڭ باسىن بۇرىستىرە قۇديتىپ ۇسىنىپ، كوزىن ەجىرەيتە:
— ومونسوزدار مو، كوروندوستور؟ تونوسوپ قويالوق، ولموس،— دەدى كۇڭگىرلەپ.
مەنىڭ ىشەك-سىلەم قاتتى.
— سول، سول، ولموس — سول.
— تۇندە تانىسىپ ەدى. وريگينالنىي جىگىت.
قاستارىنان قارعا ادىم شىقپاپ ەدىم، بۇل قۋ اپكە الماسپەن قاشان تانىسىپ ۇلگەرگەن؟
— اققۇمنىڭ جىگىتتەرى شىنىمەن وريگينال. شەتتەرىنەن تاۋداي-تاۋداي. مىنە، مىنانداي!— قۇشاعىن جازىپ، بەس-التى قاپشىق اۋانىڭ كولەمىن كورسەتتى،— قىزدارى دا ءىرى. قىزىق...
ءىرى قىزى — ايەش، ارينە.
كىمدى ايتسا، سول كەلەدى. «وريگينالدىڭ» ءبىرى — قاسەن قىزىل تراكتورىنىڭ سوڭىنان شاندى شۇباتا سۇيرەتىپ، بۇرىشتان اتقىپ شىقتى.
— گەۋ-گەۋ! ءاي، قارىنداس! ءاي، قۋ بالا! ەكەۋىڭە دە پريۆەت، پريۆەت!- قولىن كوتەردى دە، گازدى باج ەتكىزىپ ەدى، قىت-قىت قاتتى شامىرقانىپ، توڭقاڭ-توڭقاڭ وقىرالاي جونەلدى. ءبىز اپپاق شاڭنىڭ استىندا قالدىق.
— في!— عايشا ءۇستىن قاققىشتاپ، الەك-شالەگى شىعىپ جاتىر،— اققۇم، اققۇم دەگەندە الدىڭا جان سالمايسىڭ. نە اعاش، نە سۋ جوق. اتكوپىر ماي توپىراق. يت بايلاساڭ تۇرمايتىن جەر. جىگىتتەرى دە اۋلەكى، ىلعي عاشىقتىق قىسىپ، قيتىعىپ جۇرگەن بىرەۋلەر.
بويدى بۋعان نامىس قالشىلداتىپ جىبەردى.
— ءبىر اققۇمعا ەكى قاراسايىڭدى ايىرباستار ما ەكەمىز ءبىز. ال قايتەسىز؟ جاڭا عانا جىگىتتەردىڭ ءبارىن وريگينال دەپ ماقتاعانىڭ قايدا؟ اپايلارىمىزدىڭ دا بەتىنەن قان تامىپ تۇر. ال قايتەسىز.
— قويدىم، قويدىم. اشۋلانبا! ءوزىڭ ماعان تارتقانسىڭ-اۋ!— عايشا تۇزۋلەپ قيعان كەكىلىمدى سيپاعىسى كەلىپ، قولىن سوزىپ ەدى، جالتارىپ كەتتىم. سيپاي قوياتىن تەگىن باستى تاپقان ەكەن،— ءاي، قويشى! جەر، قۇم، تاۋ دەپ بولىنبەيدى. تۋعان جەر، جات جەر، انە، سولاي بولىنەدى. اققۇمدى جاراتپاسام، قاراسايدى ساعىنىپ قالعان شىعارمىن. ءجا، قويدىق! سەن دە، مەن دە،— ارى قاراپ، اۋزىن كولەگەيلەپ، ەسىنەپ الدى.— ايەشتى ايتامىن دا. ءقازىر عوي ۇيقىنىڭ جاعىن ايىرىپ جاتىر. ايەش بۇگىن قۋلىعىن مىقتاپ اسىردى.
مامام مانا تاڭەرتەڭ مەنى تۇرعىزىپ الىپ: «بار، ويات اپكەلەرىڭدى. ەكەۋىنىڭ تۇندەگى كۇبىر-سىبىرى جامان ەدى، كۇزەتتەن كەلگەندەي قاتىپ قالىپتى»،— دەگەن. Tءوp ۇيگە كىرىپ بارسام، ورىن جەتپەگەندەي ايەشتىڭ توسەگىندە ەكەۋى ايقارا قۇشاقتاسىپ، ۇيقىنى سوعىپ جاتىر.
ەكەۋى دە مەنەن ۇلكەن. ەندەشە، كەرىسىنشە، بۇلار ەرتە تۇرىپ، مەنى وياتۋى كەرەك ەدى. تۇندەگى كورسەتكەن قورلىقتارى الگى جەردە جانە ەسكە تۇسپەسى بار ما. ۇيقىمنىڭ قانباعاندىعىن ويلاپ ەدىم، اياق استىنان جىنىم كەلىپ، جامىلعىشقا جات تا جارماستىم. باستارىن جۇلىپ الىپ، ۇيقىلى-وياۋ كۇيى، جىلجىپ بارا جاتقان جامىلعىشقا مىسىقشا جابىستى.
— تۇرىڭدار كانى! تۇسكە دەيىن ۇيقتاپ، ميلارى شايقالعان با دەپ ۇرسىپ جاتىر مامام،— دەدىم دىكىلدەپ. ءوزىنىن كوزى جوقتا مامانىڭ بەدەلىن العا سالىپ، قوقيلانىپ الاتىن ادەتىم بار ەدى، ايانايىن با، سوعان باستىم.
— قۇلدىق، تاقسىر! كرۋگوم مارش، ارى قاراپ تۇر!— عايشا، وبالى نە كەرەك، توسەكتىڭ سەرىپپەسىن سىقىرلاتىپ جاتىر. كوپ ۇزاماي جىپ ەتىپ سىرتقا شىعىپ كەتتى.
ايەش كوزىن اشا الماي ۋقالاپ وتىردى دا، ءبىر ۋاقىتتا جاستىقتى قۇشاقتاپ قايتا قۇلادى. جامىلعىشقا قولدى تاعى سالدىم. ايەش باسىن جۇلىپ الىپ، تەسىلە قالىپ ەدى، ويپىر-اي، كەزى شاتىناپ تۇر. سەسكەنىپ قالىپ، ەرىكسىز شەگىنە بەردىم. وللاھي، ءبۇيتىپ اشۋلانعانىن بيىلعى جانا جىلدان بەرى كورىپ تۇرعانىم وسى.
— سەن، سەن...— دەدى تۇتىعىپ،— سەن قاشان قوياسىن وسى ادەتىڭدى؟
— قاي ادەت؟
— قاي ادەت؟ جامىلعىشتى نەگە... مەنى بەسىنشى كلاستا وقيتىن شۇرەگەي قىز دەپ پە ەڭ؟ كوزىڭدى اشىپ قارا! مەكتەپ ءبىتىردىم، كىتاپحاناشىمىن. ماماما ايتىپ، جىنىڭدى قاقتىرىپ الايىن با وسى؟
ايەشتىڭ ايالى كوزدەرى بوتالاپ تۇر. و توبا، ونىسى نەسى؟! مەكتەپ ءبىتىردىم دەيدى. كىتاپحاناشىمىن دەيدى. ماعان سالسا، ايەش سول باياعى ايەش. وزگەرگەن ەشتەڭەسى جوق. بەسىنشى كلاستا دا، جەتىنشى كلاستا دا ايەش بولاتىن. ءقازىر دە سول ايەش. الدە ون جەتى جىل بويى ءبىر ماعان اپكە بولا بەرۋ ابدەن جالىقتىرىپ، اپكەلىكتەن تازا-تاقىر قۇتىلعىسى بار ما؟ قۇتىلىپ كورسىن، مامام، كوكەم بولىپ، اۋسەلەسىن كورىپ الايىق. كىتاپحاناشىمىن دەپ، تاناۋدى وسىنشاما كوتەرۋگە بولا ما؟ اپكەگە، ونىڭ ىشىندە تۋعان اپكەگە مەن ەركەلەمەسەم، كىم ەركەلەيدى؟
العاشىندا مىقتاپ ابىرجىسام دا، سوڭعى ويلار ماعان عاجاپ كۇش بەردى.
— كىتاپحاناڭ وزىڭە. نەگە تۇرمايسىڭ؟— دەپ، ەدىرەڭدەي بەرىپ ەم (ءىشىم، ارينە، ايەشتاي دەپ، ءبارىبىر ەلجىرەپ تۇر عوي)، ايەش جامىلعىشتى تۇمشالاي ورانىپ الدى دا، توسەككە تاعى ەتپەتىنەن ءتۇستى. جامىلعى استىنان الدەنە دەپ بۇرقىلداپ جاتىر.
— نە؟
— نە، نە؟ اۋىرىپ جاتىرمىن. باسىم...
سول مەزەتتە كىرىپ كەلگەن مامام:
— ەكەۋىن جۇمىرتقانى جاڭا جارىپ شىققان شوجە قۇساپ، شەكىسىپ جاتىرسىڭدار ما؟ عايشادان ۇيات ەمەس پە؟— دەي بەرىپ ەدى، ايەشتىڭ كەتەۋى مۇلدەم كەتتى.
— وي، ماما-وۋ...— ءۇنى مۇلدەم ءالسىز.
مامام بىردەن جۋاسىدى.
— و، نە ايەش؟— قاسىنا تىپىڭداپ جەتىپ باردى. ايەشىم الگى جەردە كەرىلىپ-سوزىلۋدىڭ مىڭ ءتۇرىن باستاپ جىبەردى. اۋەلى مۇرنى پىسىلداپ، مىرسىلداپ جىلادى. ونىسى وتىرىك ەندى. سالدەن سوڭ جامىلعىش استىنان بىلەگىن شىعارىپ، قولىن سوزدى،— مام، ءا، مام... الاقانىمدى ۇستاشى. جانىپ تۇر ما؟ باسىم اينالادى. دەنەم اپ-اۋىر...
— اللا، اللا! نە بولدى، ايەشجان؟ نە جازدىق؟- دەپ، مامام شىبىن جانىن قويار جەر تاپپاپ ەدى، وسى ايتقانىم ىپ-راس، ايەش ءوز وتىرىگىنە ءوزى ۇيالدى ما، داۋسىڭ جايلاتىپ:
— قويشى، مام! تۇك ەمەس، جاي انشەيىن. كەشە كينودا... جەلدەتكىشى اشىق تەرەزەنىڭ تۇسىنا وتىرىپ ەدىك... مام دەيمىن... بۇگىن قاراسايدى قويسام قايتەدى؟ انا دوسان بارسىن،— دەپ قوڭىرسىتتى.
ەھە، ءبارى بەلگىلى بولدى...
— ءيا، وتىرىك اۋىرىپ...— دەپ سىپسىڭداي بەرىپ ەم، مامام:
— ءتايت، سالعىلاسپا! سىرقات ادامنىڭ ءبىر اياتى جەردە، ءبىر اياعى... The، تھە، ءتىلىم تاسقا! قايداعىنى ايتقىزىپ... كىشى ەكەمىن دەپ الاساراتىن كۇنىڭ بار ما سەنىڭ؟ تۇيمەدەي بولىپ، تۇيەدەي اپكەڭنىڭ جاعاسىنا جارماساسىڭ دا جاتاسىڭ،— دەپ، ماعان قيعىلىقتى سالدى. ايەش جايىنا قالدى. امالىم تاۋسىلىپ، سۇتكە تيگەن كۇشىكتەي سۇمىرەيىپ، سىرتقا زىتتىم.
اۋلا ورتاسىندا تۇرىپ، قاپا بولدىم ابدەن. «ءومىر ادىلەتسىز! ايەش سەكىلدى مياۋ-مياۋ جالقاۋ قىزدى ماعان اپكە قىلعان دۇنيە قىرسىق. تۇڭعىشتىعىن بەتكە سالىق ەتىپ، وندى-سولدى پايدالانىپ ءبىتتى. قاشان تۇرادى، قاراسايعا بارادى، بارمايدى، ءوزى بىلەدى. كەنجەلىكتىڭ كۇنى قۇرىسىن. ءبارى اقىل ايتىپ، ۇرسىپ العىسى كەلىپ، تىلدەرى قىشىپ تۇرادى. اتا بولىپ، كادىمگىدەي كىسىمسىنىپ، ۇرسىپ، زەكىپ، قۇرىس-تىرىستى جازىپ الاتىن ءىنى دە جوق. ءۇشباستىڭ ۇيىندە شاپقىلاعاندا شاڭ بوراتاتىن، كارتەڭبايدىڭ باقشاسىنا تيىسەتىن كوپ ءىنى مەنىڭ ماڭدايىما جازىلماعان، ال قايتەسىڭ».
تاڭەرتەڭ ءبىتىپ كەتكەن ءىس وسى.
...تىستەنىپ، توڭىرەككە قارادىم. عايشا اناداي تاقىر جەردە تۋفليىنە ءتۇيىر شاڭ جولاتپاي، ەشكى سەكىلدى سەكسيىپ تۇر. كۇن قامشى سابى كوتەرىلىپتى. اۋىلدىڭ ءار تۇسىنان تراكتور دارىلداپ، وت الىپ جاتىر. الەكەڭ اۋلاسىنان «قىرع-قىرع!» دەپ، ءبىر قورا قاز-ۇيرەك قىرىپ تاستارداي ۋرالاپ، قيقۋلاپ، شۇبىرىپ شىعا بەردى. ىلە كوك قاقپانىڭ ار جاعىنان شيقىلداعان شوجەلەرىن ەرتكەن قۇرقىلداق اق تاۋىق تا ەدىرەڭدەپ كورىنىپ قالدى. ءبىرىنىڭ ءىزىن ءبىرى باسقان قاز، ۇيرەك اۋىل ورتاسىنداعى كولونكاعا تىكە تارتسا، اق تاۋىق شوجەلەرىن شوكتاي ءيىرىپ، ءۇي ىرگەسىندەگى قالاقايعا بەتتەدى. الەكەڭ قاقپاسى ءبىر اشىلسا، جۋىق ارادا جابىلمايدى ەكەن. كوپ ۇزاماي ساپار، شىنار، دانيار كورىنىپ، الدىڭعى ەكەۋى سيىر مەن بۇزاۋدى اۋىلدىڭ ەكى شەتىنە قۋالاي جونەلسە، دانيار ۆەلوسيپەدتىڭ ۇزەڭگىسىنە اياعى جەتپەي، ەسىك الدىنداعى ورىندىققا شىعىپ، تىرباڭداپ جاتىر.
مەن ەڭىرەتە ەسىنەمەك ويمەن اۋىزدى ءنىل كروكوديلىنشە كەرە بەرىپ ەم، تۋ سىرتتان:
— ويبۋ، انە، اۋزىڭا شىبىن كىرىپ كەتتى. جاپ كانە، بول تەز!— دەگەن داۋىس شىقتى. ساسقاندا جاق قارىسىپ قالا ما، نەمەنە، سول ساتتە شىقشىتىمنىڭ ءبىر جەرى تىرس ەتىپ، كەرىلگەن اۋزىمدى جابا الماي قور بولايىن. بىرەۋ يەگىمنىڭ استىنان نۇقىپ قالىپ ەدى، ءتىسىم تىسىمە ساق ەتە قالدى. قاراسام — ءۇشباس!
— ءاي، سەع قايدات ءدۇرزىن؟ داڭ اتپاي؟— شىقشىت ارەڭ قوزعالىپ، اۋزىما كىشىگىرىم جۇدىرىقتاي اششى كۇرت سالىپ سورىپ تۇرعانداي ارەڭ سويلەدىم.
— كەشە سەنى ماياداي باقىرتىپ، ەلۋ تيىن ۇتىپ العانىمدى بىلەسىڭ عوي. بىرلىككە بارىپ، سونى ساۋداعا سالامىن.
— جو-جوق، سەن قىلجاقتاماي، شىنىڭدى ايت،— دەپ، وزەۋرەمەك بولىپ ەم:
— باسقا قانداي شىندىق كەرەك،— دەگەن ءۇشباستىڭ جانا تانا ويناقشىپ تۇرعان قاراشىعى قاتا قالدى. باياعى زاماندا بۇل ءوزى قىلجاقباس، ويىنپاز بالا ەدى. اكەسى ىشكەلى بەرى جاڭاعىداي قىلجاقتى باستاۋىن باستاپ الادى دا، ورتا جولدا كىلت وزگەرىپ، شىتىناپ شىعا كەلەتىن اۋرۋ تاپقان.
قوي، ىلىنىسپەيىك. كەشە تۇندە باسقانىڭ ىسىنە بەت الدى كىرىسپەيمىن دەگەن سەرت جونە بار. ءسوز دەگەن كومەيىمدە لىقىلداپ، كەپتەلىپ تۇر. ايتكەنمەن، امال جوق، سەرتتىڭ اتى سەرت.
اققۇم، قاراساي سوۆحوز دا، بىرلىك — وسى ەكەۋىنىڭ ورتاسىن ويعان ۇلكەن پوسەلكە، اۋدان ورتالىعى. اۆتوبۋس پاترۋبكاسىنان ءالسىن-الى بىردەڭەنى پارت تا پۇرت اتقىلاپ، بىرلىكتى ماڭدايعا الدى. ارتقى ورىندىقتا ءۇشباس ەكەۋىمىز ەكى جاققا بەدىرەيىپ قارادىق تا وتىردىق.
ە، بەدىرەيە بەرسىن. وعان مەنىڭ نەم كەتتى. ادىلەتكە جۇگىنسەك، ول ەمەس، مەنىڭ بەدىرەيگەنىم جون ەدى. كەشە اسىقتى تازا-تاقىر سىپىرىپ الدى — ءبىر. اكەسىنىڭ قولتىعىنان سۇيەي بەرگەنىمدە كەۋدەمنەن يتەرىپ قالدى — ەكى. ەلۋ تيىن كوزدەن بۇلبۇل ۇشىپ، ول كەتتى — ءۇش. ءسويتىپ تۇرىپ ماعان وتكىزىپ قويعانداي قودىرايادى كەپ. اكەسى جۇماش تا كەشەدەن بەرگى ەكەۋىمىزدىڭ قىلىعىمىزدى ەسەپشوتقا سالسا، ءسوز جوق، مەن جاققا شىعار ەدى. «ەسەپ بىلمەگەن — ەسەك» دەگەن وسى.
اۆتوبۋس توقتاپ ەدى، ۇستىنەن بۇلت ۇشىپ وتكەندەي ىشتە ءبىر ءسات قارا كولەڭكە ورناي قالدى. بۇل ءبىزدى بىرلىككە دەيىن سوبالاڭداپ قۋعان، ءبىراق موينىن قانشا سوزىپ قۋسا دا جەتە الماي، جەر قاپقان اۆتوبۋس شاڭى ەدى. تۇرا بەرىپ ەم، ءۇشباس كەنەت بۇيىرىمە ءبىز سۇعىپ الدى،
— ءوي، نە؟
شوشىپ كەتىپ، ۇدىرەيە قاراسام، جوق، ءبىز ەمەس، باس بارماق پەن بالالى ۇيرەكتىڭ اراسىنا قىستىرىپ العان تيىنمەن ءتۇرتىپتى. ءۇشباستىڭ سان قيلى سوتاناق قىلىعى زارەزەپ ەتكەن مەنىڭ وزىمە قوس كورىنىپتى.
— ەلۋ تيىننان سداش!— دەدى تيىندى سوزا ءتۇسىپ.
— كەرەگى جوق. ءبارىبىر ەرتەڭ ۇتىپ الاسىڭ.— ادەيى المادىم. اكەمىز ۋىس-ۋىس اقتا ساناعان كاسسير بولماسا دا، «ەلۋ تيىننان قالعان سداشقا» قارال قالماعانىمدى ءبىلىپ قويسىن.
— قول سۇيمەن ساتىپ الامىن. ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ ماگازينىندە جوق. سوعان جەتپەي تۇر ەدى.
ءۇشباس باسىن ىشكە الىپ، مىڭگىرلەپ سويلەدى. سۋىردىڭ ايعىرىنداي شاقىلدايتىن شاقارلىعى قايدا قالعان؟ بىردەڭەنى بۇلدىرەيىن دەپ جۇرمەسىن وسى بالا.
— سۇيمەندى قايتپەكسىڭ؟
ءۇشباس ەداۋىر قيپاقتادى.
— كەرەك... شارباق توقيىق دەپ ەم... سونىڭ سىمىن بۇرايمىن،— سۋىق شالعانداي جاۋىرىنى اسپانعا شىعىپ، سوڭىنا بۇرىلىپ قاراماستان، اۆتوبۋستان ءتۇسىپ كەتتى.
ءارى-سارى ويعا كەتتىم.
«شارباق توقيىق دەپ ەك...» وتىرىگىڭە نە اقى الاسىن، ءۇشباسىم! قوجاناسىر بولماسا، جاز ورتاسىندا ەسى دۇرىس ادام شارباق توقۋشى ما ەدى. قوجەكەڭنىڭ ءوزى دە بايقاپ-بايقاپ بارىپ توقىر. وندا دا توقي السا... سۇيەگى قاتىپ كەتكەن تالدان شارباق توقيمىن دەۋ نە، سىمنان ورمەكشىنىڭ ورمەگىن سالامىن دەپ جىنىعۋ نە، ەكەۋى ءبىر. ءۇشباس قىرسىقتىقتى قاتىرسا دا، عۇمىرى وتىرىك ايتپايتىن. ەندەشە، جاناعى قيپاعى مەن وتىرىگى نە؟
ءتۇبى شيكى.
اۆتوبۋستان تۇسە قۋىپ جەتىپ: «ءاي، وتىرىك ايتىپ، سەنى نە قارا باستى» دەمەك بولىپ، ءبىراز تولقىدىم دا، ۇلكەن قاتەگە ۇرىنا جازداعانىمدى ارتىنان اڭعاردىم. كەشە وز-وزىمە بەرگەن سەرت قايدا؟ ايتقان ءسوز — اتىلعان وق. ۇشباسيك، بادىراق كوز، سەن تيمەسەڭ، مەن تيمەن، وتىرىك ايتپاق تۇگىل، ايتا ۇشىپ كەت، مەنىڭ شارۋام جوق.
...اۆتوبۋستىڭ پاترۋبكاسى باستىرمالاتىپ، ۇستى-ۇستىنە پارتىلداپ الدى. الدەكىم اۆتوبۋستىڭ ابدەن قىزعان كارتەرىنە ۋىستاپ جۇگەرى سالىپ، قۋىرىپ جاتقان سەكىلدى. ىڭىرانىپ قوزعالا بەرگەندە، التى ورىندىقتا شاشىن توبەسىنە سەكسيتىپ ءتۇيىپ العان سارى قىزبەن اڭگىمەنى جەلدەي گۋلەتكەن عايشا جالت قاراپ:
— دوسان-اي، مىقتاپ ۇستا دەيمىن، مۇرنىڭدى سوعىپ الما!— دەپ كوسەمسىپ، يت جىنىمدى كەلتىردى. اۆتوبۋستاعىلار ماعان تەسىلە قالدى. بەتىمنىڭ وتى شىقتى. ىزادان جارىلا جازداپ، تۇتىعىپ قالدىم. اي-كۇننىڭ امانىندا ارقالىققا مۇرىن سوعاتىنداي دوساندى ءتاي-تاي باسقان بالا دەي مە. نە دەيسىڭ، باياعى، جولاۋشىلارعا: «كوردىڭدەر عوي ىنىشەكتى قالاي-قالاي قىسىپ الاتىنىمدى» دەگەن بوسپەلىگى دە. اپكە دەگەن وسى. وتىرىك قامقورسىپ، قايدا وتكىزەرىن بىلمەي جۇرگەن اقىلدارىن ءوستىپ ىسكە جاراتىپ الادى. قاراسايداعى ناعاشى جۇرتتىڭ ءبارى عايشاداي بولسا، قاپ-قاپ اقىلدان اققۇمعا ءىشىم كەۋىپ قايتار.
قول قۋسىرىپ، الدىڭعى ورىندىقتىڭ استىنا كوسىلىپ جىبەرىپ، ەشكىمگە ەسەسى كەتپەگەن ادامشا كوزدى ەجىرەيتىپ وتىرمىن. تۋعانى بار، ءتۇبىر استىنداعىسى بار، اپكەلەرگە دەگەن وكپەم قارا قازانداي. ول وكپەنى ەشكىم قاپەرىنە الماعاسىن، «اللا-اي، ءبۇيتىپ نەگە ءبۇلىندىڭ، جارقىنىم» دەپ مۇسىركەپ سۇراماعاسىن، قايناپ-قايناپ سۋى تاۋسىلعان ساماۋىر قۇساپ، اقىرى قويادى ەكەنسىڭ. الگى ەكى ارادا جەلكەسى تارتا قالعان باسىم جازىلسىنشى دەگەن ويمەن ماڭدايدى اينەككە تىرەپ ەم، كوزىم كوكجيەكتىڭ قاق ۇستىندە قالقىعان ىركەس-تىركەس كوشتى شالىپ قالدى. كىرپىكتى جىپىلىقتاتىپ جىبەرىپ، قايتا اينالىپ قاراپ ەم، كوش ەمەس، اۆتوبۋس ىشقىنىپ ىزعىعان سايىن، بوي كوتەرىپ، زورايا ءتۇسىپ، ۇدايى بيىكتەپ كەلە جاتقان تاۋ سىلەمدەرى ەكەن.
* * *
— وھو!— وكپەنى اۋاعا تولتىرىپ الىپ:— و-و!— دەدىم.
— وھو! مەن «و-و!»-نى اققۇمعا قايتقانشا كەمى ون رەت قايتالايتىن شىعارمىن. سەمەيحان ايتپاقشى: «و، عاجاپ!».
شوقى تاۋلار قاز-قاتار تىزەلەي شوگىپ، كۇيسەپ جاتقان تۇيەلەردەن اۋمايدى. بويلارى كوك تىرەگەن جاسىل تۇيەلەر... توسكەي-توسكەيدە ۇيىسىپ تۇرعان قاراعايلار ەتەككە تامان سيرەي ءتۇسىپ، ءۇشباس سەكىلدى قىڭىر بىرەن-سارانى اۋىل شەتىن جيەكتەگەن ساي تابانىن الا اعىپ جاتقان وزەنگە ەنتەلەپ كەلىپ، جارقاباق شەكەسىندە شانشىلىپ قالىپتى. شوقىلاردىڭ ناق ورتاسىن دوڭگەلەك اۋىل العان. ءار ءۇيدىڭ جانى كوكپەڭبەك اتاش. ۋاتىلعان اينەك شاشىپ تاستاعان سەكىلدى كوشە-كوشەدە الدەنە جىلتىرايدى. سويتسەك، سۋ قۋالاعان ارىقتار ەكەن. ءبىر ءۇيىر بالا وزەن جاعاسىنداعى توستاعان توسپادا توپالاڭدى سالىپ سۋ شاشىسىپ، ايران-اسىر.
— قالاي ءبىزدىڭ اۋىل، دوسانيك؟!— دەدى عايشا اققۇمنان تۋفليىنە تولتىرىپ الا شىققان توپىراقتى توگىپ جاتىپ. جىمىڭداعان ءجۇزى، قىمىڭداعان كوزى: «اۋسەلەڭدى كورەيىن، قۋ بالا! ماقتاماي كورشى!»— دەپ تۇر.
— نيچيەۆو...— دەدىم جۇمىرتقاداي جۇمىر تاستى تەۋىپ قاپ،— نيچيەۆو...— كەلەر سەكۋندتا كىلت وزگەرىپ، جەردەن جەتى قويان تاپقانداي سالدىر-گۇلدىر داڭگىرەي جونەلدىم،— اپكە دەيمىن، بار عوي، انەۋكۇنى تەليەۆيزور الاتاۋدى كورسەتتى. ءوزى الماتىنىڭ ءدال قاسى ەكەن. شالعىنى، مىنە، مىنا جەردەن!— الاقاننىڭ قىرىمەن بەلىمدى وراپ ءتۇستىم،— وي-وي، تاۋى سونداي بيىك! مەدەۋ مۇز ايدىنى الا جاز ەرىمەي، تاس قاتىپ جاتادى ەكەن. تۇك بولماعانداي كونكي تەبە بەرەسىڭ. ۆو، جەر دەسە، جەر! جۇماق!— باس بارماعىمدى كوزىمنىڭ دەڭگەيىنە اكەپ، شوشايتا قويدىم.
بولە اپكەمنىڭ كوزىندەگى قىمىڭ وشە بەردى.
— بىلەمىز، بىلەمىز. الاتاۋ مەن اققۇمعا بۇ دۇنيەدە جەر جەتە مە؟ ايتپاعىڭ سول عوي. ماقتاۋىڭ بىتسە، كەتتىك!— دەپ، العا ءتۇستى. وكشەسى اتتاعان سايىن تىقىلداپ، بارابانداتىپ بارادى... اققۇمدا عوي مىنا تۋفلي تولارساقتان توپىراققا باتىپ، تىقىلداماق تۇگىل، ارەڭ الىنۋشى ەدى. اقشاتاۋدىڭ تاسىنا دەيىن تەۋىپ قالساڭ، دەدەك قاتىپ، اۋدەم جەرگە جۇيتكىپ جەتىپ باراتىن جۇيرىك ەكەن.
...ايناداي عىپ سىپىرىلعان اۋلا ىشىندە قولىنداعى شوركەنى شىركوبەلەك ويناتىپ، شوتپەن تىق-تىق شاۋىپ وتىرعان ءبىر جاپىراق جىگىتكە سالەم بەردىم. ەشكى باس جىگىت ەرنىن قىبىرلاتتى دا، عايشاعا ىسقىرىنىپ بەردى:
— كەلدىڭ بە؟ جوعالتتىق دەپ وتىر ەك. مىنا قالقانقۇلاق قاران كىم؟
«ەشكى بەت كىسى جەي مە؟»— دەپ ويلادىم.
— دوسان دەگەن جيەنىڭ وسى بولادى، كوكە.
جىگىت قولىنان شوت ءتۇسىپ كەتتى. شوركە تۇمسىعىمەن جەر ءسۇزدى. ەلپ ەتىپ ىرعىپ ءتۇسىپ، قاسىما كەلدى، ەكى سامايىمنان قوس الاقانىمەن قىسىپ الدى. سوندا بايقادىم، جىگىتىم ءجۇزى شيماي-شيماي شال ەكەن. الىستان اجىمدەرى كوزگە شالىنباعاسىن، جاسارىپ كورىنىپتى. ماڭدايىمنان ءسۇيدى.
— ءقايتسىن، قارا تارتىپ كەلگەن عوي. شىداماعان دا. ءبىر جاعانىڭ كىرى، ءبىر كوگەننىڭ ءتولى... ۇلداي بالدىزدىڭ، باجانىڭ دەنى-قارنى ساۋ ما؟— دەپ، كورگەن-كورمەگەنى بار، ءبىزدىڭ جاقىن-جۇراعاتتاردى ون مينۋت بويى قۇلاعىنان ءتىزدى. توقتالا ما دەپ ەم، شالدا شارشاۋ جوق ەكەن، اتىلا بەردى،— شالتاي جەزدەڭ مەن بولامىن. دوسان بالدىز سەن ەكەنسىڭ،— دەپ تاستادى دا، ۇيگە جەتەكتەي جونەلدى،— ءپىسمىلدا، تابالدىرىقتى ون اياعىڭمەن اتتا! عايشا، كورپە سال! بارىڭدى اس! جاس تا بولسا، دوسانتاي جولى ۇلكەن قوناق. بالدىزدارعا باعىشتاپ، بەلگى تاتىپ، جەمگە بايلاپ وتىرعان توقتىمىز بار. كەشكە قول-اياعىن بايلاپ، بالەم، الىپ ۇرارمىز،— دەپ قاۋقالاقتاپ، كوپ ۇزاماي باستالىپ كەتەتىن مول بەرەكەنىڭ شەتىن شىعارىپ قويدى.
جەزدە تابىلسا، بالدىز بولۋ راقاتتىڭ راقاتى. عۇمىرى شىعىپ كورمەگەن تورگە جامباس ءتيدى. ىشتەي ەپتەپ قىسىلامىن. ويدا جوقتا تورگە شىتۋ ۇزدىك وقۋشىنىڭ پارتاسىنا رۇقساتسىز وتىرىپ قويعانعا تەڭ بىردەڭە ەكەن، استىمنان سۋ شىققانداي قوزعالاقتاي بەردىم. جاڭا عانا شوركەنىڭ قاسىندا مىجىرايىپ وتىرعان جەزدەم قولتىعىنا قوس قانات بايلاپ الىپ ۇشىپ ءجۇر. اۋزىندا تىنىم جوق:
— الگى گۇلدەي تۋعان جەردىڭ شەتىنە ىلىككەسىن، شىلاۋىشىن سىپىرىپ تاستاپ، ءبالدۋ، ءبالدۋ قىز بوپ كەتتى. تۋىس-تۋعان دا ءبىر رۋ ەكەن، كوشىپ كەلگەن كۇنى قاي زاتىمىز كىمنىڭ قولىندا كەتكەنىن بىلمەدىك، ءتايىرى. ءتۇن ورتاسى اۋا تور ۇيدەن تاۋىپ، تۇگەندەپ الدىق. مىنە، ءبىر ايدىڭ ءجۇزى، گۇلدەي كەبىسىن شەشۋدى قويدى. بالكان تاۋدىڭ باسىنان بالەنشە، تەسكەن تاۋدىڭ قاسىنان تۇگەنشە تۋىسى تابىلادى دا تۇرادى. مانا: «عايشا ۇلدايدان قايتقانشا قايقانداعى قۇداشاما كىرىپ شىعايىن»،— دەپ، بالالاردى الدىنا سالىپ، قۋىپ كەتكەن. شال شىن كەرەك بولسا، قايدا كەتەر دەيسىڭ، ءبىر ورالار،— دەپ كوزىن قىسىپ قويدى.— جىلاپ كورىسەتىن ناعاشى جۇرت جاقپادى ما، عايشاجان؟ قايدام، بارۋىڭنان قايتۋىڭ تەز بولدى، اھا-اھا...
اھا-اھالاپ كۇلىپ تۇرىپ، وزىنشە قاعىتقانى.
— وي، كوكە، اياقتىعا جول، اۋىزدىعا ءسوز بەرمەيتىنىڭىز- اي... ىرعالىپ-جىرعالىپ، كەيىن كەلەمىز دەپ وتىر.
جەزدەي دۇرىلدەگەن باستىق ەكەن، ازىرگە بۇيرىق-جارلىقتان مۇرنىنا سۋ جەتپەي جۇرگەن كورىنەدى. ەرۋلىكتىڭ باسى دەپ، مىنا قورجىندى وڭگەرىپ جىبەردى،— عايشا اۆتوبۋستان ۇيگە دەيىن مەنى مىقشىڭداتىپ، قارا تەرگە تۇسىرگەن توك ءبۇيىر ريۋكزاكتى بۇرىشقا ءدۇرس ەتكىزىپ تاستاي بەردى.— «قالىن بالدىزدىڭ باسى وسى، مىقتى بولسا، استى-ۇستىنە تۇسە بەرسىن»،— دەپ، مىنا دوساندى ەرتىپ جىبەردى.
توردە تومپيىپ وتىرىپ، تاڭ-تاماشا بولدىم. قىزى اكەسىنە، اكەسى قىزىنا قالاي اۋماي تارتقان، ءاي! ەكەۋى ءبىر قالام، ءبىر سيا، ءبىر وقۋشىنىڭ قولىمەن جازىلعان كوركەم جازۋ داپتەرىنىڭ ەكى جولى سياقتى اينىمايدى-اۋ، اينىمايدى. ەكەۋى دە جۇدىرىقتاي. سويلەگەندە الدارىنا جان سالمايدى، جۇرگەندە اياقتارى اياتىنا تيمەيدى.
اشىق قالعان ەسىكتەن كورىپ وتىرمىن، عايشا ساماۋرىن كوتەرىپ دەدەك قاقسا، جەزدەكەم شىرپى ۇساقتاپ اۋرە-سارساڭ. كورگەندىلىك تانىتىپ، سىرتقا شىعىپ، جەزدەكەم قولىڭداعى بالتاعا جارماسا كەتسەم دەپ، تالپىندىم دا: «ءاي، قويشى، اساتپاي جاتىپ قۇلدىق دەپ، سىر ءبىلدىرىپ المايىنعا» كوشتىم.
ءبىر كەلىسىندە عايشا باسىما جاستىق تاستاپ كەتتى.
— اۆتوبۋس سوعىپ تاستاعان شىعار، كوز شىرىمىن ال، دوسانتاي.
ءىش جىلىپ قالدى. و باستا اپى-كۇپى كورىنگەنمەن، ءوزى مەيىرىمدى قىز ەكەن. ماسەلەن، ايەشتىڭ اۋزىنان دوسانتاي دەگەن سوز سيرەك شىتادى. ول مۇندايدا كەرگىڭكىرەپ: «ۇيىقتامايمىسىڭ...»— دەپ، قاس قايشىلايدى. ارعى جاعىن قالاي ۇقساڭ، سولاي ۇق — ۇيىقتايسىڭ با، جوق پا،— ءوزىن ءبىل، جارقىنىم. عايشا اپكەم كوڭىلى تۇسسە، اعىل-تەگىل ەكەن. اشۋلانسا، ادام قۇساپ قاتىرىپ تۇرىپ اشۋلانادى. كەشە تۇندە بىلەكتەن مىتىپ ۇستاپ تارتىپ قالىپ، ەتپەتىمنەن تۇسىرە جازداپ ەدى، بۇگىن باسىما جاستىق تاستاپ، شىر-پىر. سوعان قاراعاندا، قايتۋى دا شاپشاڭ-اۋ. ءوزىن ءتۇبىر استىندا بۇقتىرا بەرمەي، تۇپكىلىكتى شىعارىپ جىبەرسەم بە؟
جو-جوق، سابىر ءتۇبى — سارى التىن. ءازىر قويا تۇرايىن. بايقاستايىق. جاستىق تاستاپ، قۇراق ۇشسا، قوناقپىز.
كەيىن الدا-جالدا ۇرسىسىپ قالساڭ، ءبىر شىعىپ كەتكەن ءتۇبىر استىنا قايتا كىرمەي، شاتاق شىعارار.
«ءتۇبىر استى، ءتۇبىر استى، ءتۇبىر، ءتۇبىر...». كوز الدىما بۋالدىر پەردە تارتىلا باستادى. ارعى جاعى اقى بەرسەڭىزدەر دە ەسىمدە جوق.
* * *
...— حي-حي-حي!
بىرەۋ قيقىلداپ كۇلەدى كەپ، كۇلەدى. كوزى جالتىراعان ءداۋ كوك كەسىرتكە قۇيرىعىن ارلى-بەرلى بۇلتاڭداتا سۇيكەپ، تابانىمدى تىنىمسىز قىتىقتايدى. «كىش! كەت، ەي، ءارى!»— دەپ قۋىپ تاستاۋعا ءال جوق، قول-اياعىم قارا جەرگە شەگەلەنىپ قالىپتى.
عايشا قايدا ءجۇر، مىنا قۇتىرعان كەسىرتكەنى قۋىپ تاستاماي؟! ون اياعىمدى باۋىرعا جيناپ الدىم ءبىر كەزدە. كوتەرە بەرىپ، جىلماڭداعان كەسىرتكەنى باستان تەۋىپ قالىپ ەم، ريزا بولىپ كەتتى مە، سۋ-سۋ ءتىلىن تابانىما جاپسىرا قويدى.
— عايشا! اپكە!— ايقايعا باسىپ ەم، كەسىرتكە زىپ بەردى. كوزىمدى اشتىم. تاس توبەدە ەلەكتر شامى جارقىراپ تۇر. ياعني توردە قول-اياعىم ءتورت جاققا كەتىپ جاتىر ەكەنمىن. شىنتاقپەن جەر تىرەپ، باس كوتەرسەم، اياق جاعىمدا سىلقىلداي كۇلىپ عايشا وتىر. كيىز ءۇستى كولجايساڭ: ايران با، قىمىز با، اق توگىلىپتى. اناۋ جەردە وبسەرۆاتوريانىڭ كۇمبەزىنەن اۋمايتىن كارلەن كەسە جانتايا قۇلاپ جاتىر. داۋدىراي سويلەگەن شالتاي جەزدەكەم ىشكە كىرىپ كەلەدى:
— اتتان سالعان كىم؟ نە ءبۇلىندى؟!— كوزى الاق-جۇلاق. قاتتى كوتەرىلىپ الىپتى.
عايشا سىلقىلداپ:
— اتانداي اقىرىپ، اتىپ تۇرعان مىنا بالدىزىڭىز... وياتايىن دەپ... تابانىن قياقپەن قىتىقتاپ ەم... كارلەن كەسەنى قىمىزىمەن قوسىپ تەۋىپ جىبەرگەنى. نەرۆىسى توزعان، قۇداي بىلەدى... اساۋ ەكەن بالدىزىڭىز،— دەپ، جەتىسىپ جاتىر.
— عايشاجان، ەستىپ تە ويناي ما؟ داۋسى جامان شىقتى. ول تۇگىل، سىرتتا جۇرگەن مەن شوشىپ كەتتىم.
جۇرەگى جارىلىپ كەتسە، قايتەسىڭ؟ ونداي دا بولعان. ءجۇر، دوسانتاي، سىرتقا شىعىپ، وز-وزىڭە كەل!— جەزدەكەم كۇڭكىلدەي ءجۇرىپ، توردە مىلجا-مىلجام شىعىپ وتىرعان مەنىڭ قولتىعىما جارماستى.
عايشا اتىپ تۇردى. يەگىن قاعىپ ەدى، كەكجيە قالدى. ونسىز دا قيىق كوزى مۇلدەم ءبىتىپ، قوس سىزىققا اينالدى. تىك شانشىلعان كۇيى سىرتقا بەتتەدى.
— قىتىقتاسا نە؟ جات ەمەس، جاۋ ەمەس، بولە. ويىن كوتەرە الماي ما؟ قىتىقتان زيان شەكپەگەن سەكىلدى. باستىعىرىلىپ، مالداي باقىرىپ جاتقان جەرىنەن وياتىپ الدىم. نەسى بار، قاراسايدا قاقىراتىپ ارمانسىز ءبىر باقىردىم دەپ اققۇمعا ايتا بارسىن.
ەتىكتى بوساعاعا تارس لاقتىرىپ ەدى، توبەدەگى شام شايقالدى.
— مىنا قىز با، مىنا قىز كىسى ولتىرەدى،— دەپ اق كويلەك، اق كوڭىل شالتاي جەزدەم سەلدىر ساقالىنىڭ ۇشىن ساۋساعىنا وراعىشتاپ وتىر.
«ەندىگارى قىتىقتاپ كور، مالداي باقىراتىن مەن بە، سەن بە، كورەيىك، كانى!»— دەپ، جاعالاسا كەتسەم بە؟ قوي، قوي، قويا تۇر. كەلمەي جاتىپ، شي شىعارمايىن. عايشا كەشە تۇندە سالعان شاتاقتارىمدى ۇمىتا الماي، ەگەسىپ ءجۇر، ودان باسقا نە دەيسىڭ. ال قياقپەن تاباندى قىتىقتادى. وندا تۇرعان نە بار؟ اپكە، ءىنى بولىپ وينايىن دەگەن شىتار. كىلتيپان باسقادا. مەن تاپ ءقازىر وز-وزىمنەن شوشيمىن دا. بالا اتاۋلى تابانىن قىتىقتاسا، ساقىلداپ تۇرىپ كۇلەدى. ال مەن ماياداي باقىرىپ، جەر-دۇنيەنى باسىما كوتەرىپپىن. جانە ۇيقى ۇستىندە باقىرىپپىن. تەگىن ەمەس. بۇل دەگەنىڭ قابىرعاعا سۇيەپ قويعان ۆەلوسيپەد قوڭىراۋىن ەشكىم باسپاسا دا شىلدىرلاپ قويا بەرەتىنى سەكىلدى توتەننەن كەلگەن پالە عوي. عايشا ايتسا، ايتقانداي، نەرۆىم توزعان. انەۋكۇنى ەمتيحانعا جاتپاي-تۇرماي دايىندالىپ ەم. سونىڭ شالىعى ءتيدى مە؟ ە، وقۋ راسىمەن ينەمەن قۇدىق قازعانداي ەكەن. اتالارىمىز قالاي ءبىلىپ ايتقان. سىڭايى وقۋ ولارعا دا وڭاي تيمەسە كەرەك.
جەر بەتىندەگى نەشە ءتۇرلى ءشوپتىڭ ءيىسى بولمەنى كەرنەپ العان. تاناۋدى تارتىپ-تارتىپ كورسەم، كيىزگە توگىلگەن قىمىز جاقتان جىمىسقىلانىپ جەتىپ تۇرعان سياقتى.
— قاپ، قاپ! ءراسۋا، ءراسۋا! وبال. قاسقا قۇلىننىڭ اۋزىنان جىرىپ، تاڭداي جىبىتكەن قىمىز ەدى. ءجا، عايشانى جىبەرە قويايىن. جۋىپ، ءسۇرتىپ السىن. دوسانتاي، سەن سىرتقا شىعىپ، بوي جازىپ قايت. كوپ ۇزاماي قۋىرداق، شاي دا كەلىپ قالار.
شالتاي جەزدەم، كارى جەزدەكەم قالاي لىپ ەتىپ كىرىپ كەلسە، سولاي لىپىلداي شىعىپ كەتتى.
«جەزدەكەم، وي، جاقسى كىسى،— دەپ ويلادىم توبەدەن سالبىراعان شامعا قاراعان كۇيى ەسىنەپ. وڭاشادا ءوستىپ ەڭىرەتە ەسىنەپ الماسا بولا ما،— داپتەردىڭ جازۋ تۇسپەگەن، سيا تامباعان تازا بەتىنە ۇقسايدى». ءتاۋىر تەڭەۋ تاپقانىما قۋانىپ كەتىپ، اتىپ تۇرىپ، ۇيقى اشار جاتتىعۋ جاسادىم. العاشىندا بۋىن الدە سۇيەك، ايتەۋىر تىزە، توبىق، جامباس، يىق، شىنتاقتارىم شىتىر ەتكەسىن شوشىپ قالىپ ەم، سالدەن كەيىن ۆەلوسيپەدتىڭ سوليدول جاققان پودشيپنيكتەرى قۇساپ اياق-قولىم زىپىلداي باستادى. كوڭىل سەرگىدى. اياعىمدى كوتەرە باسىپ، سىرتقا شىقتىم.
اۋلا ورتاسىندا جەز ساماۋرىن ءوليمپتىڭ وتىن كوتەرگەن س. بەلوۆ قۇساپ، جالىن ءتىلى جالاقتاعان قارا مۇرجانى اسپانداتا ەكى يىعىنان دەمالىپ تۇر. قازان اسىلىپتى. عايشا مۇرجا وڭەشىنە ءالسىن-الى ۇساق جاڭقا تاستايدى. اشىق جاتقان قاقپا ەسىگىنەن اۋلاعا ءبىر ۆزۆود اقىماق قوي بارقىراپ كىرىپ كەلىپ ەدى، عايشا الدىنان جۇگىرىپ شىعىپ، قوراعا قاراي يكەمدەپ، قاقپالاي جونەلدى. تابانىمدى ارمانسىز قىتىقتاماعانىنا وكپەلى مە، ءتىل جوق. ەركى وزىندە. جاپىلدەسە قويۋعا مەن دە قۇمارتىپ تۇرعان جوقپىن. بۇل اپكەمەن بايقاپ-بايقاپ ويناماساڭ، ويىنىم وسىلىپ قالاتىنىن كەشە سەزگەمىن.
بەيتانىس كوشەگە ەدىرەڭدەپ شاۋىپ شىعا كەلۋگە ءداتىم شىدامادى. ەسى بار پيونەر گوتوۆالنيا ساتىپ الاردا ەڭ الدىمەن اشىپ-جاۋىپ، تۇگىن كويماي تەكسەرىپ الادى. مەن دە شارباققا سۇيەنىپ، قاراسايدىڭ كوشەلەرىنە تاڭسىق كوزبەن بارلاي قارايمىن. ارقاسىنا قولىن ايقاستىرىپ العان جەزدەي قاسىمنان وتە بەرىپ، وزىنە مە، ماعان با:
— تۇيە شالدى شاقىرىپ كەلەيىن. و كىسى — وزدىگىنەن قوزعالمايتىن قارا تاس. وتىرسا، تۇرا المايتىن، تۇرسا، وتىرا المايتىن كارىلىك يت-وي!— دەپ كۇبىرلەپ، قاقپا سىرتىنا شىقتى دا، كوشە بويىن قۋالاپ كەتتى.
تايپالعان بۇزاۋدى جايداق مىنگەن ون ءبىر، ون ەكىدەگى پاڭ پاتشازادا جانە ونىڭ شاشباۋىن كوتەرگەن كاكىر-شۇكىر بالا ساندالدارى سارتىلداپ، قيقۋلاي جارىسىپ ءوتتى. ىشىندەگى ەڭ تالتاعى جۇگىرىپ بارا جاتقان كۇيى ماعان بەت-اۋزىن تىرجيتا قويدى. «ءىشى تولىپ جۇرەتىن ءۇشباسقا تارتقان پالەسىڭ-اۋ!»— دەپ قويدىم. ىلە جاڭاعى كاكىر-شۇكىرگە مۇرىن با، كوزى مە، قىسقاسى، ءبىر مۇشەلەرى ۇقساس ەرەسەك بالالار ۆەلوسيپەدتەرىن بۇلت-بۇلت قيقالاقتاتىپ، الدىنا سالعان سيىرلاردى قورقىلداتا قۋىپ كەتە باردى. توقال قوڭىر قۇناجىننىڭ قۇيرىعىن ۇستاعان جالاقسارى كىرپىشاش كوزىن قىسىپ قالدى. ونىسى: «دوس بولايىق، ياكي ەسەبىن تاۋىپ، سەنى دە كۇندەردىڭ كۇنىندە جالپاڭنان تۇسىرەرمىن» دەگەنى مە، ءدال ايىرا المادىم.
تىركەمەسى سالدىرلاعان ەكى-ۇش «بەلارۋس»، قاز-قاتار تىستەرى جارقىراعان شىنجىرتابانىن كوشەنىڭ كوك تاسىنا قاشىر-قاشىر قاجاتىپ «دت» توڭىرەكتى باسىنا كوتەرىپ كەتتى. قاسەن شىركىن ءبىزدىڭ قاقپانىن الدىنان وتە قالسا، تراكتورىن ۇزاق-ۇزاق باجىلداتپاسا، ءىشى اۋىراتىن. جالپى، قىزى بار ءۇيدىڭ قاقپاسىن كورسە، قانى باسىنا شاۋىپ جۇرە بەرەدى. ال اقشاتاۋلىق اعايلار ونداي اۋلەكىلىكتەن ات بويىن الىس ۇستاي ما، تراكتوردى باجىلداتپاي، باقىرتپاي، ىڭىرسىتىپ قانا ءوتىپ جاتىر. سول ەكى ارادا كورشى ۇيدەگى بويجەتكەن قاقپا الدىنا شىعىپ، جاقتاۋعا سۇيەنىپ، ءسۇزىلىپ تۇرا قالماسى بار ما. ءوزى ايەشتەن اۋمايدى. تەك كوزى ۇلكەن. كوزىن ارەڭ كوتەرىپ، جاقتاۋعا سۇيەنىپ تۇر. سول مۇڭ، كورگەندى اعايلار وڭاي بۇزىلدى. گۇرىل اتاۋلى كۇش الىپ، تراكتوردىڭ الدىنان دا، ارتىنان دا كوك ءتۇتىن اتقىلادى. ساڭقىلداعان سەرگەك داۋىستار شىعىپ قالدى:
— عاليا، حال نەشىك؟
— وقۋعا قاشان جۇرەسىڭ؟
— كەشكە كلۋبقا كەل. ۆو، قاتقان كينو! «تەمىر ماسكالى ادام...».
تاكاپپار قىز جاۋاپ قاتقان جوق. قاپتاعان قالىڭ پارادتى قابىلدايمىن دەپ ابدەن شارشاپ قالعان قولباسىداي جاي بۇرىلىپ، اۋلاعا كىرىپ كەتتى. تەليەۆيزوردا كولباسى پارادتىڭ سالەمىن الۋشى ەدى. عاليا اپايدىڭ مىنەزى قولباسىدان قيىن با، شىن جۇرەكتەن شىققان كوپ جىلى لەبىزدى قۇلاعىنا ىلمەدى. وي، اللا-اي، اينى قاتەسىز ايەش!
ەي، مىنا قاراسايعا اققۇم ۇقساي ما دەيمىن. سيىر قۋىپ، بۇزاۋ ءمىنىپ تەپەڭدەپ وتكەن بالالار، ۇلكەن كوزىن كوتەرە الماي تۇرعان عاليا اپاي، وعان سۇراق پەن سالەمدى قارشا جاۋدىرعان اعايلار... ۇقساس، وللاھي، ۇقساس...
سول ەكى ارادا، «ءبىراز ويعا باتقاندىقتان باسىڭ اۋىرعان شىعار، بالا. ەپتەپ تازا اۋا جۇت، بوي سەرگىت!» دەگەندەي، وزەن قۇمىعا گۇرىلدەپ جاتقان ساي اڭعارىنان سالقىن سامال لەكي جونەلدى. جانا جىلدا مەكتەپ زالىنا ورناتىلاتىن جاسىل شىرشانىڭ جۇپار ءيىسى: كيىزگە توگىلگەن جاناتى قىمىزدىڭ تاناۋ قىتىقتايتىن ءيىسى دەيسىڭ بە؛ بىرلىكتىڭ بازارىندا ستاكانداپ ساتىلاتىن باداناداي بۇلدىرگەننىڭ ءيىسى بار، ايتەۋىر، كاۋسار دا ادەمى اۋا كەڭسىرىك جارىپ، باسىمنىڭ ەسىك-تەسىگىن اشىپ جىبەرگەندە تۇنشىعىپ قالا جازدادىم. كاۋسار اۋاعا دا تۇنشىعادى ەكەنسىڭ. ايەشتىڭ سان ءتۇرلى اتىرلەرى سىڭسىپ تۇراتىن ايناسىنىڭ تۇسىنان وتكەندە ءبىر ساتكە باسىم اينالىپ قالۋشى ەدى. اقشاتاۋدىڭ اۋاسى ايەشتىڭ اتىرىنەن اسىپ تۇسپەسە، كەم سوقپادى.
قارسى بەتتەگى جاسىل ءتۇسى جۋىلىپ، قارا ون الا باستاعان قالىڭ قاراعاي اراسىنان ساۋىسقان جانىعىپ شىقىلىقتاپ ەدى، «سەنەن قالىسام با؟» دەگەندەي، جىندىسۇرەي ءبىر كارتا وندى-سولدى قارقىلداپ، تەگى، قارق بولىپ قالدى. كەشكى تازا اۋا دىڭىلداپ، ءان سالىپ تۇر.
«ويبوي،— دەدىم قايتا بۇزىلىپ،— ويبوي، قالاي ايتساڭ، ولاي ايت، تاۋ تاۋ دا، قۇمنىڭ اتى قۇم ەكەن». كوڭىلىم قۇلازىدى. اققۇم تاۋ، سىڭسىعان اتاش، بۇلاق، وزەنى بار قاراسايعا قاراعاندا ءبىراز قاسيەتتەردەن قۇر قالىپ قويىپتى. اققۇمنىڭ مەنشىك مالى كەشكى ورىستەن قايتقاندا كىلەگەي شاڭ كىلكىپ تۇرىپ الۋشى ەدى. شاڭنىڭ كوكەسى سان قيلى تراكتورلار كوشەگە ىرىلداپ كىرىپ كەلگەندە كوتەرىلەتىن. ءۇشباس ءتارىزدى الكەۋدە بىرەۋ شالقادان جىعىپ سالىپ، كوز بەن تاناۋعا توپىراقتى سەبەلەپ تۇرعانداي سەزىلۋشى ەدى وندايدا. ايەش كلۋبقا باراردا بەت-قولىن ءبىر، كلۋبتان قايتقاندا ەكى جۋىپ، الەك-شالەك بولىپ جاتاتىن. مامام دا سۋ مەن ءسۇتتىڭ بەتىن داكەمەن جاۋىپ، كىلەمىن ءار اپتا سايىن اۋلاعا شىعارىپ، قاعىپ-سىلكىپ جاتقانى. قاپتاعان قوي-ەشكىنىڭ كوشەگە شۇبىرىپ كىرە بەرە جامىراي ماڭىرايتىنى دا سودان. قويۋ شاڭ كوز بەن كىرپىك، تۇمسىقتى قوسا قابات تۇتىپ العاسىن: «ويباي-اي، ويبا-اي، مىنانى قايتتىك، قايتتىك-و-وي!»— دەپ ازىناي بەرەتىن بولسا كەرەك.
قاراسايدىڭ كوشەلەرى، كەرىسىنشە، تاستاق، تاقىر. مال تۇياعىنان ءتۇيىر شاڭ سەتىنەپ ۇشپايدى. سيىرلارى كوپ وكىرىپ موڭىرەمەيدى دە. سىرباز، ءتارتىپتى سولداتتار قۇساپ، تۇياقتارى سىرتىلداپ، ارا-تۇرا ادەپپەن «م-مم!» دەپ ىڭىرسىپ، قاقپالارعا كىرىپ جاتىر. تۇك-تۇگىنىڭ اراسىن شاڭ الىپ، جانىن كوزىنە كورسەتىپ، قىشىتا ما، ءبىزدىڭ سيىرلار ونسىز دا شىقپا جانىم، شىقپا دەپ، ارەڭ قالقايىپ قارا كورسەتىپ تۇرعان شارباقتارعا سۇيكەنىپ،-جاپىرا جازدايدى دا، اقىرى وندى-سولدى ۇشقان تاياق پەن تاس ءتيىپ، زورعا باس ساۋعالايتىن. ءبىرازىنىڭ قارا بونبى سەكىلدى سۇزەگەن، نەرۆىسى جۇقا بولاتىنى سول سەبەپتەن بە ەكەن؟ جانە وزدەرى ۇستەرىنە قالىڭ شان مەن توپىراق قونىپ العاندىقتان، ىلعي سۇر ءتۇستى كورىنەتىن.
قاراسايلىق بالالاردىڭ ۆەلوسيپەد ەكەش، ۆەلوسيپەدىنە دەيىن اتى اق، كوگى كوك، جارقىراپ تۇر. ءبىزدىڭ سۋ جاڭا دەگەن ۆەليكتەردىڭ پودشيپنيگى كوپكە شىدامايدى. قۇم جەپ قويادى. پەدالى بوسقا اينالىپ، كوشەنىڭ قاق ورتاسىندا قاقيىپ تۇرىپ قالىپ، ونسىز دا از ابىروي ايرانداي توگىلەتىن. بۇل جاقتىڭ ۆەليكتەرى سىپىلداپ، زۋىلداپ ءوتىپ جاتىر. اۋا ءمولدىر، سالقىن. مولدىرلىگى سونشالىق، ساۋساق ۇشىمەن شەرتىپ قالساڭ، اۋادان سىڭعىر-سىڭعىر ءۇن شىعاراتىن سياقتى.
ەجەلگى پىسىقتىعىمنان قاراسايعا كەلگەلى كوز جازىپ قالعاندايمىن. قارا الباستى ەكى يىقتان باستى. باسقان ەمەي نەمەنە، قاعىنىپ، كارلەن كەسەنى تەۋىپ، قىمىز توكتىم. قاراسايلىق بالالارمەن قويان-قولتىق ارالاسىپ كەتە الماي، اعاش قورشاۋدىڭ ىشىنەن تەلمىرىپ، مىنە، سىرتقا كوز ساتىپ تۇرمىن. قويان-قولتىقتى بىلاي قوي، انەۋ تالتاق پەن كىرپىشاش جالاقسارى مازاقتاپ كەتتى. اققۇمدا دوسان كىمگە ەسەسىن جىبەرۋشى ەدى. ماسەلەنكي، كەشە تۇندە سان قيلى ايلا جاساپ، قاسەن، سەمەيحان، ەرلان، مۇراتتاردى تاقىر مۇزعا وتىرعىزىپ كەتتىم. تەك ءۇشباسقا امالىم جۇرمەدى. كەيىنگى كەزدە قاباعى اشىلمايدى، ال اشۋشاڭ ادامعا امال جاساۋ قيىن، ايلا اسىرىپ، ارباماق تۇگىل، قاسىنا جولاۋعا قورقاسىڭ.
اققۇمدا قالپاقتى الشىسىنان كيەتىن دوسان، ەندى، مىنە، قاراسايدا سۇتكە جارىماعان بۇزاۋ قۇساپ اۋلا ىشىندە جاۋتاڭداپ تۇر. ەندەشە، ەرەگىسكەندە بۇزاۋشا تۇمسىقتى كوتەرىپ تاستاپ، «ءمو-وۋۋ!» دەپ موڭىرەپ تە سالار ما ەدىم، كىم ءبىلسىن.
اققۇم قايداسىڭ دەپ تارتىپ كەتكىم كەلدى. اراعا كۇن سالماي جاتىپ، ءولىپ-وشىپ ساعىنا قالادى ەكەم دەپ كىم ويلاعان؟ مىنا قاراساي شىت جاڭا، بوتەن، جات. كىلەڭ جارقىراعان، ءبىراق قانداي زاتتار ەكەنىن ءوزىڭ بىلمەيتىن جيھازى سامساپ تۇرعان باي ماگازينگە كىرىپ كەتكەندەيسىڭ. بوتەن، بوتەن، جات...
سيىرلارى سيىر قۇساپ ازان-قازان موڭىرەمەيدى. كىل ۇندەمەس، موينىن ىشكە العان مونتانى، قۋ سەكىلدى. پودشيپنيگى شاشىلىپ قالعان ۆەليكتى الىپ ۇرىپ، كوشە ورتاسىندا جوندەپ جاتقان ەشكىم كورىنبەيدى.
شاڭ دەيسىڭ، اققۇمنىڭ قالىڭ شاڭى ءالى تالاي كەرەمەتتى شىعارىپ جۇرمەسىن. شانى تەمىر تاتىسا، كىم بىلەدى، اققۇم استىنا كىلەڭ تەمىر مەن التىن-كۇمىستى باسىپ جاتقان شىعار.
وي-وي، باس اۋىردى، اۋىرماق تۇگىل، قاتىپ كەتتى.
...— ءتۇي اعا، ۇلداي بالدىز بەن باجانىڭ ۇيىنەن قولاقپانداي وكىل كەلىپ وتىر. تۇمسىقتىعا شوقىتتىرماي، قاناتتىعا قاقتىرماي وتىرعان جالعىز ۇلى،— ءنان بىرەۋدىڭ قولتىعىنا اسىلىپ كەلە جاتقان شالتاي جەزدەكەم. «پا، شىركىن، ايتا ءتۇس!— دەپ ويلادىم،— يە، ساعان، ءتۇمسىقتىعا شوقىتتىرمايدى! ميىمدى ەڭ الدىمەن وزدەرى شوقىپ قوياتىنىن جەزدەم، تەگى، بىلمەيدى-اۋ».— جيەندەردىڭ جولاشارى گۇلدەي كەلگەسىن جاسالادى.
بۇگىن جاي ىرىم. اۋىلدىڭ توبەسىنە اسپەتتەپ كوتەرىپ وتىرعان اقساقالى ءوزىڭىز، ءتوردى تولتىرىپ وتىرىڭىز ءبىر. قومسىنباڭىز. بالا بولسا دا، اققۇمداي ىرگەلى اۋىل، قالىڭ تۋىس اراسىنان سۋىرىلىپ كەلىپ وتىر.
قاۋقىلداعان جەزدەم جەتەلەگەن الگى ءنان جاقىنداي بەرە:
— اسسالاۋماعالەيكۋم!— دەپ، ماقامداپ تۇرىپ، سالەم بەردىم.
جونىلماعان، كەدىر-بۇدىر جۋان تاياقتى تىقىلداتقان تۇيەدەي كىسى ءتىل قاتپادى.
جەزدەكەم، وبالى جوق:
— الگى دوسان بالدىز...— دەپ، الدىن وراي بەرىپ ەدى، شال:
— ءىھم-مم...— دەپ، سارىلداپ-گۇرىلدەپ، تاماق قىردى. جەزدەكەمنىڭ اۋزى جابىلدى. تۇيەكەڭ جەردەن كوزىن الماعان كۇيى تاياعىمەن تابالدىرىقتى ءبىر ۇرىپ، ۇيگە كىرىپ كەتتى.
قاراسايلىق شالدار شاتاق پا دەيمىن.
— ىشكە كىر، دوسانتاي! انا كىسىلەر ىزدەپ قالار،— قازان-اياقپەن الىسىپ جاتقان عايشا ساماي شاشىن ساۋساق ۇشىمەن قايىرىپ قويدى.
— كىرەم ءقازىر. مىنا ءداۋ كىسى كىم؟
— ونىسى كىم تاعى؟ ە، تۇيە اتا ما؟ قاراسايدىڭ پايعامبارى. جاسى جۇزگە جەتەقابىل. ايتپاقشى، ءوزى سەندەر جاقتان. بايبىشەسى قايتقاسىن، قاراسايداعى بالالارى قولىنا كوشىرىپ الىپتى. اققۇمنىڭ ادامدارى نە جەپ سەمىرىپ ءجۇر دەگەندە، وسى تۇيە اتاعا قاراپ ايتقامىن. ويبۋ، اڭگىمە بۇزاۋ ەمىزەدى، بۇزاۋ تاياق جەگىزەدى. تىقىلداماي، ۇيگە بارشى ءوزىڭ. ھاھ-ھۋپ!— دەپ، تاسىپ، كەنەرىنەن اسىپ، وتقا پىشىلداپ توگىلىپ جاتقان ءسۇتتىڭ بەتىن ۇرگىلەپ كەتتى.
تاۋلى جەردىڭ ءتۇنى تىم تەز تۇسەدى ەكەن. تاس توبەنى مول ەتەگىمەن تۇگەل بۇركەپ الىپ، جەرگە ۇڭىلگەن اسپاننىڭ قارا كوك شاپانىنىڭ ءوڭىرى جىپىرلاعان قالىڭ جۇلدىز. ورتالىق جاقتان رەپرودۋكتور: «كلۋبقا تەز كىرۋ سۇرالادى. ءقازىر فيلم باستالادى»،— دەپ گۇمپىلدەپ جاتتى. اۋا جاڭا ساۋىلعان ءسۇت اڭقيدى، ءتۇتىن ساسيدى. بالقۇراق شوپكە قوسا ەت پە الدە ىشەك-قارىن، ءبىر سوزبەن ايتقاندا، مالعا جولاپ كەتسەڭ، كەڭسىرىك جاراتىن قولاڭسا يىستەر قىم-قيعاش ارالاسىپ كەتكەن. ىزديعان ەكى پار قىز-جىگىت ادەپپەن كۇلىپ، ءتۇزۋ باسىپ، كلۋبقا بەتتەپ بارادى. اۋىل شەتىنەن ويىن سوققان بالالاردىڭ ۋ-شۋى ەستىلەدى. ۇقسايدى، راسىندا دا قاراساي ءتۇنى اققۇم تۇنىنە ۇقساپ تۇر. جالپى، ءتۇننىڭ قارا الاقانى جاققان قوشقىل بوياۋ ءبىراز وزگەشەلىكتەردى سىلاپ-سيپاپ، جىمداستىرىپ، جوققا اينالدىرىپ جىبەرە مە دەيمىن. ايتپەسە، اققۇمنىڭ قاراسايعا ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايدى عوي. ال ءقازىر جۇلدىزدارى جىمىڭداعان اسپانىنا دەيىن اۋماي قالىپتى.
تەك اققۇمدى شىر اينالىپ، جەلدەي ەسەتىن جۋساننىڭ كەرمەك ءيىسى قاراسايدان تاپتىرماي تۇر.
جۋسانعا ارنالعان اڭساۋ ايەش، كوكەم، مامام، ەڭ اياتى ءۇشباستى دا ەسكە ءتۇسىردى. ءاقتوستىڭ بارقىلداعان ارپىلى قايدا؟ ەلەڭدەپ، قالقايعان ەكى قۇلاعىم تاس توبەمدە تۇرعان ماعان الدەكىم: «ءاي، دوسان-ن، قوي- سايشى-ى...»— دەپ ەستىلەر-ەستىلمەس سىبىرلاپ كەتتى. وڭعا ءبىر، سولعا ءبىر قاراسام، ءتىرى جان جوق. الدە جەل مە؟ جو-جوق، ايەش، انىق ايەشكانىڭ بيازى ءۇنى. كولدەنەڭ سۇلاپ جاتقان قىرات-تاۋلاردى قارعىپ ءوتىپ، قۇلاعىما قالاي جەتە قالدى، ءا؟ ايەشتاي، مەنىڭ جان دەگەندە جالعىز تۋعان اپكەمدى قاسەن، سەمەيحاندار سۇمدىق تاكاپپار قىزعا ساناپ ءجۇر. ال شىندىعىندا تەك ءسال-پال تۇيىقتاۋ، ويىن و دەگەننەن اشىپ ايتپايدى — بار بولعانى سول. ماسەلەن، مەنىڭ ايەشتى وكپەلەتىپ الاتىن قىلىقتارىم از ەمەس. ول سونىڭ ءبارىن قۇلاعىنان ءتىزىپ، قازىمىرلانىپ جاتپايدى. «ءاي، دوسان-ي، قويساي...»— دەپ، سوزا سالادى. ارعى جاعىن قالاي تۇسىنسەڭ، سولاي ءتۇسىن. ول «ءاي، دوسان-اي، قويسايدىڭ» نە ماعىنادا ايتىلعانىن سان سۇراقتى ساتىلاپ قويعاندا بارىپ بىلەسىڭ. مەن: «ايەش، جاڭا نەنى قوي دەدىڭ؟». ول: «تەنتەكتىكتى قوي، مامامنىڭ ءتىلىن الماپسىڭ». مەن: «ءيا، وتىرىكتى سوق، قاي جەردە؟». ول: «سۋ اكەلمەپسىڭ»... ەندى بار عوي، اياعىنا جەتكەنشە ەجەلەپ، ءولىپ كەتە جازدايسىڭ. سوندايدا ىزا بۋىپ تۇرىپ: «ءاي، ايەش، ءوزى قاسەن مەن سەمەيحان — ەكى ءدۇردىڭ قايسىسىنا تيەسىڭ؛ سوزباي، قىسقا ايتشى!»— دەپ سالعىڭ كەلەتىنى بار. ايتىپ كور. ايەش كوپ تە ەمەس، از دا ەمەس، ءبىر جىل بويى تىلدەسپەي قويسىن. قاسەن مەن سەمەيحاننىڭ باسى كۇنى-تۇنى قاتىپ جۇرسە، وتان، ءبىر ەسەپتەن، ايەش كىنالى. بىرەۋىنە مولدىرەپ تۇرىپ، تۋرا قاراپ: «سەنى ۇناتامىن»،— دەپ ايتىپ سالمايدى. ال مەنىڭ جاڭاعى ادىسىممەن ەجەلەپ سۇراۋعا انا ەكەۋىنىڭ نە باتىلى، نە اقىلى جەتپەيدى. وسىنىڭ كەسىرىنەن ءالى كۇنگە دەيىن ەلگە كۇلكى بولىپ، كۇر بوسقا دالباقتاپ ءجۇر.
ايەش... سول اپكەم بۇگىن بىزدەن نەگە قالىس قالىپ قويدى؟ مۇراتقا ەرىپ، كينوعا بارىپ قويىپ جۇرمەسىن. وتىرىك اۋىرعانى تەگىن ەمەس...
ايەشتەن باستاپ، ورىندىق ارقالىعىنا جازىلعان «جانار + اليك = ليۋبوۆكا» دەيىن كورگىم كەپ كەتتى. وكشە كوتەرىپ، مويىن سوزىپ، اققۇم جاققا اساتىن جول سورابىنا كوز مايىن تاۋىسىپ قاراپ ەم، تۇك كورمەدىم. الىپ جوتالار اسۋ بەرمەدى.
— دوسان، كوكەم شاقىرىپ جاتىر!
ساماۋرىننىڭ ىستىق بۋىنا بەت شارپىتقان عايشا ۇيگە قاراي دەدەكتەپ بارادى.
* * *
ەت جەلىندى، شاي ءىشىلدى. بەتىن ون جاعىنا بۇرىپ، ءتىس شۇقىعان شالتا جەزدەم قايداعى ءبىر باتىرلاردىڭ تاريحىن قازبالاپ، تۇيە اتانى سۇراقپەن ساباپ وتىر. اتامىز تۇيە دەسە، تۇيە ەكەن. ءتوردى جالعىز جايلاپ، سورايعان ەكى تىزەسى يەگىنە تيەدى. جەزدەمنەن، ماسەلەن، ءبىر جارىم ەسە بيىك. بەت ءپىشىنىن ولاق ءمۇسىنشى ونشا قينالماي، اتاشتى بالتامەن شاۋىپ-شاۋىپ جاساي سالعان سەكىلدى. سويلەگىسى كەپ اۋىز اشسا، كومەكەيى سار-گۇر، قىر-ر دەپ، ادامدى قورقىتىپ جىبەرەدى. ساقال، شاشى اپپاق، اجىمدەرى ساي-ساي. بەتىنىڭ ۇشىندا ۇيىپ قالعان سولعىن قىزىل بار.
— تۇيە اعا، جاۋ كورسەڭىز، نايزا ءۇڭىلتىپ، تىرقىراتىپ قۋالاي جونەلەتىن شىنجىر بالاق، شۇبار توس باتىر اتانىپسىز كەزىندە. قۇم اراسىندا ءۇش باندىمەن جالعىز الىسىپ، ءبارىن بايلاپ-ماتاپ، ءبىر ارقانعا كوگەندەپ، ءتىزىپ اكەلىپسىز. سول راس پا؟— دەپ جەزدەم ءسوزدى جاڭالاپ پىلتەلەيدى.
تۇيە اتا قاقىرىندى. تىزەسىنە جايىپ قويعان كولدەي ورامالىمەن ماندايىن جالعىز-اق سىپىرىپ، شىپىلداپ شىققان تەردى جوق قىلدى. ساقالىن ەكىگە ايىرىپ، قوس قولداپ ساۋمالادى. «ءقازىر، بالەم، حيكايانىڭ كوكەسى باستالىپ كەتەتىن شىتار»،— دەپ، ەكى كوزىم شوكتاي جايناپ مەن وتىرمىن. كوز، قۇلاق، جەلكە، جون ارقانى كىم كورگەن، ءبىراق يەگى ىلگەرى كەتىپ، ورتاعا تامان ءيتىنىپ وتىرعانىما قاراعاندا، ەكى كوزىم شوقتاي جايناۋعا ءتيىس.
تۇيە اتا ءبىراز مينۋتتى العا سالىپ بارىپ، كۇرەكتەي الاقانىن جايالىقتاي قۇلاعىنا توسىپ:
— نە ءسوز، بالا؟
«بالا»— شالتاي جەزدەم تىزەسىمەن ويۋلى كيىزدى ەگەي ءتۇسىپ، جىلجىپ بارىپ، تۇيە اتانىڭ مۇزداتقىشتا كوپ تۇرىپ قالعان ءتۇشپارا سەكىلدى بىت-شىت قۇلاعىنا ايقايلاپ جاتىر.
— باياعىدا ءۇش باندىنى بايلاپ-ماتاپ تاستاپسىز...
اتاي كوپ ويلاندى. مۇمكىن تۇك تە ويلاماۋى. ءبىرازدان سوڭ:
— بولعان شىتار،— دەدى جايباراقات. جۇزىندە تۇك وزگەرىس جوق. سول ءۇش باندى اتايدىڭ ەسىنەن نيكولاي زامانىندا شىعىپ كەتكەن-اۋ نەمەسە تۇيە اتا ول ءۇش ەسەرسوقتان باسقا دا كوپتەگەن باندىلاردىڭ تۇبىنە جەتىپ، ەسەپتەن جاڭىلىپ وتىرعان بولۋ كەرەك.
جەزدەكەم وڭايلىقپەن بەرىسەر ەمەس:
— كىم ەدى... قىزىلقيانى جاستانىپ جاتىپ، مىڭ جوڭعارعا ءجۇز ساربازبەن قارسى تۇرعان قاس باتىر كىم ەدى؟ ءتىل ۇشىندا تۇرعانىن قاراشى.
شاي جاساپ جاتقان عايشا:
— وي، كوكە، اتانى سونشا قۋالايتىنداي باتىرلاردا قاي اقىڭىز كەتىپ ەدى؟ باتىر كەرەك بولسا، وتىر عوي قارسى الدىڭىزدا،— دەپ سالدى. ءزىلسىز، ناز رەتىندە ايتتى. جەزدەكەمنىڭ الدىندا عايشا ءوزىن باستاۋىش كلاستىڭ ءمۇعالىمى سياقتى ۇستايدى ەكەن. جەزدەي قايتپادى:
— وتكەن سوعىستا باتىر اتانعان نۇرجان اقبەردين دە وسى توڭىرەكتەن ەكەن. جالعىز ءوزى كوكبولات تانككە قاسقايىپ قارسى شىعىپتى.
جەزدەكەمنىڭ باتىرلىق دەگەندە قانباي قالعان ءبىر ءشولى بار سەكىلدى. ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ تىرتيعان ءالجۋاز بالالارى سپورت دەسە ەرنى ەرىندەرىنە جۇقپاي، پۋلەمەتشە ساقىلداپ تۇراتىن. جەزدەيدىڭ بويىندا دا سول شامالاس قىزىق قاسيەتى بار ەكەن.
ال سوعىستا وتان ءۇشىن ەرلىكپەن قازا تاپقان نۇرجان اعانى جاقسى بىلەمىز. جەڭىس كۇنى تۋعان-تۋمالارى مەكتەپكە كەلىپ، كەزدەسۋ وتكىزگەن.
— جەزدە، ول كىسى اققۇمنان، ءبىزدىڭ اۋىلدان. سوعىس قارساڭىندا كوكەمدەرگە ساباق بەرىپتى، ءمۇعالىم بولىپتى.
شالتاي مەنى ەلەمەدى. ەكى كوزى تۇيە اتادا. سۇرانشاق كوزدىڭ سۇعىنا باتىر اتا اقىرى شىدامادى، ىركىلىپ-ىركىلىپ ءسوز باستادى:
— ە، قايمەكەڭ پاتشا اعزاممەن ارىستانشا الىستى، جولبارىسشا جۇلقىستى... اققۇمنىڭ قويناۋىندا جەلبىرەتىپ تۋ تىگىپ، اقىرىپ اتوي سالعاندا...— اۋىر قوزعالىپ، ءمۇدىرىپ قالدى. «ءا، بەرە گور، قايمەكەڭ پاتشا اعزامنىڭ اسكەرىن قان ساسىتىپ قىرىپ سالاتىن شىعار، بالەم» دەگەن ەسەك دامەمەن جۇرەگىم ءلۇپىل قاعىپ، ايقۇلاقتانا قالىپ ەم، تۇيە اتادان: «ە، زامان-اي!»— دەپ، ساي-سۇيەكتى سىرقىراتقان كۇرسىنىستەن باسقا ەشتەڭە شىقپادى. سونىمەن ءتامام.
— اققۇم قويناۋى دەيسىز. نۇرجان اقبەردين — اققۇم، قايماق باتىر — اققۇم، ءسىز دە اققۇم توپىراعىندا ءتۋىپ-وسىپسىز. اققۇمدا باتىرلاردى باعىپ-قاعاتىن فەرما بار ما، نەمەنە؟— دەپ جەزدەكەم شالىستاۋ سويلەپ، ماعان كوزىن قىستى. سوسىن عايشاعا ەڭسەرىلە ءتۇسىپ:
— قىزىم-اۋ، بۇگىن اققۇمدى كورىپ كەلدىڭ. و جاقتىڭ ادامدارى نە جەپ، نە ىشەدى ەكەن، بايقامادىڭ با؟— دەدى كولگىرسىپ.
عايشا يىعىن قيقاڭ ەتكىزدى:
— بايقايتىن نەسى بار؟ ءبىز نە جەسەك، ولار دا سونى جەيدى. بال قوسىلعان سارى مايعا اردا قۇلىننىڭ ەتىن قۋىرىپ جەگەن ەشكىمدى كورمەدىم. ءبىراق تاماق دەسە، توڭكەرىلىپ تۇسە قالاتىن قوماعاي ەكەن. الدىنا كەلگەندى سىپىرىپ-سيىرىپ سوعا بەرەدى،- توبە قۇيقام شىمىر ەتتى. جالعىز سوزبەن سىلەيتىپ سالدى مىنا عايشا. جانا نەگە عانا اشتان كەلگەندەي تاباققا قولدى ءجيى سوزا بەردىم ەكەن،— ەسىكتى كەۋدەسىمەن سوعىپ اشىپ، سوعىپ جاباتىن ەڭگەزەردەي بىرەۋلەر. ءبارى جابىلىپ، ءبىر كولونكادان سۋ الادى. سۋى كەرمەك پە، اششى ما، ايتەۋىر، تاڭدايىما تاتىمادى.
عايشا ءبىزدى ماقتاپ الدە داتتاپ وتىر ما، سوعان ميىم جەتپەي، دال بولدىم. ماقتادى دەسەم، الدىمىزعا اس توقتاتپايتىن جالماۋىز ەكەمىز. داتتادى دەسەم، ەسىكتى كەۋدەمەن سوعىپ، اشىپ-جاباتىن ءنان بولدىق. ىشەتىن سۋىمىز تەمىر تاتيدى. ءتۇسىنىپ كور ەندى عايشانى!
ماقتاسا دا، داتتاسا دا، ءسوزىنىڭ جانى بار.
راسىندا دا، ءبىزدىڭ ادامدار ءىرى دەسە، ءىرى. مىسالى، سەمەيحان... الماعامبەت اعانىڭ ءوزى جارتى تۇيەنىن ەتىنە جەتىپ قالادى. كوكەم دە ەشكىمنەن قالىسايىن دەپ تۇرعان جوق. الاسا قاسەننىڭ ءوزى ءتورتباق. اۋداندىق جارىستاردا ن. اقبەردين اتىنداعى مەكتەپتىڭ بالالارى ىشتەن شالىپ جىعىپ سالاتىن قازاقشا كۇرەستەن، پەرىپ جىبەرەتىن بوكستان الدىنا جان سالمايدى. ابدەن قاۋساپ، جەتەر جەرىنە جەتىپ وتىرعان تۇيە اتانىڭ ءوزى ءقازىر جەزدەكەم ۇستىنە جىعىلا كەتسە، قۇداي بىلەدى، تىرپ ەتكىزبەيدى.
باسىمنىڭ ىشىندە بىردەڭەلەر دۇبىرلەپ شابا جونەلدى. بۇل — مي ىستەي باستادى دەگەن ءسوز. ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ توپىراعىندا ءبىر سىر بار، بار... ول نە سىر؟ توقتا، توقتا...
— ە،— دەدى تۇيە اتا باتا قايىرىپ، بەت سيپاعاسىن،— تەمىر ەتىكتى تەڭگە، تەمىر تاياقتى تەبەن قىلعان قايران جاستىق قايتىپ بىزگە ورالار ما؟— وقىس شىققان داۋىس ءبارىمىزدى جالت قاراتتى. اتاي ءتىرىلىپتى. بۇگىلگەن بەلى جازىلعان. تاياقتى قوس قولداپ ۇستاپ، قاق الدىنا نايزاشا شانشىپ وتىر. سويلەگەن سايىن ءوشى قالعانداي سىرماق بەتىن نۇقىپ قويادى،— قۇلدىراپ قاشقان جەلاياق زامان-اي! اققۇمنىڭ ءبىر كەسە سۋى قامشى سابىنداي قالعان قىسقا عۇمىرىمدا قايتىپ بۇيىرا ما، جوق پا! باتىر-باتىر دەپ ۇلارداي شۋلايسىڭدار، سول باتىردىڭ ءبارى اققۇمنىڭ جەتى قابات جەر استىنداعى ءزامزام سۋىن ءىشىپ ەرجەتكەن كوزەلدەر. ات-تەڭ، باتيلاش بۇ دۇنيەدەن باقي كەشپەسە، قاراساي اياق باسار جەر مە ەدى. ىبىلىس سۋىن ۇرتتاپ توگىپ، ساسىق كەڭىردەك بولعان ءتۇر مىناۋ... سۇيەگىم اققۇمنىڭ توپىراعىنا بۇيىرسا دەپ، قارس ۇرعان قايران ارمان؟!
ارى قاراي زىندان تۇبىنەن شىققانداي كۇڭگىرلەپ تاقپاقتاپ كەتتى:
بالالىق ءولدى، ءبىلدىڭ بە؟
جىگىتتىككە كەلدىڭ بە؟
جىگىتتىك ءوتتى، كوردىڭ بە؟
كارىلىككە كوندىڭ بە؟
بوتانى تۇيە سەكىلدى،
قورادان شىقپاي ءولدىڭ بە؟
تاناۋ جىبىرلاپ سالا بەردى. اققۇمنىڭ كەشكە تامان قارا بۇلتشا قاپتايتىن ۇساق تا كۇلگىن شىركەيىنىڭ ءبىر داناسى كىرىپ كەتسە، ءوستۋشى ەدى. امال جوق، موينىمدى قايىرىپ، باستى ارتقا تاستاپ جىبەرىپ، كوزدى الارتىڭقىراپ، «اھ-اھ، ا!» دەپ اڭكىلدەپ تۇردىم دا... تۇشكىرىپ سالدىم.
عايشا جامان كوزىمەن قارادى.
ءسوز ءۇزىلدى.
شالتاي جەزدە مۇدىرىڭكىرەپ:
— اللا قۋات بەرسىن!— دەدى.
تۇيە اتا وتىرعان جەرىندە قور ەتە قالدى.
ۇيات، ۇيات! ۇيات تا بولسا، قايتەمىن. تۇمشالاپ تاستاعان ۇيگە شىركەي قايدان كىرۋشى ەدى. قايدان جەتىپ كەلگەنى بەلگىسىز، جۋساننىڭ اشقىلتىم ءيسىن سەزە قالماسىم بار ما. قاراساي جۋساننان ادا. جۋسان ءيىسىن الدە اققۇم جاقتان ماعان ارناپ جەل ايداپ كەلدى مە؟ ال اققۇمنىڭ جۋسانى تاناۋعا ءبىر جەتسە، تۇشكىرتپەي قويمايتىن دۋحي جۋسان. ءجۇز شاقىرىمنىڭ تۇبىندە جاتقان جەردەن قالاي جەتىپ كەلدى ەكەن، ءا؟
— مەن بىلسەم، كەلىنىڭىزدىڭ اسقازانىندا ءبىر پالە بۇعىپ جاتىر، تۇيەكە. «اققۇمعا ىلىكسەم، تازا-تاقىر قۇتىلار ەم»،— دەپ، كۇنىگە جاراپازان سوعادى. سۋى ما، توپىراعى ما، ءبىر كيەسى بار بولسا، بار شىعار. مىنا نەمەرەڭىز ادامدارى شەتىنەن الىپ دەپ، اۋزىن اشىپ، كوزىن جۇمىپ وتىر عوي.— جەزدەم كوسىلە شاپپاق بولىپ، قولتىق جازا بەرىپ ەدى، عايشا اۋىزدان قاقتى:
— وي، كوكە، ءوزىڭىز كىپ-كىشكەنەسىز، سوسىن ەڭگەزەردەي دەسە، ەتپەتتەپ تۇسە قالاسىز. كورگەنىمدى ايتامىن دا،— سوسىن ماعان قاراپ جىميىپ قويىپ، قيسايىڭقىراپ كەلىپ، قۇلاعىما سىبىرلادى،— ءوستىپ الدىنا توسقاۋىل قويماسا، كوكەم كەيدە كوكىپ كەتەدى. ال اققۇمنىڭ سۋى كيەلى. وسىنى ەسىڭنەن ەكى ەلى شىعارما، دوسان. و، كيەسى بار! بىلە بىلسەڭ، دوسانيك، ءبىزدىڭ كورشىلەر تۇيە اتا اققۇمنان اۋىپ كەلگەلى كۇرت كەمىپ كەتتى دەسىپ ءجۇر.
— ە،— دەدى اققۇمنان كەلگەن تۇيە اتا ءۇش باندىنى كورىپ وتىرعانداي بۇرىشقا قاھارلانا قاراپ. ويانىپ كەتىپتى. ءشول قىسىپ وتىرعانداي ەرنىن جالاپ قويدى. جەزدەيدىڭ ونسىز دا قايماق ەرىنى بۇرىسە ءتۇسىپ، موينىن سوزىڭقىراي، ورتاعا ويقاستاپ شىعىپ ەدى، تۇيە اتا قوس الاقانىن كوتەرىپ، بىرىكتىرە قويعانى مۇڭ، ءپىلدىڭ تابانى سياقتى اۋماقتى بىردەڭە جاسالا قالدى،— ءۇبىر-شۇبىر بالدارىڭنىڭ قىزىعىن ۇزاعىنان كور، شالتاي قاراعىم! ءتورت كوزى تۇگەل، دەنى-قارنى ساۋ بولىپ، جاۋعا نايزا، دوسقا قايلا بولسىن! اللاۋ اكبار!— اتا الگى ءپىلدىڭ تابانىمەن كول-كوسىر بەتىن سيپاي سالدى. ەت جەپ، تاباقتى قايىرار الدىندا ءوستىپ تاعى باتا جاساعانى ەسىنەن شىعىپ كەتىپتى.
اتانى سۇيەمەلدەپ، سىرتقا شىقتىق. اۋەنىڭ قارا قازانىندا جىپىرلاعان جۇلدىزدار قايناپ جاتىر. انەۋ ەڭ ۇلكەنى قول فونار قۇساپ ءوشىپ جانادى، ءوشىپ جانادى. الىستاعى پلانەتاداعى ءبىز سەكىلدى ءبىر بالا ماعان: «دوسان، حال قالاي؟»— دەپ بەلگى بەرىپ تۇرماسىنا كىم كەپىل! ودان كىشىرەكتەرى التىباقان قۇرىپ، اتكەنشەك تەۋىپ تۇر ما، كەيبىر كەزدەردە ميداي ارالاسىپ، ساپىرىلىسىپ كەتەدى. قايقىباس شومىشتەن اۋمايتىن جەتىقاراقشى تاس توبەدە اسىلىپ تۇر. قىز-جىگىتتەر اۋىل سىرتىندا جارىسا شۋىلداپ:
اينالدىم، اقماڭدايلىم،
اقىلدىم، بال تاڭدايلىم،—
دەپ ءان سالىپ، ءبىر بەلگىسىز اپايدىڭ استى-ۇستىنە ءتۇسىپ ماقتاپ جاتىر.
قاقپا سىرتىنا شىققاسىن جەزدەكەم:
— ال تۇيە اتا... دوسان بالدىز اققۇمنان اۆتوبۋس سابىلتىپ كەپ وتىر. بىردەڭە دەمەيسىز بە؟ تۋعان-تۋماعا سالەم ايتساڭىز...— دەپ قالدى.
تۇيە اتا تاياعىن كوتەرىپ-اق الىپ ەدى، بايقاماي كوكتەگى ءىلۋلى تۇرعان جۇلدىزدىڭ بىرەۋىن قاعىپ كەتتى مە، زۋ ەتىپ اعىپ ءتۇستى.
— قاق باستان سالىپ كەپ جىبەرەيىن بە وسى؟
شالتاي جەزدەم شوشىپ كەتتى. مەنىڭ الدىما تۇرا قالىپ، قۇشاعىن جايىپ جىبەرىپ:
— باتىر، باتىر، نە جازدىق؟ قىمىزعا قىزىپ قالدىڭىز با؟— دەپ شىرىلدادى.
باتىرى كەڭك-كەڭك كۇلدى:
— ويناعانىم عوي. باتىر ءوستىپ وينايدى. شالتاي قاراعىم، تۋعان-تۋماعا سالەم دەپ تانتيسىڭ. ودان دا تۋعان جەرگە ءۇشبۋ سالەم ايت دەسەڭ، اۋزىڭ قيسايىپ قالا ما؟! ءجا، ءازىل. قانە، جاقىندا بەرمەن، اققۇمنان ابتىبس ايداعان بالا!
اتاي تاپ ازىردەگىدەي وقىس ويناپ قويا ما دەپ، قورقا باسىپ، قاسىنا باردىم. اتاي ماڭدايدان سيپادى. الاقانى بۇدىر-بۇدىر ءمۇيىز ەكەن، بەتىمدى جىرتىپ كەتە جازدادى.
— نە ايتايىن؟ قارتايعاندا تۋعان جەردەن قاڭعالاقتاپ ءجۇرىپ اداسىپ قالعان عارىپتەن اققۇمعا دۇعاي-دۇعاي سالەم ايت! ات-كولىگىڭ امان بارعاسىن اققۇمنىڭ ءبىر شەلەك سۋىن قاراسايعا قاراتىپ جامىراتا سال! تۇيەگە تيە بەرسىن دە. اۋمين!
بەتىمدى سيپالاپ ەدى، وسى ءۇيدىڭ اۋلاسىن جالاپ، دوڭكيىپ جاتقان ۇزىن بەل قاراعايدىڭ قابىعى سەكىلدى قاتقىل بىردەڭە بەتىمە تاعى سىردى. الاقانىنان جۋسان ءيىسى شىم-شىم سەزىلەدى.
جەزدەي تۇيە اتانى شىعارىپ كەتتى. عايشا جاستىقتاردى تومپىلداتىپ، ىشتە توسەك سالىپ ءجۇر. قورا جاقتا سيىر ىڭىراندى. ءداۋ دە بولسا ءتۇس كورىپ، تۇسىندە ىرگەلەس قاشاتا قامالعان قوڭىر بۇزاۋىن اۋكىم، اۋكىم، اۋكەشىم دەپ قويىپ، مەكىرەنە جالاپ جاتىر. يتتەر ءار تۇستان جارىسا ارپىلدادى دا، ازدان سوڭ ءارقالاي اۋەنگە كوشىپ، تالاسىپ، قاڭقىلداسىپ، جەكە-جەكە، قىزىل شەكە بوپ كەتتى. قاراساي دا ءاقتوس سەكىلدى الىپسوق توبەتتەردەن كەندە قالماعان ءتارىزدى.
اققۇم دەمەكشى، ايەش كينوعا بارىپ قويسا قايتەمىن؟ ىلعي كۇلەگەش، سۋقانىم سۇيمەيتىن دوس قىزدار جاتى ايەشتە جەتەرلىك. ونسىز كينو مەن ءبيدىڭ ءسانى كەلمەيتىندەي اپكەمدى كلۋبقا سۇيرەپ، سىق-سىق كۇلىپ، سىبىرلاسىپ جۇرگەندەرى. مىڭ جەردەن دوس بولسىن، ولارعا سەنىپ بولمايدى. كەشە عايشا دا ايەشتى قاتارىنا قوسىپ الىپ، ەرلان، مۇراتتارمەن قىدىرا قويعىسى كەلدى عوي. اپايلاردىڭ باسى قوسىلماسىن دا، قوسىلا قالسا، اسىرەسە كەشكە تامان قوسىلسا، بىردەڭەنى ءبۇلدىرىپ تىنادى. بىلتىر متم باستىعى وراشتىڭ قىزىن اققۇمنىڭ بويجەتكەندەرى ءبىر تۇندە كۇيەۋ اسىرىپ جىبەردى. ەرتەڭىندە مامامنىڭ قاباعى جازىلمادى. كينودان كەش قايتقان ايەشتىڭ باس-اياعىن ءسۇزىپ شىعىپ، سۇيىنگەنى نە كۇيىنگەنى بەلگىسىز: «ءوي، تۇرىڭنەن... كەت ءارى، كوزىمە كورىنبەي!»— دەپ سالۋىن سالسا دا، ىلە: «بەرى كەلشى!»— دەپ، ايەشتى كەۋدەسىنە باستى. ايەش بۇراتىلىپ مايىسۋدى قاتىرىپ جىبەردى، الگى جەردە سۇتكە تويعان مىسىقشا كوزىن اشىپ-جۇمىپ، مۇلدەم ءبىتىپ قالدى. اقىرى وكشە كوتەرىپ، مامامنىڭ قۇلاعىنا سىبىرلاعان. مامام: «ءتايت!»— دەپ، يتەرىڭكىرەپ، قاس قايشىلاپ، اشۋ شاقىرىپ ەدى، ودان تۇك شىقپادى. ويتكەنى ايەش كۇلمەسىن دە، كۇلسە ءبىتتى، نەبىر ىزاقوردىڭ اشۋى تارقاپ كەتەدى. ال مامام ەكىباستان بۋىنى بوساپ، تىپتەن بالقىپ، تالتىرەكتەپ قالادى. اپكەم بولمەسىنە كىرىپ كەتكەسىن عانا ەسىن جيىپ، باسىن شايقاپ: «جامان قىز بويجەتىپ قالىپتى. اسىقپەن الىسا بەرمەي، ءبىر مەزەت اپكەڭە كوز قىرىن سالا ءجۇر»،— دەگەن. كەيىن ايەشتەن: «مامامنىڭ قۇلاعىنا نە سىبىرلادىڭ؟»— دەسەم، «ۇرسا بەرسەڭىز بار عوي، بيىل كۇيەۋگە ءتيىپ كەتەم»،— دەپ زارەسىن الىپتى. مەنىڭشە، كۇيەۋگە قاشىپ كەتۋ سەكىلدى جويقىن ەرلىك ايەشتىڭ قولىنان كەلمەيدى. سويتسە دە ساقتىقتا قورلىق جوق. ىلعي عاشىقتىق قىسىپ جۇرەتىن قاسەن قىزىل كوز كەشكى توعىزدان تاڭعى بەس ارالىعىنداعى كەز كەلگەن مينۋتتا ايەشتى الىپ قاشۋعا ساقاداي ساي ءازىر. ول قاسقا، ايەش كونە قالسا، اپكەمدى تاپا-تال تۇستە قىت-قىتىنا تەڭدەپ، تەسكەن تاۋ ءوتىپ كەتۋگە بار.
اللا-اي، اللا-اي! نەشە ءتۇرلى ادامدار ءجۇر عوي ارامىزدا.
...— دوسان، كەل، كىر دە جاتا بەر. كوكەمدى توسىپ، اۋرە بولما. تۇيە اتانى سوزبەن جىعىپ تىنباسا، وعان بۇگىن ۇيقى جوق. مامام تەزىرەك كەلسە ەكەن ءوزى.— بۇرىلىپ قاراسام، شاشىن تاراپ تۇر.
— اپكە، ماعان توسەكتى سىرتقا سالىپ بەرشى.
— نەگە؟ ۇيگە جاتساڭ، استىڭنان سۋ شىعا ما؟
— ءۇي ىستىق.
— بايقا، تاۋدىڭ ءتۇنى سالقىن.
— توڭبايمىن، قىمتانىپ جاتامىن.
— ءوزىڭ ءبىل.
عايشا ەكەۋمىز كورپە-توسەكتى قولتىققا قىسىپ، قورانىڭ توبەسىنە ۇيىلگەن ەسكى ءشوپتىڭ ۇستىنە تىرمىسىپ شىقتىق.
— ءقازىر ۇيقىنى سوعىپ جاتقان بولار.
— كىمدى ايتاسىڭ؟
— ايەش تە.
عايشا كۇلىپ جىبەردى.
— قىزىل بەت اپكەڭدى كۇن وتپەي ساعىنا قالدىڭ با؟ قاسقىر جەمەس. اپكە ىزدەسەڭ، تاق الدىندا تۇر ەمەسپىز بە؟
— جوعا، مەن انشەيىن...— ۇيالىپ قالدىم،— اپكە، سۋىق سۋ بار ما؟
— اۋىز ۇيدەگى شەلەكتە. جاڭاعى ەت قوي سەنى قاتالاتىپ جاتقان.
اناۋ ايتقانداي قاتالاپ بارا جاتقانىم شامالى. «باتىر، باتىر دەپ ۇلارداي شۋلايسىڭدار، سول باتىردىڭ ءبارى اققۇمنىڭ جەتى قابات جەر استىنداعى ءزامزام سۋىن ءىشىپ ەرجەتكەن كوزەلدەر... ىبىلىس سۋىن ۇرتتاپ توگىپ، ساسىق كەڭىردەك بولعان ءتۇر مىناۋ». تۇيە اتانىڭ ءسوزى باسىمنان شىقپاي قويدى. «شىندىق سالىستىرۋدان شىعادى»،—دەيتىن ەرا ەكپىنىچ. قاراسايدىڭ دا سۋىن ءىشىپ، اققۇممەن سالىستىرىپ كورەلىك. قايسىسى سۋ، قايسىسى ۋ ەكەن، بايقايىن. مىڭ ويلانىپ-تولعانۋدان تىندىرىپ تاستاعان ءبىر ءىس ارتىق.
ءتور ۇيدەن سىزاتتاپ تۇسكەن ساۋلەنىڭ قيىعى ءشومىش تولى سۋ بەتىندە قالت-قۇلت جۇزەدى. جالبىز ءيىسى سەزىلەدى. ءبىزدىڭ كولونكانىڭ سۋى يىس-ميىستەن تازا بولاتىن. ءشومىش شەتىنە ەرىن تيگىزدىم. ءدام، تۇزى جوق، كادىمگى سۋ. مەيلى اششى، مەيلى تۇششى بولسىن، نە نارسەنىڭ ءوز ءدامى بولعانى جاقسى. سوندا ەسىندە قالادى. ال اققۇمنىڭ سۋى ءدال سونداي — تەمىر تاتىسا دا ءدام، قاسيەت بار. سونى ون ءۇش جىل بويى كەسەلەپ، شومىشتەپ، شەلەكتەپ ءىشىپ جۇرسەم دە بىلمەپپىن. اۋىل ادامدارى دا «نەگە ولاي؟» دەپ ويلانىپ كورمەپتى. سىرت كوز سىناعىش، اققۇمنىڭ سۋى ەرەكشە ەكەنىن عايشا مەڭزەدى. ۇشقالاقتىعىن ەسەپكە الماسا، ءتاۋىر اپكە تاۋىپ العان ءتۇرىم بار. ايتسە دە، ونىڭ سوزىنە شىلعي سەنە بەرۋ دە قيىن. جالپى، ۇلكەن قىزدار ءوز ويىنا كوبىنە كەرى سويلەيدى. ايەشكە انەۋكۇنى سوۆحوزداعىلار: «قولدى-اياقتاي بالاسىڭ كوز الدىمىزدا وسكەن، مىنا جالعىز كىتاپحانانى جۇدەتپەي، ءوزىڭ ۇستا»،— دەپ قولقا سالعاندا: «كوپ كىتاپتىڭ قالىڭ شاڭىن قاعىپ قايتەم، ىلعي كوزىم باقىرايىپ جالعىز وتىرام، كوڭىلسىز»،— دەپ بۇلداندى. جەم-جەمگە كەلگەندە جىپ ەتىپ، تەز ورنالاسىپ الدى. ءقازىر ايەش باسقاشا سويلەيدى. «وي، جاقسى ەكەن، ماما، بۇكىل اۋىلدىڭ ادامدارى الدىڭنان ءتىزىلىپ وتەدى. كىتاپ اتاۋلى قول استىدا، وقۋعا مىقتاپ دايىندالاتىن بولدىم».
توقسان جاستى ارتقا تاستاپ، مۇلگىپ وتىرعان تۇيە اتا دا اققۇم، اققۇمنىڭ سۋى دەگەندە ءتىلى شىعىپ، سايراپ سالا بەردى. «ات-كولىگىڭ امان بارعاسىن اققۇمنىڭ ءبىر شەلەك سۋىن قاراسايعا قاراتىپ جامىراتا سال! تۇيەگە تيە بەرسىن دە». توقسان سويلەمەس، سويلەسە، تەگىن سويلەمەس.
...ءشوپتى سىتىرلاتا اۋناپ ءتۇسىپ، جۇلدىزداردىڭ سەبەلەگەن ساۋلەسىنە بەت جۋىپ جاتىرمىن. جۇرەك قالىپتاعىدان تەز-تەز سوعادى. قۇيىسقانعا قىستىرىلار الدىندا ءوستىپ مازا قاشاتىن. اتاما، قۇيىسقانى قۇرىسىن. كەشە تۇندە قايتىپ ەش قۇيىسقانعا قىستىرىلماسپىن دەپ سەرت بەرگەمىن. قىستىرىلساڭ ءبىتتى، باسىن، پالەگە قالادى. الدە قىستىرىلا سالايىن با؟ باستاعى ماعان باعىنباي، سىلقىلداپ بوس جۇرگەن ءبىر اساۋ ويلار: «ەسىڭ باردا ارالاسىپ قال، اۋزىڭ باردا اساپ قال!»— دەپ، ءتۇرت، سايتان، ءتۇرت دەسە، ەھەۋ، ەندى قىستىرىلماسقا امال جوق.
وي اتاۋلى قايىرۋ بەرمەي، بەت-بەتىنە قاشىپ، بىتىسا باستادى. يت ۇلىدى. جۇلدىزدار ءالى دە اشىق جاتقان قاراشىعىما ءۇڭىلىپ، كىرپىك اراسىندا جىلتىلداپ جوسىپ ءجۇر. كوز جۇمىپ ەم، جىم بولىپ، ءار تاراپقا قاشتى. الۋەتتى بىرەۋ مەنى كوتەرىپ الدى دا، اتشاپتىرىم الاقانىنا سالىپ، جايلاپ تەربەتە باستادى.
جاننىڭ راقاتى...
* * *
كوزىمدى اشسام، اۋلا ىشىندە قىزىل اتەش قىلعىنىپ كەپ شاقىرادى. جاھۇت كوزىن ادىرايتىپ العان، ايدارى شوتكى-شوتكى. كورپە جەر شارىنىڭ ەتەگىن باسىپ جايعاسقان اۆستراليا قۇساپ ىسىرىلىپ، اياق جاقتا جاتىر. سۋىق اۋا قولتىق، قۇلاق، تاناۋ ءتارىزدى ساڭىلاۋعا سالقىن ساۋساقتارىن جىلماڭداتىپ، سۇعىپ-سۇعىپ الادى. جۇلدىز سونگەن. شىتىستى تۇتاس العان جوتا يىعىنان ۆەليك دوڭگەلەگىنىڭ سۋ جاڭا كۇمىس شاباقتارى تارام-تارام جارقىراپ شىعىپ تۇر. ءبىر اينالىپ قاراسام، قايداعى كۇمىس شاباق، شەتى قىلتيىپ ۇلگەرمەگەن كۇننىڭ اسپانعا سوزعان كۇمىس ساۋساقتارى ەكەن.
ايەش ايتاتىن: «تاڭەرتەڭ مامام سيراتىمنان سۋىرىپ العاندا، «ۇيقى، ۇيقى، ۇيقىشىم، نەتكەن ءتاتتى ەدىڭ! شىركىن، ءالى دە جۇمساق توسەكتى جانشىپ جاتا تۇرسا!» دەگەن ويلار اراشا تالايدى». ونى ايتقان ايەش ەمەس، ايەشتىڭ جالقاۋلىعى دا. مەنى تالاعان ارالار باسقاشا. «سۋىق، ءوي، سۋىعىن-اي!». دىردەكتەپ ءجۇرىپ، شاشىلىپ جاتقان جەيدە، شالبارعا قازان باس پەن اياقتى سۇعىپ جىبەردىم دە، ءشوپ ۇستىمەن سىرعاناپ توبەگە، توبەدەن باسقىشتىڭ ساتىلارىن ساناپ اۋلاعا ءتۇستىم. قولجۋعىشتىڭ شۇمەگىنەن اققان مۇزداي سۋ الاقانىمدى تەسىپ جىبەرە جازدادى. قۇدايعا تاپسىرىپ، بەتتى شايىپ ەم، ۇيقى شايداي اشىلدى. باس سارتىلداپ جۇمىس ىستەپ كەتتى.
ۇرىستا تۇرىس جوق...
ەسىكتى سىقىرلاتپاي ۇيگە كىردىم، اۋىزعى بولمەدەن ءوتىپ، ودان ورتاڭعىسىندا اياق سۋىتىپ تۇرىپ، ستول ۇستىندە جاتقان داپتەردى اشتىم. العاشقى اق بەتىنە: «جەزدە، عايشا اپكە! اققۇمعا كەتتىم. ىزدەمەڭىزدەر. ءبارىن كەيىن تۇسىنەسىزدەر. ءالى-اق كوكەم، مامام، ايەش بولىپ كەلەمىز. دوسان» دەپ ايداقتاتىپ جازىپ سالدىم. سەنەككە شىقتىم دا، سورە استىنا قول سۇعىپ ەدىم، ساۋساعىم بوتەلكەنىڭ سالقىن ءبۇيىرىن سيپادى. عايشانىڭ: «كوبەيىپ كەتىپتى، ەرتەڭ وتكىزە قويايىن»،— دەپ، جاتار الدىندا سالدىراتىپ جۋىپ جاتقانىن كورىپ قالعامىن. شەگەدە سالبىراپ تۇرعان توركوزدى الدىم دا، بوتەلكەنىڭ بەس-التاۋىن سوعان سۇڭگىتىپ جىبەردىم.
قاقپانى اشىپ، كەرى اينالدىم دا، قول كوتەردىم: «چاو، اتەشتاي!». موينىن قىلت-سىلت بۇرىپ: «ءوزىڭ كىمسىڭ؟! ۇرى ەمەسپىسىڭ؟! جەر-دۇنيەنى جاڭعىرىقتىرىپ، شاقىرىپ كەپ جىبەرەيىن بە وسى؟!» دەگەندەي، ۇدىرەيىپ تۇرعان اتەش ىرشىپ ءتۇسىپ، قاناتىن قاتىپ-قاتىپ جىبەردى: «قوو-وق!»— دەدى. ءوز تىلىندە: «جوعال ءارى! كەرەگىڭ شامالى. چاو بولساڭ، چاو!»— دەسە كەرەك.
...اۆتوبۋس ۇساق تاستاردى دوڭگەلەگىنىڭ استىنان پىشىر-پىشىر ۇشىرىپ، پىس-س توقتادى. بىلەگىمدەگى ايەشتەن قالعان كىشكەنە ساعاتقا قاراسام، التى. عايشانىڭ: «اۆتوبۋس تاڭەرتەڭ التىدا كەلەدى»،- دەگەنى راس ەكەن.
ورىندىققا جايعاسقاسىن، ارقالىققا باسىمدى سۇيەي سالىپ، قانباي قالعان ۇيقىنىڭ ەسەسىن الۋعا كىرىستىم...
* * *
يىعىمنان بىرەۋ ءتۇرتىپ قالدى.
— اي، بالا، كەلدىك، تۇسپەيسىڭ بە؟
شوفەر ەكەن ءتونىپ تۇرعان. ءتاتتى ۇيقىنى بولگەنىنە رەنجىپ قالىپ، راقمەت تە ايتپاستان (مەنىڭ ونداي ادەتىم دە بار)، مويىندى كەرەناۋ بۇرىپ، سىرتقا قاراپ ەم، ايالداماداعى الگى اعاش ورىندىق كوزىمە وتتاي باسىلدى. تۋعان اۋىلىمدى توپىراق، شاڭى، ءۇي-مۇيى، سيديعان تەلەگراف باعانالارىنا قوسىپ قۇشاقتاپ-قۇشاقتاپ التىم كەلدى. قوس قولىمدى سوزىپ ەم، شاڭ-شاڭ اينەكتە الاقاننىڭ تابى قالدى.
— اي، بالا، ۇيقىڭدى اش!
تورداعى بوتەلكەلەردى تاۋدان دومالاتقانداي بىر-بىرىنە سوعىپ سالدىراتىپ، اۆتوبۋستان تۇسە بەرىپ ەم:
— ويبۋ، بىرگادىر قاينىمنىڭ جامان ۇلىن قارا! تاڭ اتپاي بوتەلكە تاسىپ، نە كۇن تۋدى، جارقىنىم؟— دەپ ءنان سومكە سۇيرەگەن، ۇرتىندا قاراقاتتاي قالى بار ءداۋ قارا اپا ەتەگىمنەن الا ءتۇستى. الەكەڭ ۇيىندەگى پالۋان اجەي. «تاڭ اتپاي ءوزىڭىز قايدا جىبىرلاپ باراسىز؟ بىرگادىر قاينىڭىزدىڭ جامان ۇلىندا نە شۇعىل شارۋاڭىز بار؟ جاتپايسىز با...»— دەپ بەتىنەن الىپ تاستاعىم كەلدى دە، ءتىلىمدى تىستەدىم. ونىڭ اياعى جاقسىلىقپەن بىتپەيدى. پالۋان اجەنىڭ ات ۇستىندەگى كىسىنى جۇلىپ الاتىن ادۋىن مىنەزى اققۇم تۇگىل، اۋدانعا ءماشھۇر. جاس كەزىندە سان توي-تومالاقتا تالاي ءاپايتوس جىگىتتى ىشتەن شالىپ، اتىپ ۇرىپ، قىز پالۋان اتانىپتى. ءقازىر دە كوڭىلىنە جاقپاعان جاندى استىنا باسىپ، جانشىپ الماسا دا، كىل اجارلى، ايدىندى سوزبەن ايپاپ-جايپاپ جىبەرەدى. شاما كەلسە، تەزىرەك جاقسىلىقپەن قۇتىلعان دۇرىس. سوسىن:
— كەلدىر كەشە قالدىر قاراسايعا بالدىر باردىم. سولدىر سودان شالدىر شارشاپ كەلدىر كەلەمىن،— دەپ توگىپ-توگىپ تاستادىم دا، قولتىعىنىڭ استىنان زۋ ەتىپ وتە بەردىم.
— ويباي، نە دەپ كەتتى مىنا مۇندار؟ ايتىڭدارشى، حالايىق؟!— پالۋان aپa توڭىرەگىندە ءتىرى جان جوق بولسا دا اتتاندى اياماي سالىپ جاتتى.
ۋاقىت تىعىز. ۇيگە دە مويىن بۇرمادىم. بارساڭ بەلگىلى. اۋەلى مامام ۇستىمە شۇرقىراپ تۇسە قالادى: «نە بولدى؟ نەگە ەرتە كەلدىڭ؟ بىرەۋمەن جانجالداسىپ قالعان جوقسىڭ با، اپىرىم؟!». «دوسان-ن، بۇل قا-لاي...» — دەپ قىز جىبەكشە ەسىلىپ ايەش اندەتەدى. ەكەۋىنە تۇسىندىرەم، ەكەۋىنەن قۇتىلام دەگەنشە ەكى ساعات زىر ەتىپ وتە شىعادى. بۇگىن ءبىز ءبۇيتىپ ەرىگە الماسپىز.
انە، الەكەڭنىڭ اشىق تۇرعان كوك قاقپاسىنان ءبىر روتا ۇيرەك، قاز قاڭقىلداپ شىعا كەلدى دە، بالاپاندارىن ساپقا ءتىزىپ، اۋىل ورتاسىنداعى كولونكاعا بەتتەدى. الەكەڭ ءۇش اياقتى موتوسيكلدىڭ قۇلاعىندا قوپاڭداپ، جۇمىسقا تارتىپ بارادى. Taپ بۇگىن ماعان الەكەڭنىڭ دە، مامامنىڭ دا، ايەشتىڭ دە قىزمەتى كەرەگى جوق، ماعان كەرەگى مىنا كىل مايماق ۇيرەك-قاز.
اينالايىن ۇيرەك، قاز جاڭىلىسپادى، كولونكانىڭ ناق تۇبىنەن شىعاردى. ءبىزدىڭ اۋىل الەمدەگى كولونكانىڭ ءبارىنىڭ شۇمەگىنەن سۋ كۇن-تۇنى تىنباي، تولاسسىز شۇرىلداپ اعىپ تۇرادى دەپ ەسەپتەيدى. ويتكەنى اققۇمداعى كولونكا تۇمىرى توقتاپ كورگەن ەمەس، مۇرنى قۇرعامايتىن بالا قۇساپ، يمەك شۇمەگىنەن سۋ سىزدىقتايدى دا تۇرادى. سول جىلاپ اققان سۋدىڭ ەسەبىنەن كولونكادان تاياق تاستام ويىقتا شاعىن كولشىك جينالعان. ۇيرەك، قاز كولشىكتى كورىسىمەن دىبىر-دىبىر شابىستى ۇدەتىپ، سول ەكپىنمەن توسپاعا قويىپ كەتتى، ەسەپسىز شاتتىقتان ەستەرى شىعىپ، مۇحيتتار مەن تەڭىزدەردە ءجۇزىپ جۇرگەننەن قاتتى: «قاھ! قۇھ!»، «گا-گا!» دەپ شۋلاستى. مەن اي قاراپ تۇرمادىم، بوتەلكەلەردى كەزەكپەن شۇمەك استىنا تىعىپ، اۋزى-مۇرنىنان شىعارا شۇپىلدەتىپ سۋعا تولتىرا باستادىم.
العاشقى بوتەلكەنى باسىما توڭكەرە سالدىم. كەنەزەم ابدەن كەۋىپ قالىپتى، اياق استىنان قىسا قالعان نەندەي كەسەپات ءشول، ءوزىم دە بىلمەيمىن، ايتەۋىر، ءبىر ءشول بار؛ اققۇمنىڭ سۋىن مۇقىم ساعىنىپپىن؛ ارادا كۇن وتپەي جاتىپ سايتانشا ساپ ەتكەن بۇل نەتكەن ساعىنىش، بىلمەيمىن، ايتەۋىر، تۇبىنە دەيىن تامشى قالدىرماي، سارقىپ ءىشتىم. ءدامىن بىلمەك ويمەن ۇزاق تالمادىم. شەكەر ەمەس، بال ەمەس، ءتىل ۇشىن ءسال شىمشىپ، تەمىر تاتىپ تۇرعان كادىمگى سۋ. بال تاتىسىن، تەمىر تاتىسىن، اتا جاۋمەن الىسقان قايماق، تۇيە، نۇرجان اقبەردين باتىرلار ءشول باسقان كيەلى سۋ بۇل.
سۋدىڭ ەكىنشى بوتەلكەسىن: «تۇيە اتاعا تيە بەرسىن!»— دەپ كۇبىرلەدىم دە، قاراسايعا قاراتا ىلديلاتا شاشىپ جىبەردىم.
بوتەلكەلەردىڭ اۋزىنا قاراسايدان الا شىققان گازەتتى بۇراپ تىقتىم. سوسىن توردى يىعىما سالىپ، قاراسۋعا شىعاتىن كوشەگە ءتۇستىم.
مىنە، عاجاپ! جولىم بولاتىن جىگىتپىن عوي، جەڭگەم الدىمنان شىقتى. سەمەيحاننىڭ كەك «بەلارۋسى» قىزىل جالاۋىن جەلپىلدەتىپ، كولدەنەڭدەي بەردى. قول كوتەردىم. ايەشتىڭ جار دەگەندەگى جالعىز ءىنىسى قول كوتەرگەندە قاراماۋعا كۇش قايدا، سەمەكەڭ تراكتورىن قىرىلداتىپ، ىرىلداتىپ، تورموزداتىپ توقتادى. ۇزىن سيراقتارىن سيديتىپ، جەرگە ءتۇستى.
— و، دوسان! سەن قايدان؟ بوتەلكە نە؟ سۋ نە؟ و، عاجاپ!- دەپ، تورعا ءبىر، ماعان ءبىر قارادى.
مەن توتەدەن سالدىم:
— سەمەيحان اعا، ماعان جەزدە بولعىڭ كەلە مە؟
قۋانىشتان كەپكىسىن اسپانعا لاقتىرىپ، سەكىرىپ-سەكىرىپ تۇسە مە دەپ ەم. و، عاجاپ! شوشىپ قالدى باتىرىڭ. سىپايىلىق ءوتىپ كەتكەن جىگىت قوي. تەك كوزى ۇياسىنان شىعا باقىرايىپ، باسىنان ماي-ماي كەپكىسىن سىپىرىپ الىپ، سول ەكى ارادا ماڭدايىنا ءبورتىپ شىعا كەلگەن تەردى ءسۇرتتى.
— عاجاپ! و، عاجاپ! جەزدە... كىم جەزدە؟ مەن بە؟ ول قالاي؟— دەپ، وڭ-سولعا بۇلعاقتاپ، شارۋاسى شالقايا باستاپ ەدى، مەن جالعىز اۋىز سوزبەن جونگە سالدىم:
— ايەشتە ءۇمىتىڭ بولسا، ءدال ءقازىر مەنى قاراسۋعا جەتكىزىپ تاستايسىڭ. ساسپا، ايەش ەكەۋىمىز ەرتەڭ كەشكە كينوعا بارامىز. سەن دە كەل.
سەمەيحان سول جەردە سەرەيىپ قاتىپ تۇرعان كۇيى شەكسىز ويعا باتتى. ونىڭ ادەتى سول، تىم ويشىل. جانە ءۇي دەمەي، كوشە، كلۋب دەمەي، ءجۇرىپ تە، تۇرىپ تا ويلانا بەرەدى. ايەشتى شىعارىپ سالىپ كەلە جاتىپ تا قالىڭ ويعا بەلشەسىنەن باتادى. شىعارىپ سالۋعا قانداي وي كەرەك ەكەن؟ ايتپەسە، سەمەيحان قاسەن — قىزىل كوزدەن كوش ىلگەرى جىگىت. وزات دەسە، وزات. سىرىقتاي بويى بار. ءبىراق تىم كوپ ويلانادى. وسى جولى سويلەپ ويلانىپ تۇر:
— قاراسۋ... ءۇش شاقىرىم... بارىپ كەلەمىن — التى شاقىرىم... عاجاپ، عاجاپ! جۇمىس بولسا، قاراپ تۇر... ءشوپ كۇيىپ بارادى. ءار مينۋت — التىن. و، عاجاپ!
قۇرىپ كەتسىن، ءۇنسىز ويلانعان سويلەپ ويلانۋدىڭ قاسىندا راقات ەكەن. ەسەبى، كىم بولسىن ءۇنسىز ويلانعان ءجون بىلەم.
— ەي!— قولدى ءبىر سىلتەپ، تارتا جونەلدىم. سەمەيحان كوڭىلدى سۇمدىق قالدىردى. كەشكە: «سەمەيحاندى ماڭعا جولاتپا؛ كورشى اۋىلدا ۋادە بايلاسىپ جۇرگەن قىزى بار ەكەن»،— دەپ، ايەشتى شوشىتىپ قويايىن. ەندى شە! كۇنى ەرتەڭ: «ماحاببات... ەكى جىل... اينالدىرۋى، قۇدا ءتۇسۋى بار — ءۇش جىل... و عاجاپ! جۇمىس بولسا، قاراپ تۇر»،— دەپ اۋزىنا كەلگەندى كوكىپ، وزىمەن قوسا ايەشتى ارىلماس ۇياتقا قالدىرسا، قايتەمىز. ءشوبىن شاۋىپ، ءالى دە ءبىراز ويلانىپ جۇرە تۇرسىن.
و، عاجاپ! كوشەنىڭ اياعىنا شىعا بەرگەندە، جول ۇستىندە تۇرعان قىزىل قىت-قىت كوزىمە جىلى ۇشىراي بەردى. ءتورتباق قاسەن ەڭكەڭدەپ، توڭقاڭداپ، باككە جانارماي قۇيىپ جاتىر. قايدان شىقساڭ، ودان شىق، قىت-قىتتىڭ قاسىنا جەتىپ باردىم. ا دەپ اۋىز اشقانشا بولمادى، مەنى كورگەن قاسەن اپپاق تىستەرىن جارقىراتىپ، ارقىراپ كۇلە سالدى:
— گەۋ، گەۋ! سالەم، سالەم، بالا! بوتەلكە كوبەيسىن! قاي قىزدى قۋىپ، بەزەكتەپ باراسىڭ؟
— قاسەن اعا، ماعان جەزدە بولعىڭ كەلە مە؟
قاسەكەڭ ۇشىپ كەتە جازدادى:
— و، اينالدىم، بالدىزجان! اۋزىڭا — ماي، استىنا — تاي! بولعاندا قانداي! قاشان؟ ءقازىر مە؟ مەن دايىن! قاسەكەڭنىڭ بەسىنشى كلاستان باسىن قاتىرىپ جۇرگەن ماسەلەسىن ءبىر مينۋتتا شەشىپ بەردىڭ. راقمەت، راقمەت!— لەزدە قىزىل تايىنشانىڭ ساۋىرىنان سىپىرىلىپ تۇسە قالدى،— قانە، سول بالدىز، جەزدە جايىن قالاي رەتتەيمىز، كەل، اقىلداسايىق! گەۋ، گەۋ!
«وي، ناعىز جەزدە عوي مىنا قاسەن! نەعىپ وسىعان دەيىن بىلمەگەمىن».
— كەيىن، كەيىن اقىلداسارمىز. ۋاقىت تىعىز. ءار مينۋت — التىن،— دەپ سەمەيحانشىلاپ كەتكەنىمدى اڭعارماي قالدىم. جامان ادەت جۇققىش دەگەن وسى،— الدىمەن مەنى قاراسۋعا جەتكىزىپ تاستا!
— ءايدا، وتىر! قاراسۋ دەدىڭ بە؟ بالقان تاۋدىڭ باسىنا جەتكىزىپ تاستايىن. ال ايانىپ قالما، قىزىل تۇلپارىم!— دەپ، كاپوتتىڭ ساۋىرىن الاقانىمەن سالىپ قالدى،— سەنەن اياعان قىزىل تايىنشانى قاسقىر جەسىن.
ەتى سەنىكى، سۇيەگى مەنىكى. تەك الگى سوزىڭنەن تايما، تاس بول. قالعانىن ماعان بەر. قايدا، قايدا، قاراسۋ، كانە نۇسقا!
«اي-اي، جاقسى جىگىت، التىن جىگىت!— قاراسۋعا قاراي يرەڭدەپ قاشقان قارا جولدىڭ سورابىن قۋالاي قوس اياقتاپ شاپقىلاعان قىت-قىتتىڭ كابيناسىندا توبەم كوككە ەكى ەلى جەتپەي وتىر.— ءاي، ايەش-اي! وسىنداي جىگىتتى جولاتپاي... نەگە جولاتپايدى، ءبىراق قاسەن شىركىن ايەش: «قا-اسەن-ن-اۋۋ...» دەگەنشە قولتىعىنا جارماسا كەتىپ، ۇركىتىپ الادى. جولاتادى، قاسەن، مەن، اققۇم، قىزىل تايىنشا امان بولسا، ءالى-اق جولاتادى. قايدا كەتەر دەيسىڭ. ايعا ۇشىپ كەتپەسە، جولاتادى».
ءبىر ۋاقىتتا سايتان كۇلكى قىسىپ، ىق-ىق دەي جونەلگەنىم. ەكى قولى رۋل مەن جىلدامدىق اۋىستىرعىشتىڭ اراسىندا ەربەڭدەپ، الما-كەزەك ويناعان قاسەن جالت قارادى:
— نە بولدى، بالدىزجان؟
— ساۋ باسىن ساۋداعا سالىپ جۇرگەنىمدى ايەش بىلسە عوي.
قاسەن دە كەڭكىلدەپ كۇلىپ جىبەردى:
— سەنە قويدىم ساتان... دوساننىڭ دەگەنىنە ايەش، ءپىشتۋ، كونە قويار. ول ءوز اقىلى وزىنە جەتەتىن قىز. ماعان نە؟ جەتكىزىپ سال دەدىڭ، جەتكىزەمىن. ءۇشباس دوسىڭ جەتكىز دەسە دە، قۇستاي ۇشىپ اپارىپ تاستار ەدىم. ەرىگىپ جۇرگەن جوقسىڭ، ونى ءورت سوندىرگەندەي الەم-تاپىرىق جۇزىڭنەن سەزدىم. ءجا، قوي. ءوستىپ، بالدىز، جەزدە بولىپ ويناپ، ازىلدەسىپ تۇرايىق، ەي، دوسان!— ايۋدىڭ تابانىنداي الاقانىمەن ارقامنان سالىپ قاپ ەدى، قارسى الدىمداعى امپەرمەتردى مۇيىزىمە ءىلىپ كەتە جازدادىم. «التىن جىگىت، التىن، التىن... ناعىز جىگىت! ارقادان سالىپ قالۋ، راپايسىز كەڭكىلدەپ كۇلۋ سەكىلدى ۋاق-تۇيەك كەمشىلىك كىمدە جوق».
قاراسۋدىڭ ارعى قاباتىنداعى سيىر بازى قىلاڭ بەرگەندە، قاسەن:
— بالدىزجان، سەن مىنا جاڭالىقتى ەستىدىڭ بە؟ ماگازيننىڭ قۇلىبىن تۇندە بىرەۋ سۇيمەن سالىپ سىندىرىپ، توناپ كەتىپتى،— دەدى جول تانابىنان كوز الماعان كۇيى جايباراقات قانا.
— قالاي؟— دەدىم جالت قاراپ.
— قالايى بار... قىزىعىن قاراپ قوي سەن اۋەلى. ساباق ءجىپ الماپتى. ەكى جاشىك اراقتى جەرگە سوعىپ قيراتىپتى دا، تايىپ وتىرىپتى. سورەگە سويداقتاتىپ: «اراق جويىلسىن!» دەپ اق بورمەن جانە جازىپتى. دۇكەنشى: «ءيتتىڭ بالاسى-اي، اقىرى قۇلىپ سىندىرىپ، ەسىك بۇزعان ەكەن، قۇرىعىندا ءبىر كىلەمدى كوتەرىپ كەتپەي مە؟ راستراتتىڭ ءبارىن سوعان جاباتىن»،— دەپ باسى-كوزىن توپەلەپ ۇرىپ وتىر دەيدى. قاي سايتان ەكەن، ءا؟
«قاي سايتان ەكەن؟» بۇيرەگىم بۇلك ەتتى. سۇيمەن ىزدەپ، كەشە «بىرلىكتە» ءتۇسىپ قالعان ءۇشباس ەسىمە سارت ەتە ءتۇستى. ءتىل ۇشى دۋىلداپ قىشىپ، شىداتپاي بارادى. اڭگىمە ماگازينگە قايتالاپ تىرەلسە، اشقان اۋزىمدى جابا الماي قالاتىنىمدى سەزدىم دە، ىلگەرى قاراي ساۋساق شوشايتىپ:
— توقتار جەرىمىز اناۋ اق شاتىر!— دەدىم وتىرىك ساڭقىلداپ.
سيىر بازاسىنىڭ ىرگەسىندە تراپەسيا سياقتى اق شاتىر ءتورت تاعانداپ، جەر باۋىرلاپ جاتىر ەدى. كرانى قوقايعان اۆتوماشينانىڭ قاسىندا ەكى-ۇش قارايعان قىبىرلاپ ءجۇر. انەبىر ەڭكىشتەۋ كەلگەن ۇزىنى، ءسوز جوق، مۇرات.
بەتىندە جاسىل تەڭبىلدەر قالقىپ جۇرەتىن، بورسىعان سۋى بالدىر، باقا، باتپاق ساسىپ جاتاتىن وزەندى شاشىراتا قاق جارىپ، ارعى بەتكە امان-ەسەن وتتىك.
قىزىل تايىنشا توقتار، توقتاماستان قارعىپ ءتۇستىم دە، بوتەلكە لىقا توركوزدى ارقالاعان كۇيى، قولىنا كىلت ۇستاعان مۇراتتى بەتكە الىپ، ەنتەلەي باستىم. ول ماعان اڭىرىپ قاراپ تۇردى دا، بۇيرا شاشىن ۋقالاپ تاستاپ ەدى، شومەلە شاشى لەزدە كەپەنە شاشقا اينالدى. ۇزىن قولدارىن سوزىپ:
— وۋ، دوسان! كەل، كەل! حال قالاي؟— دەي بەرگەندە، بوتەلكە تولى توردى باستان اسىرا كوتەرىپ:
— سۋ! اققۇمنىڭ ءزامزام سۋى!— دەپ ايقاي سالدىم.
...كراننىڭ مول كولەڭكەسىن جامباسپەن جانىشتاي، ىعىن الا جايعاسقان ءبىزدىڭ جارتى ساعاتتىق ابىڭ-كۇبىڭ اڭگىمەمىزدى ەرلان اعا بىلاي ءتۇيدى:
— البەتتە، دوسان پيونەرگە لايىق ءىس جاسادى. البەتتە، تۋعان جەردىڭ ءار ءتۇيىر توپىراعىنان قاسيەت ىزدەۋ، ءار تال شوبىنە ۇڭىلە ءبىلۋ ازاماتقا لايىق ءىس. ال مىنا سۋدى،— دەپ، قاسىمىزدا قىرقاي ءتۇسىپ جاتقان كوپ بوتەلكەنى يەگىمەن نۇسقادى،— وبلىس ورتالىعىنداعى لابوراتورياعا جىبەرەمىز. تەكسەرىپ، ساپاسىن، قۇرامىن انىقتاسىن. قاراسايدىڭ بىرەن-ساران شالى اققۇمنىڭ سۋى شيپالى دەپ ايتقان بىزگە دە. سول جەل ءسوز شىنعا اينالۋى مۇمكىن. اققۇمنىڭ سۋى شيپالى بولسىن، بولماسىن، اڭگىمە دوسان ىنىشەكتىڭ ىزدەنگىشتىگىندە، توڭىرەككە ءجىتى كوزبەن قاراپ، ءار وقيعاعا ۇڭىلە جۇرەتىنىندە. اققۇم سۋىنان گورى بۇل بالانىڭ وسى قاسيەتى مەنى قاتتى قۋانتىپ وتىر. ال دوسان، قالعان حاباردى وبلىستان كۇت!— ۇمتىلىڭقىراپ كەلىپ، يىعىما قولىن سالدى.
جۇرت جابىلىپ ماقتاپ جاتسا، بەدىرەيىپ تۇرماي، ەپتەپ ۇيالىپ-قىسىلعاننىڭ ىرىمىن جاساعان ءجون. ۇياتى بار ادەپتى بالا سويتەدى. تومەن قاراپ، جەلكە شاشىمدى سيپالاي بەردىم.
— وي، جىگىت! جارايسىڭ! وي، بالدىز! اباي اتامىز ايتپاقتاي، بولىس بولدىم، مىنەكي، پىسىق بولدىم، مىنەكي، بالا!
ەرلان اعانىڭ سوزىنە مەنەن ارتىق قۋانىپ وتىرعان قاسەن ارقامنان سالىپ قاپ ەدى، مۇرات، نەگە ەكەنىن قايدام، قىزاراڭداپ، كوپەنە شاشىنا بەس ساۋساعىن سۇعىپ جىبەردى دە، بۇيرالاپ-بۇيرالاپ تاستادى.
* * *
وقۋ جىلى باستالار الدىندا وبلىستان حات الدىم.
اۋزىما تىعىلىپ، دۇكىلدەي جونەلگەن جۇرەگىمدى باسا الماي، بۇزاۋ قوراعا كىرىپ كەتىپ، كونۆەرت شەتىن جىرتتىم.
«ءقادىرلى اتىمتايەۆ دوسان جولداس! گيدرولوگتار جىبەرگەن سۋدى جان-جاقتى تەكسەرۋدەن وتكىزدىك. اققۇم سۋىنان اسقازان، باۋىر اۋرۋلارىنا شيپا بولاتىن ميكروەلەمەنتتەر تابىلدى. سۋدىڭ قۇرامى مىناداي:
كالسيي — 329،9
بروم — 4،0
ناتريي — 803،5... تاتىسىن تاعىلار.
بۇل جاڭالىق ءبىزدى بەك قۋانتىپ وتىر. ءتيىستى ۇيىمدار اققۇم توڭىرەگىنەن ەمدەۋ ورىندارىن اشۋ جونىندە جوعارى جاقتى قۇلاقتاندىرىپ جاتىر...».
* * *
اۋىلداعى الپامساداي جىگىتتەر مەن قىزىل بەت قىزداردىڭ سىرى وسىلاي اشىلدى. اتامزاماننان بەرى بۇكىل اققۇم: «تەمىر تاتيدى، ەي، ءوزى!»— دەپ قويىپ، كالسيي — 329،9 بروم، - 4،0، ناتريي - 803،5% تاعى باسقا ءبىراز ميكروەلەمەنتتەرى بار سۋلفاتتى حلور-كالسيي- ءناترييلى سۋدى ەلەكتەپ، شومىشتەپ، كەسەلەپ سىڭعىتا بەرىپتى. شاڭ-توپىراق، بوكپە قۇم دەپ جۇرگەن تۋعان جەر بالەنشە عاسىر بويى بىلدىرمەي عانا اققۇمدىقتارعا پايداسىن سۇمدىق تيگىزىپتى. سۋ ەكەش سۋىنا دەيىن قايماق، نۇرجان اقبەردين باتىرلاردىڭ، تۇيە اتانىڭ بويىنا كۇش-قايرات بولىپ قۇيىلىپتى.
بار بولعانى وسى.
جاعداي جاقسى. اققۇمنىڭ مينەرالدى سۋىن ءىشىپ، دۇركىرەپ ءوسىپ جاتىرمىز. ماگازين، سۇيمەن وقيعاسى انىقتالعان. تىلەشتىڭ ءوزى ۋچاستكوۆىي اعايعا بارىپ، مويىنداپتى. قۇلىپتى سۇيمەنمەن سول سىندىرعان ەكەن. اكەسى بوتەلكەلەپ ىشە بەرەتىن اراق اتىمەن قۇرىسىن دەپ سىندىرىپتى. ۋچاستكوۆىي وزىنە كوپ ۇرىسپاپتى. جۇماش كاسسير ەكى جاشىك اراقتىڭ قۇنىن دۇكەنشىگە تولەدى. تولەپتى دە: «اۋەلى، ەل-جۇرت، سونان سوڭ بالدارىمنىڭ، بالدارىمنىڭ شەشەسىنىڭ، تۋعان-تۋىسقانداردىڭ بەتىنە ونسىز دا قاراي الماي ءجۇر ەدىم. تاتپاعانىم اراق بولسىن!» — دەپ ەكى قولىن توبەسىنە قويىپ سەرت ايتىپتى. اسقازانى دا ەپتەپ سىر بەرە باستاعان ەكەن: «اققۇمنان كەلەشەكتە سالىناتىن ساناتورييگە جاتىپ ەمدەلمەسەم...»— دەپ، بولاشاققا ءۇمىت ارتىپ جۇرگەن كورىنەدى. تىلەش — ءۇشباس بۇرىنعىداي ىزاقور ەمەس. اسىقتى دا بايقاپ-بايقاپ مولشەرمەن ۇعادى جانە اقشاعا ايىرباستامايدى. كەشە باياعى قارىز ەلۋ تيىندى بەرىپ كەتتى. «المايمىن!» دەپ جەر تەپكىلەگەنىمە قارامادى. ەپتەپ وكىنەمىن. انەۋكۇنى بىرلىككە بارار جولدا: «سۇيمەن ساعان نە كەرەك؟»— دەپ سۇراقتى جاۋدىرسام، ءبىر كۇنى شەكىسىپ، ەكىنشى كۇنى بەكىسەتىن دوس ەمەس پە، شىنىن ايتىپ سالار ەدى. شىنىن ايتسا، ماگازين قۇلىبىن اياعىنا جىعىلسام دا سىندىرتامىن با! الدە سىنعانى، ءبىر جاعىنان، دۇرىس پا دەيمىن. قۇلىپ سىنباسا، اكەسى اراقتى قويار ما ەدى، قويماس پا ەدى.
جالپى، اناۋ-مىناۋدى سىلتاۋراتىپ، قۇيىسقانعا قىستىرىلمايمىن دەپ، تازا كىسى كيىك بولۋ جاقسى ەمەس. وعان كوزىم انىق جەتتى. ماسەلە جونىمەن، رەتىمەن قىستىرىلۋدا جاتقان سياقتى.
وتكەن اپتادا جەزدەلەر جايىن تۇپكىلىكتى شەشىپ الماق بولىپ، ايەش وڭاشا قالعاندا شاتىپ-بۇتىپ اڭگىمە باستاپ ەم، ايەش ومىرىندە العاش رەت قاتتى اشۋلانىپ: «جاپ اۋزىڭدى! قۇيىسقانعا قىستىرىلما!»— دەپ، بولمەدەن ايداپ شىقتى. ءتۇيىپ جىبەرە مە دەپ، ءوزى، جامان قورقىپ قالدىم. ايەش، ايەش دەگەنگە تاناۋىن كوتەرىپ، كوكيىپ كەتكەن قىز عوي. جۋىقتا مۇرات اعا وقيتىن قالاداعى ينستيتۋتقا سىرتتاي تۇسۋگە كەتتى. سەمەيحاندى سودان بەرى مۇلدەم وي مەڭدەپ الدى. تاباقتاي سۋرەتى اۋداندىق گازەتتىڭ ءبىرىنشى بەتىنە شىققان كۇنى: «ءار سەكۋند — التىن، ءشوپ بولسا قۋراپ بارادى»،— دەپ، ءبىراز ادامعا سىر اشىپتى.
قاسەن كەزدەسكەن سايىن: «انا جولعى ۋاعدانى ۇمىتپا! وي، بالدىزجان، ءما تراكتور، سەنەن اياعاندى يت جەسىن، ءبىر اينالىپ كەل!»— دەپ جارىلقاپ تاستايدى. اتتەڭ، وسىنداي جانى جايساڭ، جومارت جىگىتكە ءتۇس جىلىتپاي جۇرگەن ايەش تە قىرسىق. ايەشتەن باسقا تاعى ءبىر زاپاس اپكەم بولسا، باسقا ەشكىمگە ەمەس، بار پىسىقتىعىمدى پايدالانىپ، تۋرا قاسەنگە كوندىرىپ بەرەر ەدىم.
قاراسايعا جۋىقتا ارتىنىپ-تارتىنىپ بارىپ كەلگەمىز. گۇلدەي اپام: «اققۇم جاقسى جەر عوي. انە، سۋىنا دەيىن كيەلى. و باستا كوشىپ بارۋ ويدا جۇرگەن ءىس ەدى. ءبىراق قاراسايعا باۋىر باسىپ قالىپپىز. جەردىڭ جەردەن نەسى كەم. اققۇم دا، قاراساي دا تۋعان جەردىڭ ەكى پۇشپاعى»،— دەپ قاراپ وتىر. عايشا ازىرگە كۇيەۋگە قاشا قويعان جوق، امان-ەسەن شاۋىپ ءجۇر.
ايتپاقشى، قاراساي ساپارىندا تۇيە اتاما ارناپ بەس-التى بوتەلكە سۋ الا بارعامىن. سۋ اتاعا بۇيىرمادى. اپتا بۇرىن اۋىرماي-سىرقاماي ءجۇرىپ بىردەن جىعىلىپ، سول كۇنى قايتىس بولىپتى. كەتەر-كەتكەنشە: «اققۇم، اققۇمنىڭ ءبىر قالاق سۋى...»— دەپ جاتقان كورىنەدى. سوندا تانا تۇيە اتانىڭ اناۋ جۇلدىزدى ءتۇنى: «اققۇمنىڭ ءبىر شەلەك سۋىن قاراسايعا قاراتىپ جامىراتا سال! تۇيەگە تيە بەرسىن دە»،— دەپ تولعانىپ تۇرىپ ايتقان ءسوزىنىڭ استارىن ۇقتىم. كوكەم، مامام، جەزدەكەم، گۇلدەي تاتەمە ەرىپ، جاس ءقابىر باسىنا باردىم. ەكىنشى كۇنى جالعىز كەلىپ: «تۇيە اتا، اققۇمنىڭ كيەلى سۋىن ساعىنىپ، ەرنىڭىز كەزەرىپ جاتقان شىعار. ءسىز اڭساعان سۋدى ۇمىتپاي، الا كەلدىم. تيە بەرسىن، باتىر اتا!»— دەپ، بوتەلكەلەردەگى سۋدى بىرتىندەپ مولا باسىنا سىزدىقتاتىپ توكتىم. كيەلى سۋدى كەبە باستاعان قارا قوشقىل توپىراق لەزدە جۇتىپ الدى...
قۇيىسقانعا قىستىرىلاتىنداي باسقا وقيعانىڭ قۇلاعى ازىرگە كورىنبەيدى. ايەش، كوكەم، مامام، قاسەن، سەمەيحان، عايشالار وسى عاسىردا جەر باسىپ جۇرسە، ونداي وقيعانىڭ كەزدەسىپ قالاتىنىنا ەش شاگىم جوق.
ءبارى دە بولادى.
تەك اۋىل، اققۇم امان بولسىن!
You Might Also Like
-
ارعىن كەشكى اسپاننىڭ قىزىل-قوڭىر مىس يەگىنە تابانىن تيگىزە اتتان ءتۇستى.
