ەرتە تەمىر داۋىرىندەگى شىعىس قازاقستان
ەرتە تەمىر داۋىرىندەگى شىعىس قازاقستان
كونسپەكت
شىعىس قازاقستاندى ەرتەدە اريماسپىلار مەكەندەگەن. اريماسپىلاردىڭ اتاۋى التايدا التىن مەن تەمىردىڭ مول بولۋىنا بايلانىستى شىققان. تارباعاتاي باۋرايىن تيگراحاۋدا ساقتارى قونىستانعان. شىعىس قازاقستان ەرتەدە مەتاللۋرگيانىڭ ورتالىعى رەتىندە داڭقى شىققان.
شىعىس قازاقستاندا ەرتە تەمىر ءداۋىرىنىڭ ب. ز. ب. 5 - 4 عاسىرلارىنا جاتاتىن بەرەل قورىمىنان 40 - تان استام وبالار تابىلعان. ىشىندەگى ەڭ ۇلكەنىنىڭ بيىكتىگى – 9 مەتر. بەرەل كەزەڭى دەپ اتالۋى كاتونقاراعاي اۋدانىنداعى بەرەل قورىمىنا بايلانىستى. بۇل قورىمداعى وباعا جەرلەنگەن ادام جەر بەتىنەن 6 - 7 مەتر تەرەڭدىكتە جاتىر.
بەرەلدىڭ كىشى وبالارىنان بورەنەدەن قيىستىرىپ جاساعان ساندىقشاعا جەرلەنگەن ادامدار تابىلدى. ادامدارمەن قوسا بۇل وبالارعا اتتارى بىرگە كومىلگەن.
ەرتەدەگى تۇرعىندار ءمايىتتى بالزامداۋ ءادىسىن بىلگەن. ءمايىتتى جاساندى مۇزعا ورنالاستىرعان. ولار جەلدىڭ سۋىقتى تومەن قاراي اكەتىپ، سوندا تۇراقتاپ قالۋىن ويلاپ، قورعاننىڭ بيىكتىگى مەن ەنىن ەسەپتەپ شىعارعان. وسىلايشا جەلدەتكىش جەلىسى ورناپ، تەمپەراتۋرا ءتورت گرادۋس سۋىققا دەيىن تۇراقتى قالىپتا تۇرعان.
شىعىس قازاقستانداعى زايسان اۋدانىنىڭ جەرىندە الىپ “پاتشا قورعاندارى” كوپتەپ كەزدەسەدى. بۇل جەردە ساق ءداۋىرىنىڭ 200 - دەن اسا وبالارى ورنالاسقان. ونىڭ ەڭ كوپ شوعىرلانعان جەرىن شىلىكتى ەسكەرتكىشتەرى دەپ اتايدى. شىلىكتى قورىمىندا بارلىعى 51 وبا بار. الىپ قورعانداردىڭ ديامەترى 100 مەترگە، بيىكتىگى 8 - 10 مەترگە دەيىن جەتەدى.
بەرەل وباسىنا جەرلەنگەن ادام استاۋ - ساركوفاگقا سالىنىپ، قاراعايمەن قالانعان ءقابىر ىشىندە جاتىر. ءقابىر جانىنا 16 اتتىڭ قاڭقاسى، ەر - تۇرمان بىرگە كومىلگەن. ات ابزەلدەرىنىڭ التىنمەن اپتالعانىنا قاراعاندا، وبادا تايپا كوسەمى، رۋ اقساقالى، باي نەمەسە باتىر ادام جەرلەنگەن بولۋى كەرەك.
ارحەولوگ - ەتنولوگ ابدەش تولەۋبايەۆتىڭ ب. ز. ب. 8 عاسىرعا جاتاتىن 3 - شىلىكتى قورىمىنداعى №1 وبادان تاپقان ارحەولوگيالىق جاڭالىعى تاريح عىلىمىندا ءۇشىنشى التىن كيىمدى ادام رەتىندە تانىلىپ وتىر. وبانىڭ بيىكتىگى 8 مەتر، ديامەترى 100 مەترگە جۋىق. الىپ عيماراتتىڭ ىشىنە پاتشانى جەرلەگەن. ول سوم التىننان قۇيىلعان 4325 (2011 جىلعى باسپادا 4303 دەپ بەرىلگەن) قاپتىرما جانە اشەكەي تۇيمەشىكتەرمەن بەزەندىرىلگەن كيىممەن جاتىر. پاتشانىڭ جانىنان بيلىكتىڭ بەلگىسى بولىپ سانالاتىن التىن بەسجۇلدىز تابىلدى.
بۇل جادىگەردى عالىمدار “شىلىكتى التىن ادامى”دەپ اتادى.
1998 - 1999 جىلدارى ز. ساماشيەۆتىڭ جۇرگىزگەن قازبا جۇمىستارى كەزىندە بەرەل كەزەڭىندەگى №11 وبا تولىق اشىلىپ، عالامات ولجا تابىلدى. بالقاراعايدان ويىلىپ جاسالعان استاۋ تابىتتا 45 جاستاعى ەر ادام مەن ايەل جەرلەنگەن (ب. ز. ب. 294 ج.). ولاردىڭ كيىمدەرى ءىنجۋ - مونشاقتار مەن التىن جاپىراقشالارمەن اشەكەيلەنگەن. وبادان ات - ابزەلدەرى مەن ىشكى قۇرىلىسى بۇزىلماعان 13 جيرەن جىلقى تابىلدى. ءار جىلقى التىنمەن اپتالىپ، كۇمىسپەن كۇپتەلگەن سالتاناتتى ابزەلدەرمەن بەزەندىرىلگەن.
وسى اۋماقتاعى شىلىكتى قورىمىنداعى 51 وبانىڭ ءبىرى “التىن قورعان” دەپ اتالادى. 1960 جىلى زەرتتەلگەن “التىن قورعان” وباسىندا ەر ادام مەن ايەل جەرلەنگەن. بالقاراعاي بورەنەلەرىنەن سالىنعان قابىردەن 13 قولا جەبە، قورامساق، التىن قاپتىرما تابىلدى. عالىمدار بۇل قورعاندى ب. ز. ب. 7 - 6 عاسىرلارعا جاتقىزادى.
قازاقستان اۋماعىنداعى ەڭ كونە پاتشا جەرلەۋ ورنى شىعىس قازاقستاننان تابىلعان №1 وبا بولىپ ەسەپتەلەدى. مەرزىمى ب. ز. ب. VIII عاسىرعا جاتادى. بۇل – قازاقستان جەرىنەن تابىلعان ءۇشىنشى التىن كيىمدى ادام جەرلەنگەن وبا. بۇل جادىگەر تاريحتا “بايگەتوبە” دەپ اتالادى.
بەرەل مادەنيەتىنىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى جايپاق ءتۇپتى قىش ىدىستاردىڭ تارالۋى بولىپ تابىلادى. قىش ىدىس جاساۋدىڭ ەكى ءتۇرى كەزدەسەدى. ءبىرىنشىسى – موينى قۋسىرىلىپ، كەيدە تىك بولىپ كەلەتىن قۇمىرالار، ەكىنشىسى – جاتاعان، جايپاق كوزەلەر.
ب. ز. ب. III - I عاسىرلاردا تارباعاتاي دالالارىندا جەتىسۋدىڭ ءۇيسىن مادەنيەتىنە تۋىستاس مادەنيەت قالىپتاسقان. بۇل جەردى ەرتەدەگى ۇيسىندەرگە تۋىستاس تايپالار نەمەسە ۇرگە دەگەن اتپەن جۇڭگو جازبالارىندا كەزدەسەتىن تايپالار مەكەندەگەن.
كونسپەكت سۇراقتار
1. تارباعاتاي وڭىرىندەگى ۇيسىندەرگە تۋىستاس تايپالار:
2. جايپاق ءتۇپتى قىش ىدىستار تارالعان تەمىر ءداۋىرىنىڭ مادەنيەتى:
3. قازاقستان اۋماعىنداعى ەڭ كونە پاتشا جەرلەۋ ورنى قاي مەرزىمگە جاتادى؟
4. شىلىكتى قورىمىنداعى “التىن قورعاننىڭ” سالىنعان ۋاقىتى:
5. بەرەل قورىمىنداعى №11 وبانى زەرتتەپ، اشقان ارحەولوگ - عالىم:
6. عالىم ءا. تولەۋبايەۆ اشقان ارحەولوگيالىق جاڭالىقتىڭ اتاۋى:
7. استاۋ - ساركوفاگقا سالىنىپ جەرلەنگەن ادامنىڭ ءقابىرى تابىلعان شىعىس قازاقستانداعى وبا:
8. «پاتشا قورعاندار» ەڭ كوپ شوعىرلانعان ايماق:
9. شىعىس قازاقستان تايپالارىنىڭ ءمايىتتى ۇزاق ساقتاۋ ءادىسى:
10. كىشى بەرەل وبالارىندا ادامدى جەرلەگەن:
11. ساق داۋىرىندەگى بەرەل قورىمى تابىلعان ايماق:
12. شىعىس قازاقستان اۋماعىن مەكەندەگەن تايپالار:
تاقىرىپتىڭ تەستى
كونسپەكت
شىعىس قازاقستاندى ەرتەدە اريماسپىلار مەكەندەگەن. اريماسپىلاردىڭ اتاۋى التايدا التىن مەن تەمىردىڭ مول بولۋىنا بايلانىستى شىققان. تارباعاتاي باۋرايىن تيگراحاۋدا ساقتارى قونىستانعان. شىعىس قازاقستان ەرتەدە مەتاللۋرگيانىڭ ورتالىعى رەتىندە داڭقى شىققان.
شىعىس قازاقستاندا ەرتە تەمىر ءداۋىرىنىڭ ب. ز. ب. 5 - 4 عاسىرلارىنا جاتاتىن بەرەل قورىمىنان 40 - تان استام وبالار تابىلعان. ىشىندەگى ەڭ ۇلكەنىنىڭ بيىكتىگى – 9 مەتر. بەرەل كەزەڭى دەپ اتالۋى كاتونقاراعاي اۋدانىنداعى بەرەل قورىمىنا بايلانىستى. بۇل قورىمداعى وباعا جەرلەنگەن ادام جەر بەتىنەن 6 - 7 مەتر تەرەڭدىكتە جاتىر.
بەرەلدىڭ كىشى وبالارىنان بورەنەدەن قيىستىرىپ جاساعان ساندىقشاعا جەرلەنگەن ادامدار تابىلدى. ادامدارمەن قوسا بۇل وبالارعا اتتارى بىرگە كومىلگەن.
ەرتەدەگى تۇرعىندار ءمايىتتى بالزامداۋ ءادىسىن بىلگەن. ءمايىتتى جاساندى مۇزعا ورنالاستىرعان. ولار جەلدىڭ سۋىقتى تومەن قاراي اكەتىپ، سوندا تۇراقتاپ قالۋىن ويلاپ، قورعاننىڭ بيىكتىگى مەن ەنىن ەسەپتەپ شىعارعان. وسىلايشا جەلدەتكىش جەلىسى ورناپ، تەمپەراتۋرا ءتورت گرادۋس سۋىققا دەيىن تۇراقتى قالىپتا تۇرعان.
شىعىس قازاقستانداعى زايسان اۋدانىنىڭ جەرىندە الىپ “پاتشا قورعاندارى” كوپتەپ كەزدەسەدى. بۇل جەردە ساق ءداۋىرىنىڭ 200 - دەن اسا وبالارى ورنالاسقان. ونىڭ ەڭ كوپ شوعىرلانعان جەرىن شىلىكتى ەسكەرتكىشتەرى دەپ اتايدى. شىلىكتى قورىمىندا بارلىعى 51 وبا بار. الىپ قورعانداردىڭ ديامەترى 100 مەترگە، بيىكتىگى 8 - 10 مەترگە دەيىن جەتەدى.
بەرەل وباسىنا جەرلەنگەن ادام استاۋ - ساركوفاگقا سالىنىپ، قاراعايمەن قالانعان ءقابىر ىشىندە جاتىر. ءقابىر جانىنا 16 اتتىڭ قاڭقاسى، ەر - تۇرمان بىرگە كومىلگەن. ات ابزەلدەرىنىڭ التىنمەن اپتالعانىنا قاراعاندا، وبادا تايپا كوسەمى، رۋ اقساقالى، باي نەمەسە باتىر ادام جەرلەنگەن بولۋى كەرەك.
ارحەولوگ - ەتنولوگ ابدەش تولەۋبايەۆتىڭ ب. ز. ب. 8 عاسىرعا جاتاتىن 3 - شىلىكتى قورىمىنداعى №1 وبادان تاپقان ارحەولوگيالىق جاڭالىعى تاريح عىلىمىندا ءۇشىنشى التىن كيىمدى ادام رەتىندە تانىلىپ وتىر. وبانىڭ بيىكتىگى 8 مەتر، ديامەترى 100 مەترگە جۋىق. الىپ عيماراتتىڭ ىشىنە پاتشانى جەرلەگەن. ول سوم التىننان قۇيىلعان 4325 (2011 جىلعى باسپادا 4303 دەپ بەرىلگەن) قاپتىرما جانە اشەكەي تۇيمەشىكتەرمەن بەزەندىرىلگەن كيىممەن جاتىر. پاتشانىڭ جانىنان بيلىكتىڭ بەلگىسى بولىپ سانالاتىن التىن بەسجۇلدىز تابىلدى.
بۇل جادىگەردى عالىمدار “شىلىكتى التىن ادامى”دەپ اتادى.
1998 - 1999 جىلدارى ز. ساماشيەۆتىڭ جۇرگىزگەن قازبا جۇمىستارى كەزىندە بەرەل كەزەڭىندەگى №11 وبا تولىق اشىلىپ، عالامات ولجا تابىلدى. بالقاراعايدان ويىلىپ جاسالعان استاۋ تابىتتا 45 جاستاعى ەر ادام مەن ايەل جەرلەنگەن (ب. ز. ب. 294 ج.). ولاردىڭ كيىمدەرى ءىنجۋ - مونشاقتار مەن التىن جاپىراقشالارمەن اشەكەيلەنگەن. وبادان ات - ابزەلدەرى مەن ىشكى قۇرىلىسى بۇزىلماعان 13 جيرەن جىلقى تابىلدى. ءار جىلقى التىنمەن اپتالىپ، كۇمىسپەن كۇپتەلگەن سالتاناتتى ابزەلدەرمەن بەزەندىرىلگەن.
وسى اۋماقتاعى شىلىكتى قورىمىنداعى 51 وبانىڭ ءبىرى “التىن قورعان” دەپ اتالادى. 1960 جىلى زەرتتەلگەن “التىن قورعان” وباسىندا ەر ادام مەن ايەل جەرلەنگەن. بالقاراعاي بورەنەلەرىنەن سالىنعان قابىردەن 13 قولا جەبە، قورامساق، التىن قاپتىرما تابىلدى. عالىمدار بۇل قورعاندى ب. ز. ب. 7 - 6 عاسىرلارعا جاتقىزادى.
قازاقستان اۋماعىنداعى ەڭ كونە پاتشا جەرلەۋ ورنى شىعىس قازاقستاننان تابىلعان №1 وبا بولىپ ەسەپتەلەدى. مەرزىمى ب. ز. ب. VIII عاسىرعا جاتادى. بۇل – قازاقستان جەرىنەن تابىلعان ءۇشىنشى التىن كيىمدى ادام جەرلەنگەن وبا. بۇل جادىگەر تاريحتا “بايگەتوبە” دەپ اتالادى.
بەرەل مادەنيەتىنىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى جايپاق ءتۇپتى قىش ىدىستاردىڭ تارالۋى بولىپ تابىلادى. قىش ىدىس جاساۋدىڭ ەكى ءتۇرى كەزدەسەدى. ءبىرىنشىسى – موينى قۋسىرىلىپ، كەيدە تىك بولىپ كەلەتىن قۇمىرالار، ەكىنشىسى – جاتاعان، جايپاق كوزەلەر.
ب. ز. ب. III - I عاسىرلاردا تارباعاتاي دالالارىندا جەتىسۋدىڭ ءۇيسىن مادەنيەتىنە تۋىستاس مادەنيەت قالىپتاسقان. بۇل جەردى ەرتەدەگى ۇيسىندەرگە تۋىستاس تايپالار نەمەسە ۇرگە دەگەن اتپەن جۇڭگو جازبالارىندا كەزدەسەتىن تايپالار مەكەندەگەن.
كونسپەكت سۇراقتار
1. تارباعاتاي وڭىرىندەگى ۇيسىندەرگە تۋىستاس تايپالار:
2. جايپاق ءتۇپتى قىش ىدىستار تارالعان تەمىر ءداۋىرىنىڭ مادەنيەتى:
3. قازاقستان اۋماعىنداعى ەڭ كونە پاتشا جەرلەۋ ورنى قاي مەرزىمگە جاتادى؟
4. شىلىكتى قورىمىنداعى “التىن قورعاننىڭ” سالىنعان ۋاقىتى:
5. بەرەل قورىمىنداعى №11 وبانى زەرتتەپ، اشقان ارحەولوگ - عالىم:
6. عالىم ءا. تولەۋبايەۆ اشقان ارحەولوگيالىق جاڭالىقتىڭ اتاۋى:
7. استاۋ - ساركوفاگقا سالىنىپ جەرلەنگەن ادامنىڭ ءقابىرى تابىلعان شىعىس قازاقستانداعى وبا:
8. «پاتشا قورعاندار» ەڭ كوپ شوعىرلانعان ايماق:
9. شىعىس قازاقستان تايپالارىنىڭ ءمايىتتى ۇزاق ساقتاۋ ءادىسى:
10. كىشى بەرەل وبالارىندا ادامدى جەرلەگەن:
11. ساق داۋىرىندەگى بەرەل قورىمى تابىلعان ايماق:
12. شىعىس قازاقستان اۋماعىن مەكەندەگەن تايپالار:
تاقىرىپتىڭ تەستى
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
-
كوشپەلىلەردىڭ سالت – داستۇرلەرى مەن ءدىني نانىمدارى
