ەرتە تەمىر داۋىرىندەگى سولتۇستىك قازاقستان
ەرتە تەمىر داۋىرىندەگى سولتۇستىك قازاقستان
كونسپەكت
قىسقى جايىلىمعا قار كەش جاۋىپ، ەرتە ەرىپ كەتەتىن ايماق تاڭدالىندى. قىستا جەل سوقپايتىن جەرلەرگە ورنالاسۋ كوزدەلدى. قىسقى جايىلىمدار سولتۇستىك ايماقتىڭ وڭتۇستىگىنە تامان ورنالاستى.
سولتۇستىك ايماقتاعى شارۋاشىلىقتىڭ باسىم ءتۇرى كوشپەلى جانە جارتىلاي كوشپەلى مال شارۋاشىلىعى بولدى. كوشپەلىلەردە قوي كوپ بولدى. شارۋاشىلىقتا باستى ورىندا جىلقى بولعان.
قازاق دالاسىندا جۇت بولىپ تۇرعان. جۇت كەزىندە جەردى قالىڭ مۇز باسىپ، مال ءشوپ تاۋىپ جەۋ ءۇشىن تۇياعىمەن ونى جارا المايدى. جۇت 6 - 8 جىلدا، كەيدە 10 - 12 جىلدا ءبىر قايتالانىپ تۇرعان.
جايىق پەن ەرتىس وزەندەرى اراسىندا ساق ۇلگىسىندەگى مادەنيەت قالىپتاسۋىنا تاسمولا مادەنيەتىنىڭ اسەرى بولعان. ۇلىباي اتىرابىنىڭ ەسكەرتكىشتەرى تاسمولاعا ۇقساس كەلەدى. ويتكەنى ولار دا “مۇرتتى وبالارعا” يەسىمەن بىرگە اتىن قوسا كومگەن.
ساق ءداۋىرىنىڭ ەرتە كەزەڭىنە جاتاتىن ءۇش قونىس – قارلىعا، بوركى، كەڭوتكەل. قونىستاردان دوڭگەلەك جانە جالپاق ءتۇپتى، ءبۇيىرلى قىش ىدىس قالدىقتارى، قولا پىشاقتار، تۇيرەۋىشتەر، تاس قۇرالدار، تەمىردەن جاسالعان جەبە ۇشتارى، قانجارلار تابىلعان.
ساق زامانىنىڭ العاشقى كەزەڭىنىڭ جاقسى زەرتتەلگەن وبالارى – بىرلىك، الىپقاش، پوكروۆكا، بەكتەڭىز. بۇل وبالاردان ساداق جەبەلەرى، پىشاقتار، قولا اينالار، قىش ىدىستار تابىلدى.
گەرودوت ءوز دەرەكتەرىندە ساۆروماتتار “بيىك تاۋلاردىڭ باۋىرىندا” تۇرعان ارگيپپەيلەرمەن (قازىرگى ورال تاۋلارى بويىندا) كورشى بولعان دەپ جازادى. ال ولاردان شىعىسقا قاراي يسسەدوندار قونىستانعان. “ارگيپپەي” – “اق جالدى جۇيرىك اتتاردىڭ يەلەرى” دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى.
تەمىر داۋىرىندە قازاقستان جەرىندە ءتۇستى مەتالل قورىتۋ، ءوندىرۋ ءىسى جاقسى دامىعان. ب. ز. 2 - 3 عاسىرلارىنا جاتاتىن مەتالل بۇيىمدار شىعىس ەۋروپا مەن كاۆكاز جەرلەرىنەن تابىلدى.
Cولتۇستىك قازاقستان جەرىنەن تابىلعان تەمىر بۇيىمدار باتىس ءسىبىر، ورالدان تابىلعان زاتتاردان 2 - 3 عاسىر ەرتەرەك ۋاقىتپەن مەرزىمدەلەدى.
بۇل قازاقستان اۋماعىندا ءومىر سۇرگەن تايپالاردىڭ تەمىر ءوندىرىسىن ەرتە يگەرگەنىن، قازاق دالاسى تەمىر قورىتۋدىڭ العاشقى ورتالىقتارىنىڭ ءبىرى بولعاندىعىن دالەلدەيدى.
گەرودوت ارگيپپەيلەردىڭ ءومىر سالتى تۋرالى ءوز جازبالارىندا بايانداعان: “ولاردىڭ ءارقايسىسى قىستا اعاشتى قالىڭ اق كيىزبەن جاۋىپ، سونىڭ استىن پانالايدى. مۇنداي ادامدارعا ەشكىم تيىسپەيدى، ويتكەنى ولاردى اۋليە تۇتىپ قۇرمەتتەيدى. ولار وكپەلەسكەن كورشىلەرىن تاتۋلاستىرادى، ەگەر بىرەۋ وزدەرىنە قورعان ىزدەپ قاشىپ كەلسە، ونى ەشكىم رەنجىتپەيدى، بۇل حالىقتى ارگيپپەي دەپ اتايدى”.
سولتۇستىك ايماقتان تابىلعان ونەر ۇلگىلەرى “اڭ ستيلىنە” جاتادى. ەرتەدەگى ادامدار تۇيەلەردىڭ ايقاسى، شاۋىپ كەلە جاتقان قاسقىر، دالا قىرانى سياقتى كورىنىستەردى بەينەلەگەن.
ب. ز. ب. 8 – ب. ز. 2 عاسىرىندا سولتۇستىك قازاقستاندى مەكەندەگەن تۇرعىندار جەتىسۋ مەن وڭتۇستىك قازاقستاندى قونىستانعان تايپالارمەن مادەني بايلانىستا بولعان. مۇنى قازبا مادەني مۇرالارداعى كەيبىر ۇقساستىقتار ايعاقتايدى.
ب. ز. ب. 1 مىڭجىلدىقتا سولتۇستىك قازاقستاننىڭ تۇرعىندارى ەگىنشىلىك پەن وتىرىقشىلىقتان كوشپەلى ءومىر سالتىنا اۋىستى.
سولتۇستىكتەگى جانە باسقا ايماقتارداعى تايپالاردىڭ ءوزارا ۇقساستىقتارى بولعان. كەيبىر تاريحشىلاردىڭ ەسەپتەۋىنشە، ارگيپپەيلەر، سارماتتار، ساۆروماتتار – ءبىر حالىقتىڭ اتاۋى.
ەسىلدىڭ وڭ جاعالاۋىندا ەرتە تەمىر داۋىرىنە جاتاتىن اقتاۋ بەكىنىس - قالاشىعى ورنالاسقان. قالاشىقتىڭ بەكىنىس قورعانى بولعان. بەكىنىس قابىرعاسىنىڭ بيىكتىگى 5 - 6 مەتر ۇيىلگەن توپىراق دۋالدىڭ ۇستىنە اعاشتان تۇرعىزىلعان. بەكىنىس بەس قورعانىس قالقاسىنان تۇرادى.
كونسپەكت سۇراقتار
1. تەمىر داۋىرىندەگى اقتاۋ بەكىنىس - قالاشىعى ورنالاستى:
2. سولتۇستىك قازاقستان تۇرعىندارى كوشپەلى ءومىر سالتىنا اۋىسقان كەزەڭ:
3. تەمىر داۋىرىندە سولتۇستىك قازاقستان تۇرعىندارى مادەني بايلانىستا بولدى:
4. تەمىر داۋىرىنە جاتاتىن سولتۇستىك قازاقستاننان تابىلعان ونەر ۇلگىلەرى:
5. گەرودوت جازبالارىنداعى “ولاردىڭ ءارقايسىسى قىستا اعاشتى قالىڭ اق كيىزبەن جاۋىپ، سونىڭ استىن پانالايدى. مۇنداي ادامدارعا ەشكىم تيىسپەيدى، ويتكەنى ولاردى اۋليە تۇتىپ قۇرمەتتەيدى” دەگەن مالىمەت قايسى تايپا تۋرالى؟
6. ەجەلگى قازاقستان جەرىندە وندىرىلگەن مەتالل بۇيىمدار تابىلدى:
7. گەرودوت دەرەگىندەگى ساۆروماتتاردىڭ “بيىك تاۋلاردىڭ باۋىرىندا” تۇرعان كورشىلەرى:
8. سولتۇستىك وڭىردەگى تەمىر ءداۋىرىنىڭ جاقسى زەرتتەلگەن وباسى:
9. ەرتە تەمىر ءداۋىرىنىڭ سولتۇستىك ايماقتاعى قونىستارى:
10. ۇلىباي اتىرابىنىڭ ەسكەرتكىشتەرى ۇقساس:
11. جۇتتىڭ قايتالانىپ تۇراتىن ۋاقىتى:
12. تەمىر ءداۋىرى كەزىندە سولتۇستىكتەگى شارۋاشىلىقتىڭ باسىم ءتۇرى:
13. قىسقى جايىلىمعا تاڭداپ الىندى:
14. شىلىكتى «التىن قورعانىنى» قاي عاسىرلارعا جاتاتىنىن كورسەتىڭىز:
تاقىرىپتىڭ تەستى
كونسپەكت
قىسقى جايىلىمعا قار كەش جاۋىپ، ەرتە ەرىپ كەتەتىن ايماق تاڭدالىندى. قىستا جەل سوقپايتىن جەرلەرگە ورنالاسۋ كوزدەلدى. قىسقى جايىلىمدار سولتۇستىك ايماقتىڭ وڭتۇستىگىنە تامان ورنالاستى.
سولتۇستىك ايماقتاعى شارۋاشىلىقتىڭ باسىم ءتۇرى كوشپەلى جانە جارتىلاي كوشپەلى مال شارۋاشىلىعى بولدى. كوشپەلىلەردە قوي كوپ بولدى. شارۋاشىلىقتا باستى ورىندا جىلقى بولعان.
قازاق دالاسىندا جۇت بولىپ تۇرعان. جۇت كەزىندە جەردى قالىڭ مۇز باسىپ، مال ءشوپ تاۋىپ جەۋ ءۇشىن تۇياعىمەن ونى جارا المايدى. جۇت 6 - 8 جىلدا، كەيدە 10 - 12 جىلدا ءبىر قايتالانىپ تۇرعان.
جايىق پەن ەرتىس وزەندەرى اراسىندا ساق ۇلگىسىندەگى مادەنيەت قالىپتاسۋىنا تاسمولا مادەنيەتىنىڭ اسەرى بولعان. ۇلىباي اتىرابىنىڭ ەسكەرتكىشتەرى تاسمولاعا ۇقساس كەلەدى. ويتكەنى ولار دا “مۇرتتى وبالارعا” يەسىمەن بىرگە اتىن قوسا كومگەن.
ساق ءداۋىرىنىڭ ەرتە كەزەڭىنە جاتاتىن ءۇش قونىس – قارلىعا، بوركى، كەڭوتكەل. قونىستاردان دوڭگەلەك جانە جالپاق ءتۇپتى، ءبۇيىرلى قىش ىدىس قالدىقتارى، قولا پىشاقتار، تۇيرەۋىشتەر، تاس قۇرالدار، تەمىردەن جاسالعان جەبە ۇشتارى، قانجارلار تابىلعان.
ساق زامانىنىڭ العاشقى كەزەڭىنىڭ جاقسى زەرتتەلگەن وبالارى – بىرلىك، الىپقاش، پوكروۆكا، بەكتەڭىز. بۇل وبالاردان ساداق جەبەلەرى، پىشاقتار، قولا اينالار، قىش ىدىستار تابىلدى.
گەرودوت ءوز دەرەكتەرىندە ساۆروماتتار “بيىك تاۋلاردىڭ باۋىرىندا” تۇرعان ارگيپپەيلەرمەن (قازىرگى ورال تاۋلارى بويىندا) كورشى بولعان دەپ جازادى. ال ولاردان شىعىسقا قاراي يسسەدوندار قونىستانعان. “ارگيپپەي” – “اق جالدى جۇيرىك اتتاردىڭ يەلەرى” دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى.
تەمىر داۋىرىندە قازاقستان جەرىندە ءتۇستى مەتالل قورىتۋ، ءوندىرۋ ءىسى جاقسى دامىعان. ب. ز. 2 - 3 عاسىرلارىنا جاتاتىن مەتالل بۇيىمدار شىعىس ەۋروپا مەن كاۆكاز جەرلەرىنەن تابىلدى.
Cولتۇستىك قازاقستان جەرىنەن تابىلعان تەمىر بۇيىمدار باتىس ءسىبىر، ورالدان تابىلعان زاتتاردان 2 - 3 عاسىر ەرتەرەك ۋاقىتپەن مەرزىمدەلەدى.
بۇل قازاقستان اۋماعىندا ءومىر سۇرگەن تايپالاردىڭ تەمىر ءوندىرىسىن ەرتە يگەرگەنىن، قازاق دالاسى تەمىر قورىتۋدىڭ العاشقى ورتالىقتارىنىڭ ءبىرى بولعاندىعىن دالەلدەيدى.
گەرودوت ارگيپپەيلەردىڭ ءومىر سالتى تۋرالى ءوز جازبالارىندا بايانداعان: “ولاردىڭ ءارقايسىسى قىستا اعاشتى قالىڭ اق كيىزبەن جاۋىپ، سونىڭ استىن پانالايدى. مۇنداي ادامدارعا ەشكىم تيىسپەيدى، ويتكەنى ولاردى اۋليە تۇتىپ قۇرمەتتەيدى. ولار وكپەلەسكەن كورشىلەرىن تاتۋلاستىرادى، ەگەر بىرەۋ وزدەرىنە قورعان ىزدەپ قاشىپ كەلسە، ونى ەشكىم رەنجىتپەيدى، بۇل حالىقتى ارگيپپەي دەپ اتايدى”.
سولتۇستىك ايماقتان تابىلعان ونەر ۇلگىلەرى “اڭ ستيلىنە” جاتادى. ەرتەدەگى ادامدار تۇيەلەردىڭ ايقاسى، شاۋىپ كەلە جاتقان قاسقىر، دالا قىرانى سياقتى كورىنىستەردى بەينەلەگەن.
ب. ز. ب. 8 – ب. ز. 2 عاسىرىندا سولتۇستىك قازاقستاندى مەكەندەگەن تۇرعىندار جەتىسۋ مەن وڭتۇستىك قازاقستاندى قونىستانعان تايپالارمەن مادەني بايلانىستا بولعان. مۇنى قازبا مادەني مۇرالارداعى كەيبىر ۇقساستىقتار ايعاقتايدى.
ب. ز. ب. 1 مىڭجىلدىقتا سولتۇستىك قازاقستاننىڭ تۇرعىندارى ەگىنشىلىك پەن وتىرىقشىلىقتان كوشپەلى ءومىر سالتىنا اۋىستى.
سولتۇستىكتەگى جانە باسقا ايماقتارداعى تايپالاردىڭ ءوزارا ۇقساستىقتارى بولعان. كەيبىر تاريحشىلاردىڭ ەسەپتەۋىنشە، ارگيپپەيلەر، سارماتتار، ساۆروماتتار – ءبىر حالىقتىڭ اتاۋى.
ەسىلدىڭ وڭ جاعالاۋىندا ەرتە تەمىر داۋىرىنە جاتاتىن اقتاۋ بەكىنىس - قالاشىعى ورنالاسقان. قالاشىقتىڭ بەكىنىس قورعانى بولعان. بەكىنىس قابىرعاسىنىڭ بيىكتىگى 5 - 6 مەتر ۇيىلگەن توپىراق دۋالدىڭ ۇستىنە اعاشتان تۇرعىزىلعان. بەكىنىس بەس قورعانىس قالقاسىنان تۇرادى.
كونسپەكت سۇراقتار
1. تەمىر داۋىرىندەگى اقتاۋ بەكىنىس - قالاشىعى ورنالاستى:
2. سولتۇستىك قازاقستان تۇرعىندارى كوشپەلى ءومىر سالتىنا اۋىسقان كەزەڭ:
3. تەمىر داۋىرىندە سولتۇستىك قازاقستان تۇرعىندارى مادەني بايلانىستا بولدى:
4. تەمىر داۋىرىنە جاتاتىن سولتۇستىك قازاقستاننان تابىلعان ونەر ۇلگىلەرى:
5. گەرودوت جازبالارىنداعى “ولاردىڭ ءارقايسىسى قىستا اعاشتى قالىڭ اق كيىزبەن جاۋىپ، سونىڭ استىن پانالايدى. مۇنداي ادامدارعا ەشكىم تيىسپەيدى، ويتكەنى ولاردى اۋليە تۇتىپ قۇرمەتتەيدى” دەگەن مالىمەت قايسى تايپا تۋرالى؟
6. ەجەلگى قازاقستان جەرىندە وندىرىلگەن مەتالل بۇيىمدار تابىلدى:
7. گەرودوت دەرەگىندەگى ساۆروماتتاردىڭ “بيىك تاۋلاردىڭ باۋىرىندا” تۇرعان كورشىلەرى:
8. سولتۇستىك وڭىردەگى تەمىر ءداۋىرىنىڭ جاقسى زەرتتەلگەن وباسى:
9. ەرتە تەمىر ءداۋىرىنىڭ سولتۇستىك ايماقتاعى قونىستارى:
10. ۇلىباي اتىرابىنىڭ ەسكەرتكىشتەرى ۇقساس:
11. جۇتتىڭ قايتالانىپ تۇراتىن ۋاقىتى:
12. تەمىر ءداۋىرى كەزىندە سولتۇستىكتەگى شارۋاشىلىقتىڭ باسىم ءتۇرى:
13. قىسقى جايىلىمعا تاڭداپ الىندى:
14. شىلىكتى «التىن قورعانىنى» قاي عاسىرلارعا جاتاتىنىن كورسەتىڭىز:
تاقىرىپتىڭ تەستى
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
-
سارماتتاردىڭ قوعامدىق قۇرىلىسى، شارۋاشىلىعى مەن تۇرمىسى
-
III ءبولىم. قازاقستان كوشپەلىلەرىنىڭ مادەني جەتىستىكتەرى.
