ءتۇننىڭ اقىرى
(جان القىم)
رومان
I
— اننا، ءسىز كەشكە كەتەسىز بە؟
تەرەزا باسىن كوتەرىپ قىزمەتشىسىنە قارادى. ءوزى سىيلاعان اعىلشىن كوستيۋمى مىنا باليعاتقا تولعان جاس قىز ءۇشىن تارلاۋ بولىپ قالىپتى. اننا وت اناسىنىڭ الدىنا كەلدى.
— تىڭداڭىزشى، اياۋلىم، جاڭبىر قۇيىپ تۇر. قايدا جينالدىڭىز؟
تەرەزانىڭ قىزدى جىبەرگىسى كەلمەگەن ەدى، جيىستىرىپ قويىپ جاتقان ىدىستاردىڭ سىلدىرىن وسى قىز ۇنەمى ىڭىلداپ ايتىپ جۇرەتىن تۇسىنىكسىز الدەبىر ءاننىڭ اۋەنىنە قۇلاق تۇرۋ بۇعان ۇنايتىن. قىز ساعات ونعا دەيىن كەتىپ قالماعان كۇنگى كەشتەردە ۇيدە جاس، شيراق جاننىڭ جۇرگەنىن بىلدىرەتىن بۇل دىبىستار تەرەزانىڭ جانىن جاي تاپتىراتىن. باستاپقى كەزدە اننا پاتەردىڭ شاعىن جەكە بولمەسىنە جايلاسقان-دى. ءتۇن ىشىندە وت اناسىنا ىڭىرسۋ، بالانىڭ ۇيقى سۇراۋى سياقتى بىلدىر تۇسىنىكسىز سوزدەر، كەيدە حايۋاننىڭ كۇيسەگەنىن ەسكە سالاتىن دىبىستار جەتىپ جاتاتىن. ءتىپتى اننا الاڭسىز ۇيىقتاپ جاتقاننىڭ وزىندە تەرەزا قابىرعانىڭ ار جاعىندا ونىڭ بار ەكەنىن سەزىنەتىن؛ جاس قىزدىڭ تامىرىندا قانى قالاي بۇلكىل قاققانىن ەستيتىن سياقتى. جۇرەگىنىڭ اتوي سالۋى ءوزى جالعىز بولماعان كەزدە قورقىتا قويمايتىن.
قىزمەتشى قىز سەنبى سايىن كەشكە كەتىپ قالاتىن دا، كەيدە تاڭ الدىندا عانا ورالاتىن، تەرەزا ول كەلگەنشە ۇيىقتاي المايتىنىن بىلەدى، قاراڭعىدا كوزى اشىق جاتار ەدى. انناعا كەتىپ قالاتىنى جونىندە ەشكىم دە ەسكەرتۋ جاساعان ەمەس. سوندا دا، ءبىر ويىنا العان كۇنى بۇل ءوزىنىڭ زاتتارىن قىزمەتشى قىز جايلاسقان قاباتقا كوشىردى. "الاڭداماڭىز، بۇل ءجۇرىپ — تۇرۋعا قولايلى بولۋى ءۇشىن!" — دەدى ەسىك باعۋشى ايەلگە.
تەرەزاعا ەندى اننا كەشكى ونعا دەيىن ۇيدە جۇرگەن كەزدە بولاتىن قىسقا دامىلداۋىنا ريزاشىلىق ەتۋىنە تۋرا كەلدى. قىز بۇعان قايىرلى ءتۇن تىلەي ءارى كەلەسى كۇنگە تاپسىرمالار الۋعا كەلگەندە وت اناسى: "اناڭنان حات الدىڭ با؟" — دەپ ودان وتباسىنىڭ جاي-كۇيى تۋرالى سۇراپ، اڭگىمەنى سوزا تۇسۋگە تىرىسادى، ءبىراق كوبىنە ۇلكەندەردىڭ سۇراقتارى جالىقتىرعان ءارى ءوزىنىڭ ويىنىنا اسىعىپ تۇراتىن بالانىڭ جاۋابى سياقتى قىسقا عانا جاۋاپ الادى. ەشقانداي ءزىل كورسەتپەيدى، ءتىپتى كەيدە مەيىرىمى توگىلىپ كەتەدى... ونىكى كوپ جاعدايدا كارى ادامداردىڭ مۇنىڭ ءوزى دە ۇناتا قويمايتىن ىنتا-ىقىلاسىنا جاستىق شاقتىڭ جاي عانا سەلقوستىعى ەدى. تەرەزا وسى تۇيىق ورتادا: شارۋا ايەلمەن، قىزمەتشى قىزبەن ءومىر ءسۇرىپ جاتتى، وسى قىز بەن باسقا الدەبىر ادام بالاسى اراسىندا تاڭداپ الارى بولماعاندىقتان ول بۇل ورتانى ءتىلىم ناندى ايالاعان قايىرشىداي ارداقتايدى. بۇل ادەتتە جانە اننا: "قايىرلى ءتۇن، حانىم. سىزگە باسقا ەشتەڭە كەرەگى جوق پا؟" — دەپ كەلگەن كەزدە ونى كىدىرتۋ نيەتىنە باسا بەرمەيدى. — تەرەزا ەسىك تىسىر ەتىپ جابىلىسىمەن-اق وزىندە ىلعي پايدا بولاتىن جۇرەك قىسپاسىنىڭ باسىلۋىن زارىعا توسىپ، بۇكتەتىلىپ قالاتىن.
ءبىراق بۇگىن سەنبىدە ساعات ءالى توعىز بولا قويعان جوق، ال اننا مۇنى قالدىرىپ كەتۋگە ءازىر سياقتى؛ قولتىراۋىن جاساندى تەرىسىنەن تىگىلگەن بيىك وكشەلى تۋفلي ونىڭ اجەپتاۋىر جۋان اياعىن قىسىپ تۇرعانداي.
— جاۋىننان قورىقپايسىز با، سۇيكىمدىم؟
— و، جوق! مەتروعا دەيىن ونشا قاشىق ەمەس قوي...
— كوستيۋمىڭىز سۋ بولىپ قالادى.
— كوشەدە جۇرمەيمىز! ءبىز كينوعا بارامىز...
— "ءبىز" دەگەنىڭ كىم؟
"مەن جانە دوستارىم..."، — دەدى اننا مىڭگىرلەپ جانە ءوزى ەسىك الدىنا بارىپ قالىپتى. تەرەزا وعان داۋىستاپ:
— اننا، ال ەگەر مەن بۇگىن كەشكە ۇيدە قالۋىڭىزدى وتىنسەم شە؟ ءوزىمدى بەيمازا سەزىنىپ تۇرعانىم...
تەرەزا ءوز داۋسىنىڭ دىبىستارىنا تاڭىرقاي قۇلاق ءتۇردى. بۇل ايتىپ تۇرعان ءوزى مە؟
قىزمەتشى ريزا بولماي كۇڭك ەتە قالدى: "قايتەمىز. مۇنداي جاعدايدا..."، ءبىراق تەرەزا قايتا ويلانىپ قالعان ەدى:
— جوق، مەن ءقازىر ءتاۋىرمىن. بارا عوي، جارقىنىم، كوڭىلدەرىڭىزدى كوتەرىڭىزدەر.
— مۇمكىن، سىزگە ءسۇت ىسىتىپ بەرەيىن؟
— جو-جوق! ماعان ەشتەڭەنىڭ قاجەتى جوق. بارا عوي.
— تاس وشاقتى جاعايىن با؟
تەرەزا ەگەر سالقىن بولسا، وتتى ءوزىم جاعىپ الارمىن دەپ جاۋاپ بەردى... ەندى بۇل قىزدى بولمەدەن يتەرمەلەپ شىعارىپ جىبەرۋگە ءسال-اق شىداپ تۇردى، ال ەسىكتىڭ جابىلعان تىسىرى داعدىلى اۋرۋىن قوزدىرماي، قايتا ءبىرشاما جەڭىلدىك اكەلدى. بۇل اينادان وزىنە قاراپ: "نە بولىپ كەتكەنسىڭ، تەرەزا؟" — دەدى. ايتسە دە، نە بولا قالىپ ەدى؟ بۇگىنگى كەشتە ءوزىن قاي كەزدەگىدەن ارتىق ءمۇساپىرسىتتى مە؟ بۇل تەك قاشانداعىداي، الداعى كەشتەن، تۇنگى جالعىزدىقتان قورقىپ، كوزىنە كورىنگەن ءتىرى جاننان ايىرىلماۋعا تىرىستى. جالعىز قالماۋ، ءتىل كاتىسۋ مۇمكىندىگىنىڭ بولۋى، ءوزىنىڭ قاسىنان جاس ءومىردىڭ تىنىسىن سەزىنۋ... بۇل ەندى باسقا ەشتەڭەنى ارماندامادى، ءبىراق ءقازىر سونىڭ ءوزى مۇمكىن بولماي قالدى. جانە ىلعي وسىنداي جاعدايلارداعىداي، مۇنىڭ بويىن اشۋ كەرنەپ كەتتى: "بۇل ناقۇرىس قىز مەنسىز قۇريتىن ەدى عوي، تابان جولدا قالار ەدى..."
تەرەزا ءوز ويلارىنان ءوزى ۇيالىپ كەتىپ، باسىن شايقادى. تاس وشاقتى وسى قازان ايىنىڭ كەشى سۋىتقاندىقتان ەمەس، جانىپ تۇرعان وت جالعىزدىڭ جان جولداسى دەپ جاعۋعا بولار ەدى. نەگە بۇگىنگى كەشكە الدەبىر شىتىرمان وقيعالى روماندى الدىن الا الىپ قويۋدى ويلاماعان؟ بۇل قىم-قۋىت رومانداردان باسقاسىن قولىنا وقۋعا الا بەرمەيتىن. ءبىر كەزدە، جاس شاعىندا، كىتاپتاردان ءوزىن تابۋعا تىرىسىپ، جوباسى كەلەتىن جەرلەرىن قالاممەن سىزىپ قوياتىن. ەندى رومانداردىڭ ويدان شىعارىلعان كەيىپكەرلەرىمەن ونداي سالىستىرۋلاردان ەشتەڭە كۇتپەيدى: ءبارى دە كوزدەن عايىپ بولدى، بۇل ءوزىنىڭ توڭىرەگىندە توپىرلاعان اسىرە جورا-جولداستارىنىڭ شىلاۋىندا كەتىپ ەدى.
الايدا. بۇل بۇگىنگى كەشتە كىتاپ شكافىنىڭ — ار-ۇياتى ءالى قىلمىسپەن بىلعانباعان ءبىر زاماندا ارجەلۋزدا ءوزىنىڭ قىز كۇنگى بولمەسىندە تۇرعان، جاس كەلىنشەك كەزىندە كۇيەۋىنىڭ ناۋقاستانۋىنا بايلانىستى بۇنىڭ بولەك بولمەگە شىعۋعا ءماجبۇر بولعانىن كورگەن شكافتىڭ اينەك ەسىگىن جاسقانا اشتى... سول كەزدە ءوزىنىڭ شكافتا بىرنەشە كۇن بويى "كونسۋلدىقتىڭ جانە يمپەريانىڭ تاريحى" تومدارىنىڭ ارتىنا دارىلەر ورالعان شاعىن بۋمانى تىققانى تەرەزانىڭ ەسىندە... ۋدى جاسىراق كونە، ءقادىرلى شكاف مۇنىڭ قىلمىسىنا بىرگە قاتىسۋشى، سونىڭ كۋاگەرى... ارجەلۋزداعى فەرمادان وسى باك كوشەسىندەگى ەسكى ءۇيدىڭ ءۇشىنشى قاباتىنا دەيىنگى بۇكىل جولدى بۇل قالاي ءوتىپ كەلگەن؟ تەرەزا ءبىر ءسات ويلانىپ تۇرىپ، كىتاپتى قولىنا الدى دا، قايتا ورنىنا قويدى، كىتاپ شكافىن جاۋىپ، ايناعا كەلدى.
بۇل ەركەك سياقتى تازدانا باستاپتى؛ ءيا مۇنىڭ ماڭدايى كەمپىردىڭ قىسقا ماڭدايى ەدى. "ويشىلدىڭ ماڭدايى"، — دەدى باسەڭ ۇنمەن. ءبىراق بۇل جاقىنداپ قالعان كارىلىكتىڭ بىردەن-بىر ايقىن بەلگىسى. "قالپاق كيگەنىمدە جاس كۇنىمدەگىدەي كورىنەمىن. مەنىڭ جاسىمدى ءدوپ باسۋ قيىن ەكەنىن ماعان جيىرما جىل بۇرىن ايتقان". شاعىن مۇرنىنىڭ ەكى جاعىنداعى قوس ءاجىمى تەرەڭدەي قويماپتى.
ءبىر جاققا بارسا ما ەكەن؟ كينوعا؟ جوق، ول تىم قىمباتقا تۇسەدى: سونان سوڭ بۇل تۇنگى مەيرامحانالاردى كەزبەي جانە بىرەر ۇستاعان شاراپ ىشپەي تۇرا المايدى... ءقازىر ءوزىنىڭ ءبىرشاما قارىزى بار. قۇمداقتاعى شارۋا بارعان سايىن شاتقاياقتاپ بارادى. يەلىك ءبىرىنشى رەت ەش پايدا اكەلمەي تۇر. كۇيەۋى ول جونىندە تۇتاس ءتورت بەت حات جازىپتى. بۇدان ءارى شاحتالار ءۇشىن بىردە-بىر تىرەۋ ساتۋ مۇمكىن بولماي وتىر: اعىلشىندار اعاش ساتىپ الۋدان باس تارتۋدا. ال ورماندى تازارتۋ قاجەت-اق، ايتپەسە قاراعايلار ءولىپ قالادى. بۇرىن ءوزىن ارتىعىمەن اقتايتىن ول تازارتۋ جۇمىسى ەندى قىرۋار اقشا تۇرادى. قارا مايدىڭ باعاسى ەش ۋاقىتتا مۇنداي قۇلدىراماعان... ورماندى كەسۋگە ساتپاق بولعان ەكەن، ءبىراق ساتىپ الۋشىلار كۇلكى تۋدىراتىن باعا ۇسىنىپتى...
تەرەزا ەسكى داعدىلارىنان ارىلا الماي-اق قويدى؛ پاريجدە ءبىر جەرگە بارسا بولدى-اق، اقشا اۋىرلىق قىلاتىنداي، ونى بەيبەرەكەت جۇمساۋعا كىرىسەدى. بۇل قولى بوستىقتى بىردەڭەمەن تولتىرۋعا، ەگەر راقاتتانا دەمالا الماسا، تىم بولماعاندا الاڭسىز كۇيگە ءتۇسىپ، دۇنيەنى ۇمىتۋعا تىرىسادى. ەندى ونىڭ ۇستىنە، كوشەنى ءبىر ءوزى كەزىپ كەتۋگە كۇش-قايراتى جەتپەيدى. بۇل ورايدا كينو بۇعان ەش ۋاقىتتا كومەكتەسكەن ەمەس: الاگەۋىم قاراڭعىلىقتا مۇنىڭ ءىشى پىسىپ كەتەتىن. ءدامحانادا وتىرىپ الىپ ءوزى باقىلاۋعا الاتىن كەز كەلگەن ءتىرى جان بۇعان ەكرانداعى بەينەلەردەن گورى الدەقايدا قىزىق ەدى. كەيىنگى ۋاقىتتا ول قىزىققا — باسقالاردى اڭدۋعا بارا دا بەرمەيتىن بولدى، ويتكەنى ەش جەردە ەلەۋسىز قالا المايتىن. مۇنىڭ قاراپايىم دا جۇپىنى كيىنۋى، وڭاشا بۇرىشتى تاڭداپ الۋى بەكەرشىلىك شىعاتىن: سىرت كەيپىندە ءبىر نارسە — نە ەكەنىن ءوزى دە بىلمەيدى — مۇنى جۇرت كوزىنە تۇسىرەتىن. الدە تەك وزىنە سولاي كورىنە مە؟ وعان سەبەپ مۇنىڭ جۇزىنەن، تىعىز جىمقىرىپ العان ەرىندەرىنەن اڭعارىلىپ تۇراتىن اڭساۋ ەمەس پە ەكەن؟
بۇنىڭ مەيلىنشە سىپايى، ءتىپتى اسا قاراپايىم كيىنۋ مانەرىندە جالعىز باستى، اقىلداسار ەشكىمى جوق، قارتايىپ بارا جاتقان ايەلدەرگە ءتان ءسال جەڭىل القام-سالقامدىق، بوس بەلبەۋلىك بەلگىسى ەپتەپ بولسا دا اڭعارىلىپ تۇراتىن. تەرەزا بالا كەزىندە كلارا اپايىنا ءجيى كۇلەتىن: كارى قىز ءوزى ءۇشىن ساتىپ اكەلىنگەن قالپاقتىڭ ءبارىن ءوز بىلگەنىنشە قايتا تىگەمىن دەپ بۇلدىرەتىن. ال ەندى تەرەزادا سول ادەت پايدا بولدى، ءسويتىپ، بۇنىڭ كيگەنىنىڭ ءبارى بۇل ءوزى سەزبەسە دە، الدەقالاي وزگەشە كوزگە ۇرىپ تۇرادى. كەلە-كەلە بۇل ساياباقتاردىڭ ورىندىقتارىنا جايعاسىپ الىپ، ەسكى-قۇسقى كويلەك-كونشەگىنىڭ قالتالارىن اقتارىپ، وزىنشە بىردەڭەنى كۇبىرلەپ وتىراتىندى شىعاردى، ءتۇبى قاۋىرسىندى قالپاق كيگەن ءاجۋا كەمپىرلەردىڭ ءبىرى بولادى-اۋ، ءسىرا.
بۇل ءوزىنىڭ ەرسىلىكتەرىن اڭعارا بەرمەيتىن، ءبىراق جالعىز باستىلارعا سونشالىقتى قاجەت قابىلەتىن — قورشاعان ورتانىڭ رەڭىن جاندىكشە سەزە قويۋ قابىلەتىن جوعالتقانىن انىق سەزىندى. تەرەزا تالاي جىل ءدامحانالاردا نەمەسە مەيرامحانالاردا ۇستەل باسىندا وتىرىپ الىپ، ءوزىن بايقاتپاي، ادامداردى سىرتىنان قانشاما باقىلادى. بۇل ءوزىن كورىنبەيتىن جانعا اينالدىرعان سيقىرلى ساقيناسىن نە ىستەدى؟ ەندى بۇل بوتەن تابىنعا قوسىلىپ كەتكەن جانۋار سياقتى، بارشانىڭ نازارىن وزىنە اۋدارادى.
تەك وسى جەردە، وسى ءتورت قابىرعانىڭ ورتاسىندا، وسى شوگىپ كەتكەن ەدەن ۇستىندە، سوزعان قولى جەتەتىن توبە استىندا عانا بۇل ءوزىن ءقاۋىپسىز سەزىنە الادى. ءبىراق سىرت دۇنيەدەن قول ءۇزۋ ءۇشىن دە كۇش كەرەك ەكەن. مىسالى، بۇگىن كەشكە، بۇنىڭ جالعىز قالارلىق جاي-كۇيى جوق. سوعان سەنىمدى بولعانى سونداي، شوشىپ كەتۋگە ءازىر ەدى: تاس وشاققا قايتادان جاقىن كەلىپ، ايناعا وزىنە قارادى، ماقۇلداپ ءوزىنىڭ بەتىن سيپاپ قويدى. وسى تۇرعان ساتىندە مۇنىڭ ومىرىندە سونى ەشتەڭە، اتاپ ايتارلىق جاڭا ەش نارسە جوق... ەشتەمە. ءبىراق بۇل جەتەر شەككە كەلىپ جەتكەنىنە سەنىمدى ەدى: ءوزى ءجۇرىپ كەلە جاتقان جول ەشقايدا اپارمايتىنىنا جانە قۇم اراسىندا جوعالىپ كەتەتىنىنە كوزى جەتكەن كەزبە ءوزىن وسىلاي سەزىنەر ەدى. كوشەدەن ەستىلەتىن ءاربىر دىبىس جالپى ۋ-شۋدان دارالانىپ، اۆتوموبيل كەرنەيى، ايەلدىڭ كۇلكىسى، تەجەۋىشتىڭ شيقىلى دەگەن سىرتقى ءوزىنىڭ تۋرا ماعىناسىندا قابىلداناتىن بولدى.
تەرەزا تەرەزەگە كەلىپ، ونى اشتى. جاۋىن جاۋىپ تۇردى. ءدارىحانانىڭ سورەسىنىڭ جارىعى ءالى وشپەگەن ەكەن. قىزىلدى-جاسىلدى جارناما كوشە شامىنا شاعىلىسادى. تەرەزا ەڭكەيىپ، تابان جولعا دەيىنگى قاشىقتىقتى كوزبەن ولشەدى. تومەن قۇلاۋعا ەش ۋاقىتتا تاۋەكەل ەتپەس ەدى. مۇمكىن باسى اينالىپ كەتەر... بۇل باسى اينالعانىم قالادى، سونىمەن قاتار ودان قورعانشاقتادى. تەرەزەنى جاۋىپ، وزىنە "قورقاقسىڭ" دەپ كۇبىرلەدى. ءوزىڭ ولىمنەن جاسقانىپ تۇرىپ، وزگەنىڭ ءولىمىن تىلەگەنىڭدى مويىنداۋدان سۇمدىق نە بار.
قارساڭدا تەرەزانىڭ ادۆوكاتقا ەرىپ سوت زالىنان شىققان سول كۇنىنەن بەرى ون بەس جىل بولىپتى؛ سوندا شاعىن بوس الاندى كەسىن ءوتىپ بارا جاتىپ بۇل: "قىلمىس قۇرامى جوق! قىلمىس قۇرامى جوق!" دەپ كۇبىرلەي بەرگەن. "اقىرى ازاتتىققا جەتتىم..." دەپ ويلاعان. ادامدارعا ەگەر قىلمىس، دەگەنمەن، شىنىندا جاسالعاننىڭ وزىندە دە، ول جاسالمادى دەپ شەشۋ قۇقىعى بەرىلگەن سياقتى ەدى! سول كەشتە بۇل ەڭ تار قاپاستان دا بەتەر وزگە تۇرمەگە: ءوز ارىنىڭ تۇرمەسىنە قامالاتىنىم، ودان شىعۋ ءوزى ءۇشىن ءبىرجولا جابىلعانىن سەزگەن جوق-تى.
"ەگەر مەن وزگەنىڭ ءومىرىن عانا ەمەس، وزىمدىكىن دە جەك كورسەم شە..." ارجەلۋزدا ءبىر مارتە ءوزىن-وزى ولتىرمەك بولعاننان كەيىن، ءتىپتى تورىعۋ ساتتەرىندە دە قارا باسىن ساقتاۋ تۇيسىك سەزىمى بۇدان ءبىر مينۋتتا ارىلماعان. وتكەن ون بەس جىلدا ەڭ ءبىر جانى كۇيزەلگەن كەزدەرىندە دە بۇل قالپىنان اينىماۋعا تىرىستى، ءوزىنىڭ ناۋقاس جۇرەگىن ۇنەمى قاداعالاپ ءجۇردى. ءوز دەنساۋلىعىنا قاساقانا نۇقسان كەلتىرە قويمادى، ءوزىنىڭ ءولىم تىرناعىنا ىلىگۋىنە ناشاقوردىڭ مەڭ-زەڭ سەلقوستىعىنداي قاراي المادى، ءبىراق ىزگى ويلاردان ەمەس، تەك ولىمنەن قورىققانىنان عانا سويتكەن ەدى. دوكتوردىڭ بۇنى جۇرەگىن ساقتاۋى ءۇشىن تەمەكىنى تاستاۋعا كوندىرۋى قيىنعا تۇسە قويعان جوق. ءقازىر مۇنىڭ پاتەرىنەن ءبىر تال دا شىلىم تابۋ مۇمكىن ەمەس.
تەرەزا ۇيقىسىز جاتىپ، ويشا سول مايدان دالاسىن كەزىپ كەتتى، ءالى بۇزىلماعان جۇزدەردى ىزدەپ، ولىكتەردى اۋداردى. بۇل وكىنبەي ەسكە الا الاتىن ونداي جاندار وتە از قالىپتى! مۇنى سۇيىسپەنشىلىككە بولۋگە ۇمتىلعانداردىڭ كوپشىلىگى بۇل جاناپ كەتكەنىنىڭ ءبارىن بۇلدىرەتىنىن وتە تەز اڭعارا قويادى. بۇعان ەندى تەك بۇل وتكىنشى عانا جۇزدەسكەندەر، مۇنىڭ بولمىسىمەن ازىن-اۋلاق قانا جاناسقاندار كومەكتەسە الادى. بۇل تەك وزىنە بەيمالىم، تۇندە كەزدەيسوق ءبىر جەرلەردە كەزدەسىپ قالعان، كايتىپ ەش ۋاقىتتا كورمەيتىن ادامداردان عانا الدانىش كۇتەدى... ءبىراق وسى جىلدام اۋىسىپ جاتقان بەينەلەر ءتىپتى قيالىنىڭ وزىندە تەرەزادان جىلىستاپ كەتىپ جاتتى؛ ولار عايىپ بولىپ كەتەدى؛ تەرەزا كەنەت ولاردىڭ ءوز ماڭىندا جوق ەكەنىن بايقايدى جانە قيالى قياندى شارلاپ الىسقا تارتادى. ءتىپتى وي-ارمانىنىڭ وزىندە ول ادامدار مۇنىڭ دوسى بولۋدان باس تارتىپ جاتتى. ولار مۇنى جالعىز قالدىردى، مىنە، سول كەزدە ولاردىڭ ورنىنا باسقالار پايدا بولادى. بۇنىڭ ول بوگدە جانداردان قالاي قاشقىسى كەلەدى دەسەڭىزشى! ولار مۇنىڭ اياق استى بولعانىن، ماسقاراعا ۇشىراعانىن ەسىنە سالادى. بۇل ولارمەن بىرگە باستاپ كەشكەن بولماشى وقيعالارى كەزىندە ءوزىنىڭ سىبايلاسى ءوز ماقساتىن، ءوز مۇددەلەرىن كوزدەيتىنىن اڭعارا قويعان ساتتەر ۇنەمى دەرلىك كەزدەستى... ءيا، ولاردىڭ جالعان سوزبەن ءتىل بەزەپ، ساداقاعا قولىن سوزۋدان تارتىنبايتىن تۇستارى ءاردايىم-اق الدىنان شىعاتىن: اشىقتان-اشىق اقشا سۇراۋدان باستاپ، مۇنى "ۇتىمدى" ىسكە تارتۋعا تىرىسىپ، پايدالانىپ قالۋعا ۇمتىلاتىن.
پاريج جىم-جىرت مۇلگىگەن تىنىشتىققا بولەنىپ، تولىق جايلانعان ساعاتتاردا تەرەزا ءبىر كەزدەرى ءوزى قارىز بەرگەن نەمەسە ەزىن الداپ-سۋلاپ الىپ كەتكەن اقشاسىن قايتا-قايتا ساناۋعا كىرىسەدى؛ ەندى ەسەپپەن جۇمساپ ءومىر سۇرۋگە ءماجبۇر بولعانىنا جىنى كەلىپ الاسۇرادى، ءوز شىعىندارىن ءوز قارىزدارىنىڭ جيىنتىعىمەن ويشا سالىستىرىپ، "كۇيزەلىسكە ۇشىراۋ الدىنداعى ۇرەيگە"، ءوز وتباسىنداعى قاريالاردىڭ ءبارى باستان كەشكەن قورقىنىشقا تۇتاستاي بەرىلەدى.
جوق، بۇگىنگى كەشتە تەرەزا ءوزىن مۇنداي ازاپقا سالمايدى. ءوزىن ۇيىقتاۋعا ماجبۇرلەگەنى ءجون. ەندى ءبىر ساعات قانا شىداۋى كەرەك... تاعى ءبىر ساعات! ءبىراق مۇنىڭ بۇدان ارىگە ءالى جوق... بۇل ورىن تاقتان تۇردى دا ۇستىندە گرامموفون تۇرعان ۇستەلگە كەلدى؛ ءقازىر الدەبىر دىبىستار شىعارىپ، كۇركىرەي جونەلۋگە دايىن تۇرعان مۋزىكا ناق قابىرعالاردى قۇلاتىپ جىبەرەتىندەي الاپات كۇشكە يە بولىپ، مۇنى ءۇيىندىنىڭ استىندا كومىپ تاستايتىنداي سەلك ەتە قالدى. ءسويتىپ، ورىن تاعىنا شوگىپ، قايتادان وتقا كوز تىكتى.
"ءومىردى تىم بولماعاندا تاعى ءبىر سەكۋندقا قالاي سوزادى؟ ويتكەنى ەشتەڭە بولا قويمايدى، سەبەبى ەش ۋاقىتتا ەشتەمە بولمايدى جانە مەنىمەن دە ەندى بىردەڭە بولۋى مۇمكىن ەمەس" دەپ ويلاپ وتىرعان ناق وسى ساتتە بۇل سىرتقى ەسىگىنىڭ قوڭىراۋى شىلدىراعانىن ەستىدى. قىسقا قوڭىراۋ ءۇنى بۇنىڭ زارەسىن الدى. ءبىراق ىلە-شالا ءوز ابىرجۋىن كۇلكىلى كوردى: ويتكەنى وت اناسى شىنىندا دا اۋىرىپ قالعان شىعار دەپ ۇياتتى سەزىنگەن اننا عانا قوڭىراۋلاتۋى مۇمكىن... جوق! اننا ەمەس: ءسىرا كەمپىرگە بىردەڭە كەرەك پە دەپ كەشكە كىرىپ شىعۋعا ۋادە بەرگەن ەسىك باعۋشى ايەل-اۋ. ءيا، ارينە، بۇل ەسىك باعۋشى ايەل... (ءبىراق ول ادەتتە قوڭىراۋدى بۇلاي سوقپايتىن ەدى).
II
تەرەزا الدىڭعى بولمەنىڭ جارىعىن جاقتى دا ءبىر ءسات قۇلاق ءتۇردى: ەسىكتىڭ سىرتىندا الدەكىمنىڭ تىنىس العانى ەستىلدى.
— بۇل كىم؟
جاس داۋىس:
— بۇل مەن... ماري! — دەپ جاۋاپ قاتتى.
— ماري؟ قانداي ماري؟
— اپا، بۇل مەن عوي!
تەرەزا ەسىك الدىندا وڭ قولىنا ۇستاعان چەموداننىڭ اۋىرلىعىنان ءسال قيسايعان ۇزىنشا بويلى قىزعا قاراپ قالدى. وسى ءبىر جايناپ تۇرعان ايەلدەن تەرەزا سوڭعى رەت وسىدان ءۇش جىل بۇرىن كورگەن بالاپاندى تانۋى مۇمكىن ەمەس ەدى... الايدا، بۇل مىنا ءۇندى دە، كۇلكىنى دە، مىنا قوڭىر كوزدەرى دە تانىدى...
— بويانعان ساعان قالاي جاراسادى، قىزىم!
بۇل تەرەزانىڭ اۋزىنان شىققان العاشقى سوزدەر، ءبىر ايەلدىڭ ەكىنشىسىنە ايتقان سوزدەرى ەدى.
— سىزگە سولاي كورىنە مە؟ ال بىزدە وتباسىندا باسقاشا ويلايدى... قانداي كەرەمەت! تاس وشاعىڭىز جانىپ تۇر!
ول چەمودانعا پالتوسى مەن توقىما شالعىسىن قويا سالدى. تارتىمسىز سارى كەۋدەشە ءسابي — ايەلدىڭ ءتوسىن تىعىز جاۋىپ تۇر. قولدارى مەن جۋان موينى كۇنگە كۇيگەننەن كۇرەڭ تارتىپتى.
— الدىمەن تەمەكى... بۇل نە، اپا؟ ءسىز ەندى تارتپايتىن بولعانسىز با؟ مەنىڭ چەمودانىمنىڭ ءبىر قۋىسىندا تەمەكىم بار ەدى... مەن سىزگە سونان سوڭ ايتىپ بەرەمىن... سۇمدىق وقيعا بولدى عوي!
ول ءبىر ءسات تە تىنىم تاپپادى ءارى الاسا بولمەنى ونىڭ ءاتىرىنىڭ ءيىسى الىپ كەتىپ ەدى. قىز تەمەكى تۇتاتىپ، وت جانىنداعى الاسا ورىندىققا وتىردى.
— اكەڭ قايدا؟
— ارجەلۋزدا، كەپتەر اۋلاپ جاتىر دا. قازاننىڭ ون بىرىندە وعان كەپتەر اۋلاۋدان باسقا نە قالدى؟ ول قۇياڭمەن اۋىرعالى بەرى اڭشى ۇيشىگىنە پاركەت ەدەن توسەتتى جانە وت جاعىلاتىن اس ءۇي جاساۋعا تاپسىرما بەرگەن... ءسويتىپ بارلىق ۋاقىتىن سوندا وتكىزەدى... باسقانىڭ بارىنە تۇكىرگەنى بار... وعان تەك كەپتەر بولسا جەتەدى...
— ول ماعان كەلۋىڭە ساعان رۇقسات ەتتى مە؟
— مەن وزىمە-وزىم رۇقسات بەردىم.
تەرەزا بويىن تىكتەپ، تەرەڭ تىنىستادى. قانداي قۋانىش! قىزى ءقازىر اكەسىمەن ءتىل تابىسپاي جۇرگەنىن، وعان ەندى شىدامايتىنىن، ءسويتىپ بۇعان قورعان، پانا ىزدەپ كەلگەنىن ايتادى دەپ بۇل الدىن الا ءبىلىپ وتىردى. تەرەزا بۇرىن بۇلاي بولارىن قالاي بولجاماعان! تۇپتەپ كەلگەندە، بۇل ءوزىنىڭ قىزى عوي. بۇكىل دەسكەيرۋلەر: "مۇنىڭ ەشتەڭەسى اناسىنا تارتپاعان" دەپ قويماۋشى ەدى. جوق، بىردەڭە بار ەكەن! مۇنىڭ دا بەت سۇيەگى شىعىڭقى، سول داۋىس پەن كۇلكى. ماري تۋعان كۇننەن تەرەزانىڭ ءوزى دە ەكەۋىمىزدىڭ ارامىزدا تيتتەي دە ۇقساستىق جوق دەپ قىزۋلانا دالەلدەپ باعاتىن، ەندى مىنا ۇقساستىققا ءوزى قايران قالىپ وتىر. تەرەزا وسىدان جيىرما جىل بۇرىن تۇنشىققان ادامدار اراسىندا وسى زاماننىڭ قىزى جاراسىپ ءومىر سۇرەدى دەپ قالاي پايىمداۋعا بولادى!
— كانە، ايتا عوي، قىمباتتىم...
— الدىمەن تاماق بەرىڭىزشى... مەنىڭ قارنىم اشىپ كەتتى.
ونىڭ ۆاگون-مەيرامحاناعا بارۋعا قارجىسى جەتپەپتى. سوڭعى تيىن-تەبەنىن شايعا جۇمساعان... ول جەڭىل اپتىعا ءارى سوزدەرىن اياقتاماستان: "سونداي كۇلكىلى! بۇل عاجاپ!" دەگەن سياقتى داۋرىقپامەن ءۇزىپ، ءتۇتىندى مۇرنىنان شىعارىپ، تەمەكى تۇيىرشەكتەرىن تۇكىرىپ تاستاپ وتىردى.
— مەندە ۇيدە قاۋجايتىن ەشتەڭە تابىلا قويماس... ءبىر جاققا بارۋعا تۋرا كەلەر.
تەرەزا ءوزىنىڭ قىزىمەن بىرگە مەيرامحاناعا بارۋدى كوز الدىنا ەلەستەتتى، ول وزىنە ۇنامادى. دەگەنمەن، اسادالدا بىردەڭە قالمادى ما ەكەن دەپ قاراۋعا كەتتى.
شاعىن تاپ-تازا اس ۇيدە ءبارى دە جالتىراپ تۇردى، اننانىڭ قوڭىراۋ ساعاتى بىركەلكى تىقىلدايدى. مايلى شۇجىق، جۇمىرتقا، ماي، پەشەنەي تاۋىپ العان تەرەزانىڭ ەسىنە بۇرىن وزىندە اس ءۇي مۇزداعىندا ۇنەمى بىرنەشە شيشا شامپان تۇراتىنى ءتۇستى. ەندى جالعىز، ەڭ سوڭعىسى قالىپتى... ول... ارنالعان ەدى. تەرەزا ونى اشپاۋعا ۇيعاردى، ءبىراق وسى ساتتە ماري كەلىپ قالدى:
— شامپان! وتە تاماشا!
جانە وملەت تاماقتى جاقسى جاسايتىنىن ۇستەمەلەدى:
— كەپتەر اۋلاۋعا شىققان كەزدە بۇل مەنىڭ مىندەتىمە كىرەتىن... وي، سىزدە سيىر مايى جوق ەكەن عوي! مايعا دايىنداعان قانداي جامان! جارايدى، جۇمىرتقانى قۇرعاقتاي جەرمىز.
جارىق جارقىراعان كىشكەنتاي اس ۇيدە ول اناسىن ەندى عانا جاقىننان كوردى، وسىعان دەيىن ول بۇعان كوز توقتاتىپ قاراماعان ەدى.
— اناشىم! ءسىز ناۋقاسسىز با؟
تەرەزا قۇپتاي باسىن يزەدى: جۇرەگى سىر بەرەدى... ونىڭ ۇستىنە قارتايدى...
— مەنىڭ جاسىمدا ءۇش جىلدىڭ ءوزى كوپ نارسە!
ماري گازدى جاعىپ، ەندى اناسىنا ارقاسىن بەرىپ تۇردى.
— سەن اكەڭە ەسكەرتكەن بولارسىڭ؟
— جوق.
— ول ابدەن الاڭدايتىن بولدى عوي...
— ءسىز ونى بىلمەيسىز... ايتسە دە، جوق! ءسىز ونى بىلەسىز. ەسىڭىزگە ءتۇسىرىپ كورىڭىزشى، ول وزىنەن باسقا الدەكىم تۋرالى الاڭداي قويۋشى ما ەدى. وزىنەن باسقا بىرەۋ تۋرالى ويلاي ما؟ بىلمەيمىن، ول بىرەۋدى كوزىنە ىلەر مە ەكەن؟
ول ءالى دە اناسىنا تۋ سىرتىمەن تۇرىپ، كەنەت بايسالدىلىقپەن:
— اپا، مەن ءسىزدى ءقازىر تۇسىنەتىنىمدى بىلسەڭىز عوي! — دەدى.
تەرەزا ۇندەمەدى. قىزى ۇستەمەلەپ:
— قانشاما جىل ءسىز تۋرالى جامان ويلاعانىما ءقازىر ۇيالامىن!..، — دەدى.
اناسىنىڭ ۇنسىزدىگى ونى ىڭعايسىزداندىرسا كەرەك؛ ول جۇمىرتقا قايناتۋمەن اينالىسىپ جاتقان بولىپ، ۇندەمەي قالدى. ءبىراق قايتادان سويلەپ كەتتى:
— بۇل مەنىڭ كىنام ەمەس. بالا كۇنىمدە مەن ءسىزدىڭ اكەممەن جانە اجەممەن بىرگە سۇرگەن ومىرلەرىڭىز تۋرالى قالايشا دۇرىس پايىمداي الماقپىن...
ول انتەك بۇرىلىپ، تىكە ايتىپ سالدى:
— ءسىز نەگە تىم-تىرىسسىز؟ ءسىزدىڭ ماعان رازى بولماي تۇرعانىڭىزدى تۇسىنەمىن... اپا، ءسىز قالاي بوپ-بوز بولىپ كەتتىڭىز!
تەرەزا كۇبىرلەدى:
— جو-جوق! بارايىق، سەن ماعان ۇستەل جابۋعا كومەكتەس.
ءماريدىڭ ۇستەلدى تاس وشاققا جاقىنداتۋىنا، تارەلكەلەردى قويۋىنا رۇقسات ەتتى. ءوزى دۋالعا سۇيەنىپ، قاراڭعى دالىزدە قيمىلسىز تۇردى. ماري ىڭىلداپ بولمە بولمەنى ارالاپ ءجۇر. تەرەزا ونى سىرتىنان باقىلادى. مۇنىڭ قۋانىشىنان ەندى تۇك تە قالعان جوق ەدى. تەرەزا ماري دەپ اتاپ تۇرعان بۇل ايەل كىم؟ ول نەگە بۇعان ءوزىمسىنىپ سويلەيدى. مىنە، ءۇش جىل بولدى، بەرنار دەسكەيرۋ ءار نارسەنى سىلتاۋراتىپ، ادەتتەگى جىلىنا ءبىر رەت اپتا بويى قىزىمەن كورىسۋ مۇمكىندىگىن كەس-كەستەگەن. تەرەزا نارازىلىق بىلدىرە قويماعان-دى: "مۇمكىن مەندە انالىق سەزىم دەگەن تىپتەن جوق شىعار؟".
راسىندا دا، بۇل قاي كەزدە ءوز ءسابيىنىڭ تاعدىرى تۋرالى ويلاپ ەدى؟ جاس شاعىندا انا بولعانىمەن، بۇنىڭ ءوز باسىمەن بولىپ كەتكەنى سونداي، ونى ءتىپتى ەلەمەدى دە. دەگەنمەن، ول سەلقوستىعى سونشالىقتى سۇمدىق ەمەس-تى... بۇل كەيىن ادەيى قاشىقتاعان جوق پا ەدى؟ بالانىڭ مۇددەسى سونى تالاپ ەتكەن-دى... ءيا، تەرەزا ۇنەمى ءوزىنىڭ ماريگە دەگەن سەزىمىن تۇنشىقتىرىپ وتىرۋعا تىرىسقان بولاتىن. تەرەزا انالىق قۇقىقتارىنان ءوزى باس تارتىپ، بۇل ماسەلەگە ەش ۋاقىتتا قايتىپ ورالماۋعا ۇيعارعان. بۇنىڭ بەرنار دەسكەيرۋدىڭ پىكىرىمەن جانە تالاپتارىمەن كەلىسپەۋى وپ-وڭاي ەدى، ءبىراق ءوز ۇكىمى ءوزى ءۇشىن بۇلجىماي قالدى. ەندى، مىنە، كەنەت بۇل تىپتەن كۇتپەگەن نارسە بولىپ وتىر: بۇگىنگى كەشتە مىنا قىز بۇعان وزىنىكى ءجون ەكەندىگىنە كۇماندانۋعا ءماجبۇر ەتتى... ءجاسوسپىرىم قىز بۇدان بىلاي ءجاسوسپىرىم ەمەس ەدى... ءبىر كەزدە اناسى جاپا شەككەن سول قاناۋدى باستان كەشكەن قىز سول قاپاستا تۇنشىققان بولاتىن... ەندى بۇل قىز ءوزىن ءوز وتباسىنان باس تارتقان ايەلدىڭ جاقتاسىمىن دەپ ەسەپتەيدى؛ بۇل ايەلدىڭ ۋاجدەرى قانداي بولعانىن بىلمەسە دە، مىنا قىز ولاردى ءجون كەرەدى جانە بۇنى اقتاپ قانا قويماي، ءتىپتى مۇنى قۇپتايدى دا.
بۇل ەندى ەلەۋلى نارسە. تەرەزا مۇنداي نارسەنى قالاماعان. بۇل ىلعي قىزى وزىنە ەش ۇقسامايدى، ول ناعىز دەسكەيرۋ دەپ ءوزىن جۇباتاتىن. بۇل ءتىپتى وسى كىشكەنتاي دەسكەيرۋ ءبىر كەزدەرى ءوزىن ايىپتايدى جانە جازعىرادى دەگەن ويعا كوندىككەن-دى. ءبىراق ماري ءوز اناسى تۋرالى نە بىلەدى؟ ەگجەي-تەگجەيىن ءسىرا ماريگە ەشكىم دە ايتپاعان شىعار، ءبىراق ونى ەشتەڭە بىلمەيتىن كۇيدە قالدىردى دەپ ويلاۋعا بولماس، ول ءوزى دۇنيەگە كەلگەننەن كەيىن كوپ ۇزاماي ارجەلۋزداعى بولمەلەردىڭ بىرىندە جاسالعان بۇكىل سۇمدىقتى ەمىس-ەمىس بولسا دا بولجاۋعا ءتيىس. تەرەزا ءوزىنىڭ ىسىمەن ماري ەكەۋىنىڭ اراسىندا شىڭىراۋ جاسادىم دەگەن ويعا ءبىرجولاتا بەكىگەن-دى... ەندى، مىنە، ەشتەڭەگە قاراماستان ماري وسىندا كەلدى، كەز كەلگەن جاس قىز سياقتى اناسىنىڭ بولمەسىندە ءوزىن ەركىن سەزىنىپ، اينا الدىندا تۇر جانە ءوزىنىڭ قوشقىل شاشىن جايلاستىرىپ جاتىر. مىنە، مىناۋ سىمباتتى قىز — مۇنىڭ قىزى!.. "مەنىڭ قىزىم!.." دەپ كۇبىرلەدى تەرەزا. وسى ەستىلەر-ەستىلمەس سوزدەر مۇنىڭ جۇرەك تۇكپىرىنەن ۇندەستىك تاپتى. بۇل كىرەبەرىستەگى قابىرعا جانىندا تۇرعان جەرىنەن جىلىستاپ، داۋىستاپ شاقىردى.
— قىزىم!..
ماري بۇرىلدى جانە انا جۇرەگىندە پايدا بولعان الدەبىر ايرىقشا سەزىمدى: مۇزدىڭ ەري باستاعانىن، كوكتەمنىڭ كەنەتتەن كەلگەنىن اڭعارماستان، بۇعان جىميدى. بۇل سەزىم تەرەزاعا تانىس ەدى! ءبىراق بۇل جولى ول سەزىم ىنتىق نيەتتەن، قانى ويناعاننان، ءلاززاتقا تالماۋسىراعاننان تۋىنداماعان-دى... قارنى اشقان وقۋشىنىڭ اشقاراقتىعىمەن تاماققا ۇمتىلعان ماريگە قاراي وتىرىپ، تەرەزا ءوز باقىتىنا تەرەڭ تەبىرەندى... بۇل ونى نەمەن تەڭەي الادى؟ پويىز شەكسىز ۇڭگىر تەسىكتەن ىتقىپ شىققان ساتتە ۇراتىن دىمقىل جەلدىڭ ايمالاۋىمەن، جاپىراقتار مەن شوپتەردىڭ حوش يىستەرىمەن... ءبىراق بۇل شامپان شيشاسىن اشپاق بولىپ الەكتەنىپ جاتقان ماريگە قاراماس ءۇشىن ءجۇزىن بۇرىپ اكەتتى.
— مىنە، قاراڭىز، مەن مۇنى دىبىسىن شىعارماي اشا الامىن...
تەرەزا باسقالاردىڭ، اسىرەسە ەسىنەن كەتپەس ءبىر ادامنىڭ، وسى ءادىستى قولدانعانىن، تىعىن تارس ەتىپ اتىلىپ كەتپەس ءۇشىن ونى ىجداعاتپەن باسىپ ۇستاعانىن كورگەن... ءبىراق ءماريدى كەرى قايتارۋعا تۋرا كەلەدى. ءبارىبىر ءوز جانىندا ۇزاق ۇستاۋعا بولمايدى، وسى مينۋتتاردان ابدەن ءلاززات السا جەتىپ جاتىر. تەرەزا وزىنە ءبىر كەش، ءبىر ءتۇن سىيلايدى، وسى قۋانىشتى وزىنە رۇقسات ەتەدى، سونان سوڭ قىزدى اكەسىنە قايتارادى. بۇل قىزىنا قارادى. اقىرى بۇل تەرەزا، ءوزىنىڭ قۇرباندىعى ەمەس بىرەۋدى ءسۇيدى-اۋ. ال قىزى بولسا ءوزىنىڭ بىتپەيتىن ەستەلىگىنەن شاتاسىپ، اكەسىنە قارسى، اجەسىنە قارسى ۇزاق-سونار ايىپتاۋ سوزدەرىن اپتىعا ايتىپ جاتتى!
— بىلە بىلسەڭىز، مەن ءادىريات پانسيونىندا ءوزىمدى جاقسى سەزىندىم، ال ولار بۇل پانسيوندى ەندى قالتا كوتەرمەيدى دەيدى. قارا مايدىڭ باعاسى ءتۇسىپ كەتكەلى ولار قالاي ابدىراعانىن ءسىز، ءسىرا، كوزگە ەلەستەتە الماسسىز... كەدەيشىلىككە ۇشىراۋدان ۇنەمى ۇرەيلەنىپ جۇرەدى! سوڭعى جىل ىشىندە مەن ءبىر-اق مارتە ساۋىقتا بولدىم، كۋرزونداردىڭ بولىمسىز ساۋىق كەشىنە قاتىستىم. ءبىز بيگە شاقىرعانداردىڭ بارىنە مەنى تىم جاس، اۋىز بەرىك كەزدە بي بيلەمەيدى دەگەن جەلەۋلەرمەن باس تارتتىق! ءبىراق مۇنىڭ سەبەبى تىم قارابايىر ەدى: ولار جاڭا كويلەك الۋعا اقشانى قيمادى. ءيا، اپا، سولاي، قارسى بولماڭىزشى. ءسىز ولاردى مەنەن جاقسى بىلەسىز. ءسىز اجەمنىڭ: "ءوزىڭ جاۋاپ قايتارىپ، قوناققا شاقىرا المايتىن كۇيدە بولساڭ، شاقىرۋلاردى قابىل الۋعا بولمايدى" دەيتىنىن وسىندا وتىرىپ ەستيتىن شىعارسىز. بۇل ءسىزدىڭ كۇلكىڭىزدى كەلتىرمەي مە؟ مەن ونى اينىتپاي سالامىن راس پا؟
— ءبىراق ول سەنىڭ اجەڭ عوي، ماري!
— جوق، اپا، تىم بولماسا ءسىز ماعان اقىل ۇيرەتپەڭىزشى. مەن ونى كۇستانالامايمىن... مەن وعان تاۋەلدى بولعاندىقتان دا ونى توزە المايمىن... ءسىزدىڭ جانىڭىزدا ونى ۇمىتامىن، اكەمدى ۇمىتامىن. ولار كۇنى بويى كوز الدىمدى كولبەڭدەمەسە، مەن ولاردى جەك كورۋىمدى وڭاي ۇمىتىپ كەتەمىن. ال ءسىز، مەنى تۇسىنەسىز...
— جوق، ماري، بۇلاي دەۋگە بولمايدى. جوق، بولمايدى!
قىزى بۇعان كەلدى، ول اناسىن باسقاشا كوردى... قانداي ەسە قايتارۋ! ءبىراق ماريگە اناسىنىڭ سوتقا تارتىلعانى تۋرالى ءبارى دە ءمالىم بە؟ ول ناقتى نەنى بىلەدى؟ بەرنار ونى قورقىتۋ ءۇشىن، ءسىرا، بۇل ىسكە جەتكىلىكتى قانىقتىرعان بولار. بۇرىن قىزىمەن قىسقاشا كەزدەسۋلەر كەزىندە تەرەزا ونىڭ بويىندا الدەبىر ۇرەي تۋىندايتىنىن اڭعارعان جايتتار بولعان... ەندى ەشتەڭەگە قاراماستان، بۇگىن كەشتە ول وسىندا، بۇعان كەلىپ وتىر...
— جوق، قىمباتتىم، اكەڭنىڭ ءوز كەمشىلىكتەرى بار بولعانىمەن، ول ەش ۋاقىتتا ساراڭدىق جاساعان ەمەس.
— ءقازىر ونىڭ قانداي بولعانىن ءسىز بىلە بەرمەيسىز. ەگەر ون بەس جىل بۇرىن ءسىز ونى توزبەسەڭىز، ءقازىر نە ايتار ەدىڭىز؟ ءسىز كوزگە ەلەستەتە دە المايسىز... اجەممەن ەكەۋى نە ايتىپ وتىرعانىن ەستىسەڭىز: "ەندى ولاي-بىلاي جاعدايعا ەشتەڭە جيناي المايسىڭ... بۇكىل جيناعانىمىز سارقىلۋ ۇستىندە، ودان قالعاندارىن سالىق جەپ بارادى. قىزىم، ساعان جۇمىس ىستەۋگە تۋرا كەلەر... و ل جاعدايعا دا جەتەرمىز ءالى: وسى ويعا بويىڭدى ۇيرەتە بەر!" دەيدى. مەن: "نەسى بار! ويلاۋعا تۇرمايدى! جۇمىس ىستەيمىن..." دەپ جاۋاپ قاتقان كەزدەگى ولاردىڭ ءجۇزىن كورسەڭىز. ولار مەنىڭ وزدەرىنە قوسىلىپ قىڭسىلاعانىمدى قالاعان ەدى. مەن ءوز زامانىمنىڭ ىڭعايىنا وراي بەيىمدەلە الاتىنىمدى ولار تۇسىنە المايدى.
"بۇل ەندى جاس قىزدىڭ سوزدەرى ەمەس، — دەپ ويلادى تەرەزا. — ول مۇمكىن ءوز قۇربىسىنان نەمەسە ءتىپتى الدەبىر بوزبالادان ەستىگەنىن قايتالاپ تۇر".
— ماري، مەنىڭ كوزىمە قاراشى.
قىز ءوز ۇستاعانىن قويدى دا جىميدى.
— سەنىڭ بار ايتقاندارىڭنان ماعان انىق بولعانى، سەنىڭ شامدانۋىڭ، ءتىپتى كەرەك دەسەڭ، شامىرقانۋىڭ ءۇشىن الدەبىر نەگىزدەر بولۋى مۇمكىن. ءبىراق ءوزىڭدى ولارعا قارسى قويۋ ءۇشىن مۇنىڭ ءبارى جەتكىلىكسىز جانە قالاي بولعاندا دا تەك سول عانا سەنى ماعان الىپ كەلە المايدى.
سوڭعى ءسوزدى بۇل كۇبىرلەگەندەي ايتتى:
— تاعى بىردەڭە بار، تاعى ءبىر نارسەنى سەن ماعان ايتۋعا ءتيىسسىڭ...
قىز مۇنىڭ كوزىنە قاراعان كەيپىنەن تارتىنبادى. تەك قاسى ءسال دىرىلدەگەنىنەن جانە كەنەت ونىڭ ءجۇزى قىزارا بورتكەنىنەن تەرەزا قاتەلەسپەگەنىن اڭعاردى.
— ماري، سەن ماعان ءبارىن ايتقان جوقسىڭ...
— ءسىز مەنى تىم اسىقتىرىپ جىبەردىڭىز... اپا، ءسىزدى الداۋ مۇمكىن ەمەس. ءسىز ءبارىن اڭداپ وتىرسىز.
— ول وتە ادەمى مە؟
— ادەمى؟ جوق. ءتىپتى ولاي ەمەس. سۇيكىمدى؟ بۇل ول ۇناتپايتىن سوزدەردىڭ ءبىرى... ءسىز بىلسەڭىز، ول تىپتەن وزگەشە ادام!
ۇستەلگە شىنتاقتاي وتىرىپ، ول پاپيروس تۇتاتتى: بۇل ەندى ايەل، تولىق پىسىپ-جەتىلگەن ايەل ەدى.
— قىزىم، اينالايىن، ماعان ءبارىن ايتىپ بەرشى.
— ءسىز مەنى وسىندا باسقا بىردەڭە ءۇشىن كەلدى دەپ ويلاپ تۇرسىز با؟
— ارينە، سەن سول ءۇشىن كەلدىڭ.
— ارينە!
تاعى دا ەسكى، وزىنە ءمالىم سىزداۋ؛ تەرەزا ءوزى وسى جولى اقىرى سۇيىكتى ادامنان جانىم جاي تاپتى، بۇل جامانشىلىق جاساي المايدى، ويتكەنى ودان الا بوتەن باسقا ەشتەڭە كۇتپەيسىڭ دەپ ۇمىتتەنگەن ەدى. ءبىراق، ەشقانداي پايدا كوزدەمەيتىن ماحاببات بولا قويمايتىنى ايقىن ەكەن. ءبىز قاشان دا ءوزىمىز بەرگەننىڭ ەسەسىنە تيتتەي دە بولسا، بىردەڭە العاندى حوش كورەمىز. تەرەزا قىزدى وزىنەن الشاقتاتىپ، ونى اكەسىنە قايتارۋ ءۇشىن ءبارىن الدىن الا ويلاستىردىم، قامدانىپ الدىم، بار كۇش-جىگەرىمدى جۇمسادىم دەپ ويلاعان ەدى. سويتسە، الشاقتاتاتىن ەشكىم جوق ەكەنىن، قىزدى وزىمەن ەشتەڭە بايلانىستىرىپ تۇرماعانىن بۇل كەنەت كۇتپەگەن جەردەن ءتۇسىندى: "گاپ مەندە ەمەس ەكەن... ەگەر مەنىڭ كومەگىم قاجەت بولماعاندا مەن قىزىمدى كورمەستەن ءولىپ كەتۋىم دە مۇمكىن ەكەن-اۋ... ول مەنىڭ بار ەكەنىمدى ءوزىن اكەسىنىڭ الدىندا قورعاۋ، ءوزىنىڭ ماحابباتىن قورعاۋ قاجەت بولعاندا ەسىنە العان..."
تەرەزا بويىن وكىنىش سەزىمى بيلەگەنىن اڭعاردى: ءتىپتى ءوزىنىڭ قىزىنا دەگەن مەيىرىمىنەن ءوزىنىڭ كولەڭكەسىندەي قالماي كەلە جاتقان ءازازىلدى — ىنتىزارلىقتى، سەزىمدى بايقاپ وتىر، ال ءازىز جان ول سەزىمدى وزگەگە ارناپتى. تەرەزاعا تەك سوندىقتان كەلگەن. بۇل ىلعي تەك قۇرال قىزمەتىن اتقارۋمەن كەلەدى، مۇنى تەك پايدالانعاندى بىلەدى.
ماري بۇعان الاڭداي قارادى، اناسىنىڭ ءتۇسى وزگەرىپ كەتىپتى. ەشتەڭەدەن الاڭسىز قىز مىنا قۋشىق اۋىز بەن سۋىق كوزدەر، مىنا قاتىگەز دە قۋشىكەش بەت-بەينە تەرەزانى بىلەتىن جانداردىڭ كوپشىلىگىنە ءمالىم ونىڭ شىن كەلبەتى ەكەنىن اڭدامادى.
ماري مىنا استارلى داۋىس دىبىسىن ەستىگەن كەزدە قىسىلىپ قالدى:
— سەن نەگە مەنى ءوزىڭنىڭ جاعدايىڭا ارالاستىرعىڭ كەلدى؟
— ءسىز ءبىزدىڭ سوڭعى ءۇمىتىمىزسىز...
— مەن ءولىپ قالعان بولۋىم دا مۇمكىن ەدى عوي، ماري! ەگەر ساعان مەنىڭ كومەگىم قاجەت بولماعاندا...
تەرەزا كەكەسىندى كۇلدى، ءبىراق ىلە كۇلكىسىن جيىپ الدى. جاس قىز ءوزىن مۇقاتقانداي سەزىندى جانە اناسىنان كوزىن الماي قارادى.
— تىڭداڭىزشى، اپا، ءسىزدى تاستاعان مەن ەمەسپىن عوي.
تەرەزا قولىمەن كوزدەرىن جاۋىپ بۇرىلىپ كەتتى. ماري بۇعان جاقىنداپ كەلىپ، ونى قۇشاقتاماق بولدى. ءبىراق تەرەزا بۇلقىنىپ كەتتى.
— ودان دا ۇستەلدەگىنى جينا.
قىز اس ۇيدەن كەلگەن كەزدە اناسى تاس وشاققا سۇيەنىپ تۇر ەدى. ول قىزىنا قاراماستان:
— مەن ەشكىمدى دە تاستاعان جوقپىن، ماري. تاستاندى — مەن، دۇنيەگە كەلگەن كۇنىمنەن ماڭدايىما جازىلعانى. سەن مۇنى تۇسىنە قويماسسىڭ.
ءيا، ماري تۇسىنبەيتىن ەدى. ءبىراق مىنا سوزدەردەن تەبىرەنىپ كەتكەن ول اناسىن قۇشاقتاۋعا قايتا ۇمتىلىپ ەدى، بۇل تاعى دا بىلدىرتپەي قاشقاقتادى.
— مەن ءسىزدى سۇيەمىن، اپا، ءسىز نەگە ماعان سەنبەيسىز؟ ءسىزدىڭ سەنبەيتىنىڭىزدى كورىپ تۇرمىن. ءسىز نەگە مەنىڭ ءسىزدى ءسۇيىپ-سۇيىپ العانىمدى قالاماي تۇرسىز؟
— سەن ونى جاقسى ءتۇسىنىپ تۇرسىڭ، ماري.
— ءتۇسىنىپ تۇرمىن.
تەرەزا باسىن يزەدى:
— مۇنى قويايىق... قۇلاعىم سەندە، قىمباتتىم. اڭگىمەڭدى ايتا بەر.
قىز ءوزىن ۇزاق وتىندىرە قويمادى. ول ءوزى سۇيەتىن جورج فيلو جونىندە اكەسىمەن جانە اجەسىمەن بولعان ءونىمسىز داۋ-دامايدىڭ بارلىق جاي-جاپسارىن اناسىنا اقتارىپ سالدى. ولار بۇل نەكەنى مەنسىنبەي، ول تۋرالى ەشتەڭەنى تىڭداعىسى دا كەلمەيتىن سياقتى. وسىناۋ كەدەيلەنگەن، تۇگى قالماۋعا اينالعان ادامداردىڭ ءالى سونشالىق مەنمەندىك كورسەتۋى تەرەزانى قايران قالدىردى.
بۇل تۇتاس ءجۇز جىل بويى دەسكەيرۋلەر جەرىندەگى ءبىر حۋتوردان تابان اۋدارماي تۇرىپ كەلە جاتقان فيلولار وتباسىن جاقسى بىلەتىن. فيلو قاريا دا مۇنىڭ ەسىندە؛ ونىڭ ءوز قويلارىن باعىپ ءجۇرىپ، شۇلىق توقيتىنىن بالا كۇنىندە كورگەن. يەلىك ءۇي-جايلاردى ساتىپ الۋمەن اينالىسقان ونىڭ ۇلى مەن نەمەرەسى سوعىس كەزىندە ەداۋىر دۇنيە-مۇلىك جيناپ العان-دى. ءماريدىڭ سوزىنە قاراعاندا ولار ونىڭ ءبىر بولىگىنەن ايىرىلعان؛ ءبىر ۋاقىتتا بەرنار دەسكەيرۋ كونبەك تە بولعان، ءبىراق، بۇل نەكەگە فيلولاردىڭ وزدەرى دە ۇزىلدى-كەسىلدى قارسى ەكەندىكتەرىن بىلگەن كەزدە قايتادان قاقايىپ قالىپتى؛ ماري ولار ءور كوكىرەكتىكتەن اسا الماي وتىر دەپ پايىمدايدى.
— بايقايسىز با، ولار ءالى وتە باي. ارينە، داعدارىس ولاردى دا شارپىدى. وگيۋست فيلو (جورجدىڭ اكەسى) جيىرما مىڭنان استام گەكتار جەرمەن وتە ءتيىمدى مالىمەتتى ويلاستىرىپتى: ول ۇنەمى جاساپ كەلگەنىندەي، ورماندى كەسۋگە ساتىپ، بارلىق شىعىندى جابۋعا ەسەپ جاساعان؛ وندا ول جەر وزىنە تەگىن قالعان بولار ەدى... ءبىراق باعالاردىڭ ءتۇسىپ كەتۋى سالدارىنان ونىڭ ەسەبى اقتالماعان... قالاي بولعان كۇندە دە، ولار بىزدەن ءالى الدەقايدا باي... مەنىڭ جورجدىڭ وتباسىمەن ساناسۋىما تۋرا كەلەتىنى انىق! ونىڭ ءوزى مەيلىنشە مادەنيەتتى ءارى اقىلى زور ادام. ول ساياسي عىلىمدار ءدارىسىن تىڭداماق.
"بۇل مۇنىڭ ءوز سوزدەرى ەمەس، — دەپ ويلادى تەرەزا، — بۇل وزگەلەردىڭ سوزدەرىن قايتالاپ وتىر. مەن دە جاس قىز كۇنىمدە وسىنداي بوس سوزدەردى ايتاتىنمىن. وتباسىنىڭ داعدىسى بىزگە مىندەتتى تۇردە اسەر ەتپەي قويمايدى؛ ءبىز ونىڭ ىقپالىنا وڭاي بەرىلەمىز جانە ەگەر ول ءبىز ءۇشىن قۇردىم بولماسا، جاقسى، ارينە".
ايتسە دە، مۇنىڭ وندا قانداي شارۋاسى بار! جاس قىزدىڭ پاريج پويىزىنا نەلىكتەن وتىرعانى بۇعان ەندى بەلگىلى بولدى: جورج فيلو ساياسي عىلىمدار ءدارىسىن تىڭداماق، ءماريدىڭ ونىڭ جانىندا جۇرگەندى حوش كورەتىنى تۇسىنىكتى.
— اھ! جىرىقتا جۇرە بەرۋگە كۇش-قۋاتىم جەتەر ەدى. مەنىڭ بۇعان شىدامىم جەتەتىنىنە ءسىزدى سەندىرە الامىن. ءبىراق، بىلە بىلسەڭىز، اپا، ول ءۇشىن مەن وعان كامىل سەنۋگە ءتيىسپىن. ول — بوزبالا... ول سياقتىلار كوپ پە، مەن بىلمەيمىن. ونىڭ مەنى سۇيەتىنى ءسوزسىز، ءبىراق تەك ءبىز بىرگە بولعان كەزدە عانا. مەن تەك سىزگە عانا ايتىپ وتىرمىن: ول سۇمدىق نارسەلەردى ءجيى ايتادى. ول مىسالى، بىلاي دەيدى: "ءسىز مەنىڭ قاسىمدا بولماساڭىز، ءبارى بىتكەنى؛ مەن ءوزىمدى قىزىقتىراتىن نارسەلەر تۋرالى، كورىپ جۇرگەن ادامدار جايلى ويلاي باستايمىن..." ول مەنى كەز كەلگەن باسقالاردان ارتىق كورەتىنىنە سەنىمدىمىن، ءبىراق مەن ونىڭ جانىندا بولماسام، مەنەن سۋي بەرەدى؛ ول سونداي... مۇنداي الشاق ءجۇرۋ ماعان قانداي كاتەر توندىرەتىنى سىزگە ەندى تۇسىنىكتى بولار...
— ءيا، وسى ما سەنى ماعان الىپ كەلگەن؟ ءبىراق سەنىڭ ماعان كەلۋىڭ ءوزىڭدى جامان اتقا قالدىراتىنىن ەسكەرمەپسىڭ... (تەرەزا ءبىر ءسات تولقىپ كەتتى) ەسكەرە قويماپسىڭ، قىزىم.
ماري قىزارىپ كەتتى جانە ءالسىز قارسىلاستى:
— و نە دەگەنىڭىز، اپا!
— مەن تۋرالى ەستەرىنە الۋدى قويعان. ۋاقىت ۇمىتتىرىپ، مەنى جەرلەپ قويعان سياقتى ەدى... ادامدار سەنىڭ اناڭ بار ەكەنىن ەستەرىنە دە المايتىن دا بولعان شىعار. سەن كەنەت مەنى جەردەن قازىپ الدىڭ. جانە مەنى تابىتتان الىپ شىققانىڭدى قاناعات تۇتپاي، ماعان جۇگىنەسىڭ، ءوزىڭ جانە ءوز ماحابباتىڭ ءۇشىن مەنەن پانا ىزدەيسىڭ. قامقورلىقتى... ىزدەيسىڭ...
بۇل ءوزىنىڭ ءاتى-جونىن سىبىرلاپ ايتقانى سونداي، ماري ونى ارەڭ ەستىدى.
— مەنىڭ اتىم اتالعاننان — اق ادامدار نە ويلايتىن بىلسەڭ...
— مەن ۇيالا قوياتىنداي ەشتەڭە جوق.
قىز بۇل سوزدەردى وتە بايسالدى ايتتى.
— سەن اقىلىڭنان الجاسقان شىعارسىڭ، ماري!
ءبىراق قىزى ورىن تاقتان ءۇنسىز كوتەرىلدى دە اناسىنا كەلدى، ونى قولدارىمەن ايمالاي قۇشاقتايدى. تەرەزا ونى يتەرمەلەپ، ايتقانىن قايتالادى:
— سەن شىنىمەن-اق اقىلىڭنان الجاسقانىڭدى بىلسەڭ...
— بىلەم، بىلەم. جارايدى، ال بۇدان ءارى نە بولادى؟
— ەگەر سەن بىلسەڭ...
— بىلەمىن... نەمەسە شامالايمىن...
— سويتە تۇرا مەنى قۇشاقتايسىڭ؟
— اپاتاي! ءسىزدى جازعىراتىن مەن ەمەس، ال ەگەر مەن سوتتار بولسام...
ولار بىر-بىرىنە قاراما-قارسى تۇردى. قىزىنىڭ ودان ءارى سويلەۋىنە كەدەرگى كەلتىرگىسى كەلگەندەي تەرەزا قولىن سوزدى.
— سەن مەنى كەشتىڭ بە؟
— ءسىزدى كەشىرۋ؟ ءسىز ەشتەڭە جاساعان جوقسىز عوي؟..
— مەن ءبىر ءىس جاساعانمىن، ال سەن مەنىڭ قىزىم بولعاندىقتان، ول ساعان داق كەلتىرەدى...
— ول سونداي ەلەۋلى مە؟
— ودان ەتكەن بولا قويار ما ەكەن؟
— ءبىراق، اپا...
تەرەزا وعان تاڭىرقاي قارادى:
— دەگەنمەن، ولار بۇل تۋرالى ساعان بارلىق ەستىر قۇلاعىڭا جار سالۋعا ءتيىس ەدى.
— وزدەرىنىڭ جىمىسقى ەمەۋرىندەرىن تىڭداي قويماسىمدى، ءسىرا، ولار سەزگەن بولار؛ ولار ماعان ەش ۋاقىتتا ەشتەڭەنى اشىپ ايتپاعانىن ايتا كەتەيىن...
— قالاي؟ مەنىڭ ۇيدە بولماۋىمدى ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن...
— ولار تەك ەمەۋرىنمەن شەكتەلەتىن. اكەم بىر-ەكى رەت ماعان مىنەزدەرىڭىزدىڭ ۇيلەسپەگەنى تۋرالى ايتقان. تۇپتەپ كەلگەندە، نە بولعاننىڭ وزىندە، ءبارىن دە سوعان تىرەيتىن ونىڭ ءۋاجى ءجون-اۋ دەپ ويلايمىن! مىنەزدەردىڭ جاراسپاۋى... مۇنىڭ نە ەكەنىن مەن ءوزىمنىڭ اششى تاجىريبەمنەن بىلەمىن.
بۇعان دەيىن باسىن سالبىراتىپ وتىرعان تەرەزا ەندى ەڭسەسىن كوتەرىپ، قىزىنا تەسىلە كارادى. وسىعان دەيىن ماريدە قىلمىس تۋرالى وي تۋمادى دەپ قالايشا ويلاۋعا بولادى؟ ەنەسىنىڭ دە، كۇيەۋىنىڭ دە ەشتەڭە دەي قويماعانى تەرەزانى تاڭ قالدىردى. مۇنداي توسىن راقىمشىلىق ءۇشىن قۇرمەتتەپ باس يۋگە بولار ەدى. ال، ولار بۇل ۇنسىزدىككە تەرەزا ءۇشىن ەمەس، وتباسىنىڭ ابىرويىن قورعاپ جانە ءماريدىڭ سەزىمىن اياپ بارىپ وتىر!
قالاي بولعاندا دا جانە قانداي ءۋاجدى ۇستانسا دا، ولار قىزىنىڭ ۇعىمىندا تەرەزانى كەمسىتەر ەشتەڭە ايتا قويماعان. مۇنداي جاعدايدا...
— ماعان نەگە بۇلاي قارايسىز، اپا؟
— مەن ويلاپ وتىرمىن... سەنىڭ كوز الدىڭدا مەنى ىلعي دا جەر ەتۋ ەشتەڭە دە تۇرمايتىن سەنىڭ اكەڭە ريزا بولۋ كەرەك ەكەن دەپ ويلايمىن!
— مەنىڭ كوز الدىمدى ءسىزدىڭ ابىرويىڭىزدى ءتۇسىرۋ! ءبىراق ونداي ارەكەتتەن كەيىن مەن ءسىزدى ودان سايىن جاقسى كورە تۇسەر ەدىم!
تەرەزا ورنىنان كوتەرىلىپ، كىتاپ شكافىنا باردى. قىزىنا ارقاسىن بەرىپ تۇرىپ، كىتاپتاردى رەتتەۋگە، ولاردى ورىن-ورنىنا قويۋعا كىرىستى.
— سەنىڭ بىلمەگەنىڭ دۇرىس... ەگەر سەن بىلسەڭ...
— ول نە؟ نە نارسە؟ سىزدەر ءبىر كەزدەرى ءبىر-بىرىڭىزدى سۇيدىڭىزدەر، سونان سوڭ اجىراسىپ كەتتىڭىزدەر؟ سولاي ەمەس پە؟ پايىمداۋ قيىن ەمەس! بۇل ءۇشىن مەن سىزگە نەلىكتەن وكپەلەي الامىن؟
مىنە، قىزىنىڭ نە ويلاعانى، كۇدىكتەنگەنى! مۇنىڭ كوزىن اشۋ كەرەك بولار. ءبارىن دە اقىرىنا دەيىن مويىنداۋ مۇمكىن ەمەس: بۇعان تەرەزانىڭ شاماسى جەتپەيدى. ونىڭ ۇستىنە كەرەگى نە؟ ءتىپتى بۇل ماريگە ايتا الاتىن شامالانىڭ ءوزى ونى وزىنەن سەرپىپ تاستاۋ ءۇشىن جەتكىلىكتى بولماق.
— مۇندا كەل. جو-جوق، مەنىڭ ورىن تاعىمنىڭ شاباعىنا وتىرما. سەنەن مەنى ءسۇيۋدى تالاپ ەتپەيمىن. مەن ارجەلۋزدان الىپ كەلگەن انا كىشكەنە ورىن تاقشادا تىنىش وتىر. كلارا اپايىم وعان وتىرىپ الىپ تاس وشاققا جىلىنۋدى ۇناتۋشى ەدى. بۇل ادەمى ءادىس-استارلى ۇنسىزدىك ەكەنىنە ماعان سەنە بەر. وتە ادەمى! ولار ساعان ايتا الار ەدى...
— ءبىراق، اناشىم، ءسىزدىڭ ونداي ومىرگە توزبەگەنىڭىز ءسىزدى مەنىڭ كوز الدىمدا اسقاقتاتا تۇسەدى.
— فيلو بۇل تۋرالى نە ويلايدى؟
بۇل ءماريدى ىڭعايسىزداندىرعانداي كورىندى. راسىندا دا، فيلو قىز بىلە بەرمەيتىن الدەبىر وقيعالار تۋرالى ۇنەمى ەمەۋرىن جاسايتىن. دەسكەيرۋلەردىڭ الدەقايدا جۋاس بولعانى ءجون دەگەن وزدەرىنىڭ پايىمىن اڭعارتىپ قوياتىن. تۇپتەپ كەلگەندە، ماري سەن-كلەر مەن ارجەلۋز ادامدارىنىڭ پىكىرلەرىنە دەن قويعان ەمەس-تى.
— ماعان جىلجىڭقىراپ وتىر، جانىم. اھ، ءبىزدىڭ اڭگىمەمىز كەزىندە بولمە قاراڭعى بولسا عوي. قىزىم، ارجەلۋزعا ورال! تەز، تەزىرەك... مەنەن ەشتەڭە سۇراما.
بۇل سىبىرلاعانداي ەتىپ: "مەن لايىق ەمەسپىن..." دەپ قوستى جانە ماري ەستي الماي قالعاندىقتان داۋسىن ءسال كوتەرىپ قايتالاپ ايتتى:
— مەن لايىق ەمەسپىن...
— انا بارلىق ۋاقىتتا لايىق...
— جوق، ماري.
— مەنىڭ باسىما كەنەت نە كەلگەنىن بىلسەڭىز؟ ءسىز مەن ويلاعاننان گورى الدەقايدا ارتتا قالعان كوزقاراستاعى ادام ەكەنسىز! اپا، قىمباتتىم، ءسىز وزىڭىزگە سەن-كلەر مەن ارجەلۋزدىڭ توعىشارلارى قارايتىنداي قارايدى ەكەنسىز. ءسىز ءوزىڭىزدى الگى سول ەسكى قاعيداتتار ءۇشىن ايىپتايسىز؛ مەنىڭ جاسىمداعى قىزدار ءۇشىن سوراقى قىلىق ەمەس نارسەنى ءسىز وزىڭىزگە زور ءمىن ەتىپ قوياسىز. ءسىز ماحابباتتى بالە دەپ ويلايسىز.
— جوق، مەن سەنىڭ سۇيىسپەنشىلىگىڭدى جامانشىلىق دەپ ويلامايمىن.
— جوق، اپا، ماحاببات — بارلىق ۋاقىتتا ماحاببات جانە سىزگە كۇيەۋگە ءتيىپ شىققاندىعىڭىزدان ولاي دەۋگە بولمايدى...
— سەن ءدىندار بولۋدى قويدىڭ با، قىزىم؟
ماري باسىن كەكجەڭ ەتكىزىپ، شامدانا ايتتى:
— جورج ماعان ول كەزەڭنەن وتۋگە كومەكتەستى. بۇل سىزگە كۇلكىلى مە، اپا؟
تەرەزا كۇلۋگە تىرىستى: كەيدە ادام ءبىر سوزبەن نەمەسە ونى ايتقان ۇنىمەن ءوزىنىڭ ۇستىرتتىگىن ءبىلدىرىپ قويادى. ءماريدىڭ "ول كەزەڭنەن" دەگەنىنە تەرەزا جيىرىلا قالدى. قىز ءوزىنىڭ ورىن تاقشاسىن جىلجىتىپ، تىزەسىمەن اناسىنىڭ تىزەسىنە جاناستى. اناسىنىڭ تىزەسىنە قولىن قويىپ ءارى تىرەپ، ماري ءوزىنىڭ كوكەيىندەگى سىرلارىن قۇربىسىنا سەنىپ وتىرعان جاس قىزدىڭ نازارىمەن جانە تولقىنىسىمەن مۇنىڭ جۇزىنە بارلاي قاراي باستادى.
— ءتۇسىنشى مەنى، ايتا الارىمنان ارتىق مەنى قيناما. جوق، ارينە، — ماحاببات بالە ەمەس... ءبىراق بالە ماحاببات ءتارىزدى نارسەلەرمەن اقتاۋعا بولمايتىن سۇمدىق ەكەندىگىندە!
بۇل ءۇنى شىعار-شىقپاس تاعى بىرنەشە ءسوز ايتتى جانە ماري "نە ايتتىڭىز؟" دەپ سۇراعاندا:
— ەشتەڭە، ەشتەڭە ەمەس، — دەي سالدى.
ولار ءۇنسىز قالدى. اناسىنا تەسىلە قاراعان ءماريدىڭ كوزدەرى سونداي ۇلكەن كورىندى. قولدارىن ايقاستىرىپ جانە بويىن تىكتەپ، ول ەندى ءبىرشاما الىستاۋ وتىردى. تەرەزا كوسەۋدى الىپ، جانىپ جاتقان كومىردى ارالاستىرا باستادى.
— تۇسىنۋگە تىرىسپاي-اق قوي. مەن ىزگى ادامدار قاتارىنا جاتپايمىن. نە ويلاساڭ، ونى ويلا!
تەرەزا تاعى ءبىر رەت "مەن ىزگى ادامداردىڭ قاتارىنا جاتپايمىن" دەپ قايتالاعان كەزدە، ءارى ىسىرىلا تۇسكەن ورىن تاق ءۇنىن ەستىدى. ماري تاعى دا قاشىعىراق وتىردى. تەرەزا قولدارىن بەتىنە الىپ كەلىپ، كوزدەرىن جاپتى. بۇعان نە بولدى؟ بۇل، ادەتتە، ەش ۋاقىتتا جىلاماۋشى ەدى. قىزى مۇنى كورمەۋى ءتيىس. ءبىراق بالالىق شاقتاعىدان گورى ىستىق ءارى ساۋلاعان جاس ساۋساقتارىنىڭ اراسىنان اعىپ جاتتى. مۇنىڭ يىقتارى جىلاپ تۇرعان بالانىكىندەي سەلكىلدەپ كەتتى جانە الاسا ورىن تاق قايتادان جانىنا جەتىپ كەلىپتى. قىزىنىڭ دىرىلدەگەن ساۋساقتارى تەرەزانىڭ قولدارىن تاس قىلىپ ۇستاپ الىپ، بۇعان بەتىن اشۋعا ماجبۇرلەدى.
سونان سوڭ ماري قول ورامالىمەن اناسىنىڭ بەتىن ءسۇرتتى، ونى قولدارىمەن قاپسىرا قۇشىپ، مۇنىڭ شارشاۋلى بەتىن جانە سيرەگەن شاشىن سۇيە بەردى. ءبىراق تەرەزا ونىڭ قۇشاعىنان شالت سىتىلىپ، تۇرەگەلىپ كەتتى دە، اشۋلانعانداي ايعايلاپ جىبەردى:
— كەت بۇل جەردەن!.. سەن كەتۋگە ءتيىسسىڭ، مەن ساعان انىق ءتۇسىندىرىپ ايتتىم عوي، ال ەندى مىنا كوز جاسىنىڭ سالدارىنان ءبارىن قايتا باستاۋعا تۋرا كەلەدى... مەن قانداي ناقۇرىس ەدىم! ماري، مەنەن ەندى ەشتەڭە سۇراما. مەنىڭ سوزىمە سەن.
ءسوزدىڭ ءار بۋىنىن انىق ايتىپ، بۇل ودان ءارى جالعاستىردى:
— سەن مەن سياقتى ايەلدىڭ جانىندا قالا المايسىڭ. سەن مۇنى تۇسىنەسىڭ بە؟
ماري باسىن شايقادى:
— توقتاي تۇرىڭىزشى، نە بولدى؟ ءسىز قىزۋ ءومىر ءسۇردىڭىز! وندا تۇرعان نە بار؟ ءسىز ارجەلۋزدان كەيىن نە ىستەگەن بولساڭىز دا، ءبارىن كەشىرۋگە بولادى.
الايدا، تەرەزا ءوزىنىڭ مويىنداۋىندا تەرەڭدەي المادى. ودان مۇنى ەشكىم دا تالاپ ەتە المايتىن. ءبىراق ول تابانداپ: "ساعان مۇلدە قالۋعا بولمايدى. بولمايدى!" دەپ قايتالاي بەرگەن سوڭ ماري ونى توقتاتتى:
— Ah، مەن ءتۇسىندىم! ءسىز بىرەۋمەن كوڭىل قوسقان ەكەنسىز عوي. مەن بۇل تۋرالى ويلاماپپىن. ءسىزدىڭ ءومىرىڭىز سولاي قالىپتاسىپ، وندا مەن ءۇشىن ورىن قالماعان ەكەن عوي. ال مەن ءسىزدىڭ وتكەن ءومىرىڭىز جونىندە ءار ءتۇرلى ويلاپ جۇرسەم...
— توقتا، مەنى سونداي كەمپىر دەگەن وي سەنىڭ باسىڭا قالاي كەلگەن، مەن...
بۇل قىزدى سول جورامالىمەن جايىنا قالدىرۋ كەرەك! دەگەنمەن، سولاي ەتۋ قاجەت. ماري جيرەنىپ كەتەر... وعان بار شىندىقتى جايىپ سالعان جاقسى ەمەس پە؟ ءيا، ارينە، ءبىراق بۇل جاعدايدا تەرەزا ءماريدىڭ ورنىنان تۇرىپ ايناعا بارعانىن، شاشىن تۇزەگەنىن، ءوزىنىڭ بەرەت قالپاعىن ىزدەپ جاتقانىن كورمەۋى ءتيىس ەدى...
— جو-جوق، ماري! مەنىڭ ەشكىمىم جوق! مەن وتىرىك ايتتىم!
قىز تەرەڭ تىنىستاپ، جىميىپ اناسىنا قارادى.
— مەن سولاي ويلاعانمىن...
— مەن جالعىزبىن. مەن ەش ۋاقىتتا تاپ مۇنداي جالعىز بولعان ەمەسپىن.
— وسى ساتتەن باستاپ ءسىزدىڭ جالعىزدىعىڭىز ءبىتتى.
تەرەزا قالپاعىن ورىن تاققا تاستاپ، وزىنە قارسى قاراپ قايتا وتىرعان قىزىنىڭ جانارىن ۇستاۋعا تىرىسىپ، ودان كوز الماي باقىلادى. نەگە مۇنىڭ باتىلدىعى جەتپەدى؟ ءبارى جاقسى بولىپ كەلە جاتىر ەدى: بۇل ءماريدى "د— ورسە" قوناق ۇيىنە ەرتىپ اپارىپ ورنالاستىرار ەدى. تاڭەرتەڭ بەرنار دەسكەيرۋگە جەدەلحات جولدايتىن ەدى... ال ەندى مىنا ازاپتى جانتالاستى قايتادان باستاۋى كەرەك.
تەرەزا ماريگە اقىلدى بول، مەنىڭ سوزىمە سەن دەپ جالىنا باستادى: بۇل كۇيەۋىنىڭ الدىندا وتە كىنالى جانە سوعان قاراماستان ول كەڭ پەيىلدىك تانىتىپتى. تەرەزا ودان مۇندايدى كۇتكەن جوق ەدى؛ ول ءماريدىڭ كوز الدىندا تەرەزانى تومەندەتۋگە، قىزىن اناسىنا قارسى قويۋعا تىرىسپاپتى.
— ەگەر ءسىزدى تەك وسى ۇستاپ تۇرسا...
ماري ءبىر ءسات ابدىراپ تۇردى دا، سونان سوڭ اناسىنا كەلىپ، ونىڭ ورىن تاعىنىڭ ەرنەۋىنە وتىردى:
— تىڭداڭىزشى، ودان دا سىزگە ءبارىن مەن ايتايىن... راس، ماعان ەشتەڭە ايتقان ەمەس... ءسىرا، ءدىني پايىمنان بولار دەپ ويلايمىن. بۇل جەردە ىزگىلىكتىڭ قاتىسى شامالى ەكەنىنە سەنە بەرىڭىز. ويتكەنى ولار جىبەرگەن ەسەلەرىن ۇيدەن تىسقارى جەرلەردە اسىرا قايتارۋعا تىرىستى... ءاردايىم مەن الدەكىممەن سويلەسكەن كەزدە ءسىزدىڭ اتىڭىزدى اتاسام بولدى-اق، ادامداردىڭ قىزاراقتاپ، مەنىڭ كوزىمە قاراماۋعا تىرىساتىندارىن اڭعاراتىنمىن... ءقازىر مەن ءوزىمدى مۇنداي ىڭعايسىزدىققا ۇرىندىرمايتىن بودىم. ءتىپتى جورج (مەنىڭ ەشتەڭە جاسىرماي ايتقانىمدى قالايسىز با؟)، مەن وتە اشىق سويلەسەتىن جالعىز ادامىم جورج... مىنە، سولاي! مەن ءالى ونىڭ سىزگە دەگەن كوزقاراسىن بىلە العان جوقپىن. ونىڭ ءبىر سۇمدىقتى بىلەتىنىن بايقايمىن! مەن ونى باسقاشا يلاندىرعىم كەلەدى، ءبىراق يلىكپەيدى. ەگەر مەن وجەتتەنسەم، ول شەگىنە سالادى. وي، ارينە، ولار ءسىزدى اياعان جوق جانە ءسىزدىڭ ولارعا العىس جاۋدىرۋىڭىزدىڭ تىپتەن قاجەتى جوق. ولاردىڭ "بارىنشا تىرىسقاندارى" ءسوزسىز، ايتپەسە ءبىزدىڭ نەكەلەسۋىمىزگە تەك قۋانۋى ءتيىس فيلو ءوزىنىڭ ابىرويى توگىلەتىندەي تىرجيماس ەدى عوي. ماسەلەگە بۇلاي قاراۋ سىزگە ۇناي ما؟ مەنىڭ انام سول سىرتى ءبۇتىن، ءىشى ءتۇتىن جاعدايدا تۇنشىعۋعا كەلىسپەگەنى ءۇشىن... اپا، تىڭداڭىزشى، ءسىز ماعان اشۋلانباڭىز...
ءبىراق تەرەزا الدە قالاي ساكتانىڭقىراپ، ونى وزىنەن يتەرىپ جىبەردى. جانە بۇل سويلەپ كەتكەن كەزدە، بۇنى جىلدام جۇرگەندىكتەن القىنىپ قالعان شىعار دەپ ويلاۋعا بولاتىنداي ەدى. بۇل:
— مىنە، كوردىڭ عوي! مەن ساعان رەنىش اكەلدىم... مەنىڭ كەسىرىمنەن سەنىڭ نەكەلەسۋ تويىن بولماي قالۋى مۇمكىن. سەنىڭ ءقازىر مەندە ەكەنىڭدى جورج فيلو بىلە مە؟
ماري قىسىلىڭقىراپ، باسىن شايقادى.
— سەن مۇنى ودان جاسىردىڭ با؟
مەن وعان كۇتپەگەن جاڭالىق جاساعىم كەلدى، — دەپ جاۋاپ بەردى ماري.
— مەنىڭ پاريجگە كەلگەنىمدى ءبىلىپ ول قاتتى قۋانار، بۇل جايعا ءمان بەرمەيتىن شىعار... — دەپ ويلادىم .
— مەنىڭ قاسىڭدا ەكەندىگىمە مە؟ ولاي بولمايدى! جوق!. بۇل جەردەن ءقازىر كەت. سەنىڭ كەلەشەگىڭ وسىعان بايلانىستى. مەنى ارتىق سويلەۋگە ماجبۇرلەمە.
بۇل جانىپ جاتقان تاس وشاققا تاعى دا ەڭكەيدى. بۇل جولى ماري ابىرجىپ قالعان سياقتى. اناسىنا قاراپ تۇرىپ، ول بۇدان بىرنەشە قادام ارىرەك كەتتى.
— ءبىراق، اپا، تۇپتەپ كەلگەندە، بۇل نە ءوزى؟ ءسىز ناعىز الاپەستىڭ ءوزى ەمەسسىز عوي؟
تەرەڭ تىنىستاپ، تەرەزا: "اقيقاتقا قانشالىقتى جاقىن تۇرعانىڭدى سەزبەيسىڭ — اۋ..." دەپ كۇبىرلەدى. اقىرى، بۇل ءوز دەگەنىنە جەتتى. ماري ايناعا قاراپ الىپ، ءوز زاتتارىن جيناي باستادى.
— مەن سەنى تاكسيمەن اپارىپ، "د— ورسە" قوناق ۇيىنە ورنالاستىرامىن جانە ەرتەڭ تاڭەرتەڭ سەنىمەن قوشتاسۋعا ۆوكزالعا كەلەمىن. پويىز، ءدال ەسىمدە جوق، ون مينۋتسىز سەگىزدە مە، الدە سەگىزدەن ون مينۋت كەتكەندە مە، جۇرەدى. قوناق ۇيدە بىزگە ايتىپ بەرەدى.
تەرەزا ەندى كوز جاسىن تەجەمەدى. ونى جاسىرۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. دەگەنمەن، مۇنىڭ قامىعۋىندا ءبىرشاما جۇبانىش بار ەدى: بۇل ءوز بورىشىن ورىندادى جانە ءوزى ءۇشىن سونشالىقتى اۋىر مويىنداۋدان جالتارۋدىڭ ءساتى ءتۇستى. ءبىراق تىپتەن كۇتپەگەن جەردەن ماري اناسىنا تىم جاقىنداپ كەلدى دە، ەڭ باستى نارسەنى، وزىنەن سونشاما جىل جاسىرىن كەلگەندى بىلمەي كەتپەيمىن دەپ ءبىر بەتتەنە مالىمدەگەنى.
— ماسەلە مەندە دە جانە سىزدە دە ەمەس، جورجدا. ءبىزدىڭ ارامىزدا نە بوگەت تۇرعانىن مەنىڭ ءبىلۋىم قاجەت. ەگەر مەنىڭ بىلمەيتىنىم ءسىز ماعان اڭعارتقانداي، سونداي بولسا...
ونىڭ وكتەم ۇنىنەن تەرەزا بويىن جيناپ الدى. بۇل شابۋىلعا قاسقايا شىداۋعا ۇيعاردى.
— مەن ساعان جەتكىلىكتى ەتىپ ايتتىم. نە ويلاساڭ دا ءوزىڭ ءبىل. سەن ەندى شامالايسىڭ، ادامداردى ايتۋعا كوندىرۋ ساعان وڭايعا تۇسەدى. ءادىريات پانسيونىندا سەنىڭ قۇربىلارىڭنىڭ بىردە-بىرى ساعان ەشتەڭە اڭعارتپاعانى مەنى تاڭعالدىرادى... سەن ەش ۋاقىتتا بۇركەنشىك حات العان جاقسىڭ با؟ جوق؟ دەمەك، ادامداردىڭ كەيدە ولار تۋرالى ويلاعانىڭنان جاقسى بولىپ شىعاتىنى بار. ءبىراق مەنىڭ ءسوزىم سەنىڭ ەسىڭە بىردەڭەنى سالاتىنىن سەزىپ تۇرمىن...
بۇل قىزىنان كوز الماي قارادى: ءماريدىڭ بەت الپەتى شيىرشىق اتقان، كوزقاراسى الاق — جۇلاق ەدى... ءيا، ماري وقۋشى كەزىندە ءوزى كەلگەن شاقتا اڭگىمەلەر تىيىلىپ، بۇكىل سىنىپتىڭ كوزى وزىنە قادالا قالاتىنىن تالاي بايقاعان-دى، مۇعاليمانىڭ كوزدەرىندە بۇل تۇسىنە قويمايتىن الدەبىر ەمەۋرىندەر جاسىرىنىپ جاتاتىن. ءبىراق ءقازىر بىلتىر بولعان ءبىر جاعداي ايرىقشا ەسىنە ءتۇستى: بۇعان وزىمەن جاستى اناس دەگەن حۋتورلىق جاس قىزدى كۇتۋشى رەتىندە قويعان بولاتىن. باستاپقىدا بۇل قىز ماريگە ابدەن جۇعىسىپ كەتكەندەي كورىنگەن. ءبىراق ماري ءوزىن سۇيگەن جانە ءوزى قالامايتىن ادامدارعا ەلپىلدەي قويمايتىن. ونىڭ ۇستىنە، ول قاراتورى قىز بۇعان ۇنامايتىن، ءوزىنىڭ بولبىرلىعىمەن جانە بويىنداعى ساسىق يىسىمەن جيرەنىش تۋعىزعان-دى. ماري وعان ۇنەمى ۇرساتىن، ءبىراق ول قىز ءبىر جولى فيلونىڭ ۇلى بيكەشكە "قىرىنداپ" ءجۇر ەكەن دەگەندى بىلگەنگە، ياكي بۇكىل دەريەۆنياعا جايىلعانعا شەيىن بۇنىڭ ۇرىسقانىنا ساسا قويمادى. كەيىن بەلگىلى بولعانىنداي، سول كەزدە تاراپ كەتكەن بارلىق وسەكتىڭ كوزى ءانايستىڭ ءوزى ەكەن (ماري بىردە جاس جىگىتتى تۇندە ءوز بولمەسىندە قابىلدادى دەگەن وسەكتى تاراتقان سونىڭ ءوزى بولىپ شىقتى). قىزدى دەرەۋ قۋدى جانە قىزۋ تۇسىنىستىكتەن كەيىن ونىڭ اتا-اناسى حۋتوردان كوشىپ كەتۋلەرى ءتيىس بولدى.
ەكى-ۇش اي وتكەن سوڭ ماري پوشتامەن الدەبىر پاريجدىك گازەت قيىندىسى سالىنعان كونۆەرت الدى. اڭگىمە ءبىر سوتتىڭ ءىس قاراۋى تۋرالى ەكەن، ول جايلى بىرنەشە كۇن بويى جازىلسا كەرەك؛ ماري گازەتتەردى قاداعالامايتىن، سوندىقتان ول ءىستىڭ جايىن بىلمەيتىن ەدى. بۇل، دەگەنمەن، بەلگىسىز بىرەۋ ءوزى ءۇشىن قيىپ سالىپ جىبەرگەن گازەت جولدارىن مۇقيات وقىپ شىقتى. مۇنىڭ ۇققانى، بۇل ايىپتاۋ ءسوزدىڭ ءبىر بولىگى سياقتى؛ ءبىراق بۇنىڭ ماسەلەنىڭ ءمانىن ءتۇسىنىپ الۋى ءۇشىن ءبىرسىپىرا ەگجەي-تەگجەيى جەتىسپەي تۇردى.
بۇل "پتيت جيروند" پەن "ليبەرتە ديۋ سيۋد-ۋەست" باسىلىمدارىنان وسى وقيعاعا ءۇن قاتقان ماتەريالداردى ىزدەگەنىمەن، تاپپادى. بۇل العان قيىندى وسىدان بىرنەشە اپتا بۇرىن وتكەن ءىس قاراۋعا قاتىستى ەكەندىگى كۇمانسىز بولاتىن. ماري ونى باسىنان العانىنا دەيىن ءبىر ءسوزىن دە جىبەرمەي جانە بۇزباي جاتقا ايتا الار ەدى: "سۋديا مىرزالار ءقازىر قۇرمەتتى قورعاۋشى سىزدەردى اتا-انالىق سەزىمگە شاقىراتىن بولادى، ول سىزدەردە ايىپتالۋشىنىڭ بالالارىنىڭ تاعدىرىنا اياۋشىلىق سەزىمىن تۋدىرۋعا تىرىسادى. مىنە، سولاي! سوت ادىلدىگى ءۇشىن جانە قورلانعان الەۋمەتتىك ۇستىنداردى قورعاۋ ءۇشىن مەن دە ءوز كەزەگىمدە وسى بەيكۇنا پەندەلەر تۋرالى سىزدەردىڭ ەستەرىڭىزگە سالا كەتۋگە ۇيعاردىم. مىنا ادامگەرشىلىكتەن جۇرداي جاننىڭ ءبىرىنشى قۇرباندارى — وسىلار. بۇدان بىلاي جانە ءاردايىم — ولار قانشا ءومىر سۇرسە، سونشاما ۋاقىت — بارشا جۇرت ولارعا ساۋساعىن نۇسقاپ كورسەتەتىن بولادى جانە ولار: "مىنالارعا قاراڭدار! بۇلار الگى جەكسۇرىن ايەلدىڭ بالالارى" دەگەن سۇمدىق ءسوزدى ۇنەمى ەستىپ جۇرەتىن بولادى".
ءماريدىڭ كوزدەرى قاس قاعىم ءسات اناسىنىڭ كوزدەرىمەن ءىلىنىسىپ قالدى. قىز ءبىرىنشى تايدىرىپ اكەتتى. مۇنىڭ ميىندا ەش ۋاقىتتا تەرەزا دەسكەيرۋدىڭ قۇپيا ءومىرى مەن الدەبىر قىلمىستىق ءىس اراسىندا تيتتەي دە بايلانىس بار دەگەن وي كەلگەن ەمەس... تەك تۇيسىكپەن بايلانعانى بولماسا... دەگەنمەن، بۇل پاريجدىك گازەت قيىندىسىن اكەسىنە كورسەتۋدەن تارتىندى دا، ول تۋرالى ەشكىمگە ءتىس جارماستان ونى جاعىپ جىبەردى — مۇمكىن بۇل الدەبىر بويكۇيەزدىگىنەن، كەجىرلىگىنەن، مەيلىنشە سەلقوستىعىنان، شيەلەنىستەن قورىققاندىعىنان سولاي ەتكەن بولار...
ايتسە دە، قىز ىلە-شالا ءوزىن ەسسىزدىكپەن ايىپتادى: ويتكەنى بۇلاردىڭ وتباسىندا ادام ءولتىرۋ بولعان جوق، ەشكىم ەش ۋاقىتتا سوتتى بولعان ەمەس؛ ءماريدىڭ قانشالىقتى بىلۋىنشە، ونىڭ اناسى بارلىق ۋاقىتتا ەركىندىكتە كەلەدى.
تەرەزا قىزىنىڭ تولقىنىسىن ەنجارلىقپەن، ءتىپتى قاتىگەزدىكپەن باقىلاپ وتىردى. بۇل ءوزى ەندى ەشتەڭەنى سەزبەدى، تەك ۇكىمدى كۇتتى. بۇل ءتىپتى ەندى وزىنە تاعى بىردەڭەلەر ايتۋ قاجەت بولا قويماس دەپ پايىمدادى: بىر-ەكى سۇراققا جاۋاپ بەرەدى، سونىمەن ءبارى دە بىتەدى.
"ءبىزدىڭ وتباسىمىزدا كىم ءولدى؟ — دەپ وزىنە — ءوزى سۇراق قويدى ماري. — كلارا اپايى؟ كارى قىز مۇنىڭ ەسىندە جوق. ايتسە دە، ءىستىڭ مىنا تۇرعان ايەلگە قاتىستى بولۋى مۇمكىن ەمەس؛ اناسى مۇنى قاشان دا سۇيەدى جانە ءالى كۇنگە جىلاۋمەن ءجۇر. قۇرباندىقتى وتباسىنان تىس ىزدەۋ كەرەكتىگى كۇمانسىز".
جاڭبىردىڭ جەكەلەگەن تامشىلارى بالكوندى باسقا دىبىستاردان اسىرا تارسىلداتقانى اۋىق-اۋىق ەستىلىپ تۇردى. ءقازىر ماري ءوزىنىڭ جاۋاپ الۋىن باستايدى... تەرەزا تەك قانا ءبىرىڭعاي "ءيا" نەمەسە "جوق" دەپ جاۋاپ بەرۋگە ۇيعاردى. بۇل دايىن تۇردى. كەنەت:
— ءسىزدىڭ كىناڭىزدەن ەشكىمنىڭ ولمەگەنىنە ماعان انت ەتىڭىزشى، — دەگەندى ەستىدى.
— انت ەتەمىن، ماري، ەشكىم دە.
جاس قىز جەڭىلدەنە تىنىستادى.
— اپا، ءسىز ەش ۋاقىتتا تەرگەۋدە بولعان ەمەسسىز عوي... ياعني ءسىزدى ەشقاشان دا سوتتاعان جوق قوي؟
— ەش ۋاقىتتا.
— مەنىڭ مۇنداي ساۋال بەرىپ تۇرعانىما ءسىز ءوزىڭىز كىنالىسىز: وسىنىڭ ءبارى ءسىزدىڭ اشىپ ايتپاعاندىعىڭىزدان! ءسىز مەنى كەشىرە الاسىز با؟
تەرەزا باسىن شۇلعىدى.
— ەگەر سىزدە ەش ۋاقىتتا سوت تورەلىگىمەن باسىڭىزدى اراشالاۋ بولماعان بولسا...
— مەن مۇنى ايتقان جوقپىن، قىزىم... ەش ايتقان ەمەسپىن! سەنىڭ سۇراعىڭا مەنى ەش ۋاقىتتا سوتتاعان ەمەس دەپ قۋاتتاپ قانا جاۋاپ بەردىم.
— ءسىز ءسوزدى ويناتىپ تۇرسىز با؟
— جوق، ارينە! مۇنى ءتۇسىنۋ ونشا قيىن ەمەس: سوت تورەلىگىمەن ىستەس بولدىم، ءبىراق تەرگەۋ تەز اياقتالدى، قىلمىس قۇرامى بولماعاندىقتان ءىستى مەنىڭ پايداما شەشتى. بار بولعانى وسى. ەندى كەت.
— ءبىراق، ەگەر قىلمىس قۇرامى بولماعاندىقتان ءىستى ءسىزدىڭ پايداڭىزعا شەشكەن بولسا...
تەرەزا ورنىنان تۇردى دا قىزىنىڭ قالپاعى مەن پالتوسىن الدى جانە ونى ەسىككە قاراي يتەرمەلەمەك بولدى. ءبىراق كىتاپ شكافىنىڭ شىعىڭقى جاقتاۋىنا سۇيەنىپ تۇرعان قىز ورنىنان بىلق ەتكەن جوق.
— ماري، مەنى اياشى.
— ءسىز ەشكىمدى ولتىرگەن جوقپىن دەدىڭىز عوي...
— ەشكىمدى.
— دەمەك، ءسىز كىنالى ەمەسسىز عوي؟
— جوق، كىنالى ەمەسپىن.
تەرەزا قايتادان باكەنە ورىن تاققا شوگىپ وتىردى دا، شىنتاقتارىمەن تىزەلەرىنە سۇيەندى، الدەقالاي بۇكتەتىلە قالدى.
— ەندى ءبىر عانا سۇراق، سونىمەن مەن ءسىزدى جايىڭىزعا قالدىرامىن، ءسىزدىڭ قۇرباندىعىڭىزدىڭ اتى كىم؟ ءسىزدىڭ جاۋابىڭىزدان كەيىن كەتۋگە ۋادە بەرەمىن. ول بوتەن الدەبىرەۋ مە؟
تەرەزا تەرىس يشارا جاسادى.
— ءبىزدىڭ وتباسىمىزدان بىرەۋ مە؟
بۇل باسىن يزەدى:
— كلارا اپاي؟ جوق... اكەم بە؟
ول بەلگىلەرى بويىنشا تانىس ادامداردى تابۋى كەرەك بالا ويىنىن ويناپ تۇرعانداي ەدى. ايىپتالۋشى كوزدەرىن كوتەرمەدى، قولدارىن جازبادى؛ ونىڭ بەت-جۇزى قىبىر ەتپەدى، ءبىراق ءماريدىڭ ۇستىنەن تۇسكەنىنە سەنىمدى ەدى. تەرەزا تاس بولىپ قاتىپ قالعان سياقتى، ال جاس قىز جاڭا سۇراقتار قويۋدى ويلاماستان، پالتوسىن تۇيمەلەپ جاتتى. جوق، ونىڭ باسقا ەشتەڭەنى دە بىلگىسى كەلمەدى، قالعانىنىڭ ءبارىنىڭ وعان قاتىسى جوق ەدى. ءقازىر ونىڭ باسقالاردى، ءتىپتى تۋعان اناسىن دا ويلاپ جاتۋعا مۇرشاسى جوق-تىن. وعان ءوزىنىڭ جورج فيلوعا تۇرمىسقا شىعۋى مۇمكىن ەمەستىگىن تۇسىنگەنى جەتكىلىكتى بولاتىن. مۇمكىن بۇل جىگىتكە بەرىلۋدىڭ ءبىر امالىن جاسار... ونىڭ ءتىپتى سوعان كەلىسە قويۋىنىڭ ءوزى بەيمالىم...
— مەنىڭ بولمەمدە قولشاتىر بار. كۇتە تۇر... جۇرەگىم شانشىپ كەتتى، ول ءقازىر باسىلادى. مەنىڭ سەنى قوناق ۇيگە دەيىن شىعارىپ سالعىم كەلەدى.
ماري ونىڭ ەش قاجەتى جوقتىعىن ايتتى. ول تەك قوناق ۇيدە بولمە الۋعا جانە تەمىر جول بيلەتىنە تولەۋ ءۇشىن اقشا قارىز بەرۋىن سۇرادى. اقشانى سەن — كلەردەن پوشتامەن قايتارادى.
ەندى ونىڭ اناسىنا بىردەڭەگە مىندەتتى بولعىسى كەلمەيتىنى كورىنىپ تۇردى. ءبىراق ءتۇن ورتاسى اۋىپ كەتتى، ونى جالعىز جىبەرۋگە بولمايدى دەپ ويلادى تەرەزا. راس، "د— ورسە" قوناق ءۇيى ەكى قادام جەردە.
— سەنى ءتۇن ورتاسىندا كوشەگە جالعىز جىبەرە المايمىن، — دەپ قايتالاپ ايتتى بۇل.
— مەن قايدا بارايىن، ول وسى جەردەن گورى جاقسى.
— كۇتە تۇر، تىم بولماسا جاڭبىر تىيىلسىن.
— مەن ءسىز ماعان اقشا بەرە مە دەپ كۇتىپ تۇرمىن.
"مەن ءسىز ماعان اقشا بەرە مە دەپ كۇتىپ تۇرمىن"، — وسى شولاق سويلەم تەرەزاعا قانداي تانىس، مۇنىڭ قۇلاعىنا قانداي ۇيرەنشىكتى! ەگەر سول جاق يىعى مەن قولى اۋىرا ما دەپ قورىقپاسا، بۇل كۇلكىگە باسۋعا دايىن ەدى. بۇنىڭ ايتقانى:
— تۇرەگەلۋگە كومەكتەسشى.
ءبىراق بۇل سوزدەردى ول تىم باسەڭ ايتقانى بولۋى كەرەك، ماري ءسوزدى ەستىمەگەن سياقتى. سوندا قولىمەن تاس وشاققا سۇيەنگەن تەرەزا، اۋىرسىنعاننان ىڭقىلداي جازداپ، قينالا ورنىنان تۇردى دا كورشى بولمەگە ەتتى. ماري قۇلىپتىڭ كىلتىنىڭ بۇرالعان دىبىسىن ەستىدى. ول ەندى اناسىن ويلاپ تۇرعان جوق ەدى، ونىڭ ويىندا جورج بولدى. جورجدىڭ پاريجگە كەلگەنىنە مىنە بىرنەشە كۇن؛ قالاي ونىمەن جۇزدەسپەي اتتانىپ كەتپەك؟ تۇپتەپ كەلگەندە، ونىڭ بەرگەن ۋادەسىندە تۇرۋىنىڭ قاجەتى جوق، ويتكەنى قاسىرەتتىڭ بۇكىل جاي-جاپسارى وعان باياعىدان بەلگىلى ەكەنى كۇمانسىز... جو-جوق، ءالى ەشتەڭە جوعالعان جوق! ەڭ اقىلعا قونىمدىسى، ەرتەرەك سەن-كلەرگە ورالۋ جانە جورجعا ءوزىنىڭ ءونىمسىز ساپارى تۋرالى ەشتەڭە بىلدىرمەۋگە تىرىسۋ. جورج! جورج! وسى ءسات ول قىزدىڭ بۇكىل ويىن بيلەپ العان-دى. قايتا كەلىپ ءوزىنىڭ ورىن تاعىنا وتىرعان اناسىنىڭ كۇيزەلىسى ماري ءۇشىن ەشقانداي ءمانسىز ەدى. ەندى بۇل ءوزى جورجبەن نەكەلەسۋ تەرەزا، دەسكەيرۋدىڭ قىزى ءۇشىن كەز كەلگەن تۇرعىدا ساتتىلىك دەپ ايتا الادى... تىم بولماعاندا وسى جاعىنان مۇنىڭ مىندەتىنىڭ باسى اشىلدى. ءقاۋىپ فيلونىڭ وتباسى جاعىنان. ءبىراق، شىنداپ كەلگەندە، گاپ نەدە؟ ەگەر ولار بۇل نەكەنى ىشتەي قالاماسا، وعان ۇزىلدى-كەسىلدى قارسى شىققان بولار ەدى عوي. ەڭ باستىسى، جورج سالقىندىق كورسەتپەسىن. ءبارى دە جورجعا بايلانىستى.
ەندى ماري ماسەلەنىڭ ەكىنشى جاعىن ويلاۋعا كىرىستى: جورج بىرنەشە مارتە، ءاربىر ۇرىمتال ساتتە، ءوزى باسقا ەشكىمدى كەرەك ەتپەيتىندىگىن بۇعان اڭعارتقان. ول تۋرالى ويلاۋدىڭ ءوزى قورقىنىشتى... بۇل نەگە ءوزىن-وزى الدايدى؟ وزدەرى بىرگە بولعان نەمەسە بىر-بىرىنە جاقىن جۇرگەن كەزدە ماري ءوزىن سەنىمدى سەزىنەدى. ءبىراق جورجدىڭ پاريجگە كەتۋى بۇل ءۇشىن قانداي قاۋىپكە اينالىپ وتىر! ال ەندى، ونىڭ ۇستىنە، بۇل پاريجدە ونىڭ جانىندا تۇرۋ مۇمكىندىگىنەن ايىرىلدى... الايدا، شىنداپ كەلگەندە، بۇنىڭ وزىنە بويىن العاشقى ساتتە شارپىپ وتكەن سۇمدىق سەزىمگە بەرىلىپ كەرەگى نە، كەرەك پە ەدى؟ ماري جىل سايىن بىرنەشە كۇن ءوزىنىڭ اناسىنىڭ قاسىندا بولۋى ءتيىس دەپ ءبىرجولاتا شەشىلگەن ەمەس پە؟ جورج مۇنى وتە ورىندى دەپ ەسەپتەيدى، ماري ول ءۇشىن ءوزىنىڭ پاريجدە بولۋىن ۇزارتقانىنا كەلىسە كەتەدى.
ءيا، ەگەر جاقسىلاپ پايىمداسا، بۇل ناعىز ناقۇرىس قىز ەكەن عوي ءوزى! وسىدان ون بەس جىل بۇرىن بولعان نارسەنىڭ بۇعان ەش قاتىسى جوق قوي. مۇنىڭ جاسىنداعى قىز كۇنى ءوتىپ بارا جاتقان الجىعان ايەلدىڭ، ونىڭ ۇستىنە ءوزىنىڭ قىلىعىن اسىرەلەپ جىبەرەتىن ايەلدىڭ كوزقاراستارىمەن كەلىسە كەتەتىندەي... ەگەر ونىڭ ءىسىن جىلى جاۋىپ قويسا، وندا ونىڭ كىناسى مۇنىڭ ءوز-وزىن سەندىرگىسى كەلەتىندەي، سونشالىقتى ماڭىزدى بولماعانى عوي. جانە، اقىرىندا، اناسى كىنالى بولسىن-بولماسىن، الدەبىر ۇمىت قالعان وقيعانىڭ جاي-جاپسارى ونىڭ قىزىنىڭ ومىرىنە نەگە اسەر ەتۋى ءتيىس؟ ماري اناسىنىڭ قارسىسىنداعى ورىن تاققا شوكتى دە، ابايلاپ ونىڭ قولىن سيپادى. تەرەزا سەلك ەتىپ، باسىن كوتەردى دە، ءوز كوزىنە ءوزى سەنبەدى: ماري بۇعان جىميىپ قاراپ تۇردى؛ ونىڭ كۇلكىسى، ارينە، ءبىرشاما زورلانىڭقى، ەرىندەرى جەڭىل ءدىرىل قاعادى. ءبىراق ءبىر نارسە انىق ەدى: ماري رايىنان قايتتى، ونىڭ ايتقانى:
— اپا، مەنى كەشىرىڭىزشى.
— سەن اقىلىڭنان الجاسقان شىعارسىڭ! مەنەن... كەشىرىم سۇراپ!
— مەنىڭ تىپتەن باسىم قاتتى. العاشقى اسەرگە بەرىلىپ كەتىپپىن... مەن مۇنداي جاعدايدا كۇيزەلگەن كەيىپ ءبىلدىرۋ قاجەت بولعاندىقتان، جاي قينالعان بولا سالدىم... ءبىراق ول مەنىڭ شىن سەزىمىم ەمەس... ءسىز ماعان سەنەسىز بە؟
— سەنىڭ مەنى اياعانىڭا، مەنى جۇباتقىڭ كەلەتىنىنە سەنەمىن...
— اپا، تىڭداڭىزشى، مەن سىزگە ءقازىر ءبىر دالەل كەلتىرەيىن...
اناسى موپاساننىڭ "پەر مەن جان" دەگەن شىعارماسىن وقىپ پا ەدى؟ ماري ول كىتاپتى ءبىر جولى "پانبيبليوننان" ابونەمەنت بويىنشا العان. جورج ونى "مىلجىڭ" دەگەن، سول ءداۋىردىڭ بارلىق ءرومانيستى وعان ءۇستىرت سياقتى كورىنەدى... ءيا، "پەر مەن جان" سونداي تۋىندى دەپ كەلىسۋگە بولمايدى... ول شىعارمانىڭ بۇكىل وقيعاسى سول، بىرەۋدىڭ ۇلى ءوزىنىڭ ويناستان تۋعانى جانە اناسىنىڭ ىنتىق استىرتىن سۇيىسپەنشىلىگى تۋرالى ءبىلىپ قويادى... سودان! ماريگە بالالاردىڭ وزدەرىنە ءومىر بەرگەن جاندارعا تولە بي بولۋ قۇقىعىن الاتىندارى، ولاردىڭ ءوز اتا-انالارىنىڭ جەكە ومىرلەرىنىڭ ۇڭعىل-شۇڭعىلىنا قاناعات ەتەتىندەرى، وزدەرى اشقان جاڭالىقتارعا كۇيىنەتىندىكتەرى نەمەسە بەزىپ كەتەتىندىكتەرى تىپتەن ورىنسىز سياقتى كورىنەدى...
— ءيا، سولاي، سىزدەردىڭ جاعدايلارىڭىز ءبىرشاما باسقاشا ەكەندىگىن مەن جاقسى بىلەمىن، ءبىراق تۇپتەپ كەلگەندە، مۇنىڭ ءبارىبىر شامالاس نارسە! قايتا كەرىسىنشە، مەن ەندى ءوزىمدى سىزدەردىڭ ارالارىڭىزدا جەڭىل سەزىنەتىن بولامىن. مەن ەشتەڭە بىلمەگەنشە، سىزدەردىڭ وتباسى كوزقاراسىن ۇستاناتىندىقتارىڭىز ءارى ول ۇعىمداردىڭ كەيبىرىن قولداۋ ماعان ورىندى كورىنەتىن، ءبىراق بۇگىنگى اڭگىمەدەن كەيىن سىزدەر مەنى بۇعان يلاندىرا المايسىزدار...
تەرەزا شيىرشىق اتا ءماريدى باقىلاپ وتىردى؛ مىنە، قىزى قايدا ويىسىپ بارادى؛ تولىق مويىنداۋمەن بەرىلگەن اناسى ءوزىنىڭ وداقتاسى بولادى جانە كىم ءبىلىپتى، مۇمكىن ءوزىنىڭ جورجبەن كەزدەسۋىنە رۇقسات ەتەر دەپ ۇمىتتەنەتىن سياقتى...
— ماري، تىڭداشى...
بۇل ءسوز ىزدەدى... مىنا ازاپتى تەكەتىرەس قاشان بىتەر ەكەن، اقىرى؟
— ماري، مەنى ايىپتاعىڭ كەلمەيتىنى دۇرىس-اق؛ ءبىراق سەن ەندى مەنى سوندايعا قابىلەتتى دەپ جازعىرىپ تۇرسىڭ عوي...
— ءسىز مۇنى قايدان الدىڭىز؟ مەن تەك سىزدەن كەز كەلگەن انا ءوز قىزى ءۇشىن ىستەي الاتىندى عانا سۇراپ تۇرمىن.
ماري ەندى داۋسىنا نازىك رەڭك بەرۋگە تىرىسپادى. ول قاساڭ سويلەدى. تەرەزا ونى ءۇزىپ جىبەردى:
— سەن ەندى اكەڭنىڭ شاعىمدانۋى ءۇشىن جەلەۋ تاۋىپ بەرۋگە نەلىكتەن قاقىم جوق ەكەنىن ءتۇسىندىڭ عوي؟
— ءسىز قانداي پايىمدىسىز، اپا! ەگەر ءقازىر ءسىزدى تىڭداي قالسا، ەشكىم ءوز قۇلاعىنا سەنبەس ەدى.
— ماري...
كەنەت قىزدىڭ جىنى قوزىپ كەتتى.
— ءبىراق، تۇپتەپ كەلگەندە، ءسىز ءوزىڭىز عاشىق بولىپ كوردىڭىز عوي؛ ونىڭ نە ەكەنىن بىلەسىز. مەن ءۇشىن بۇل ءالى تىڭ نارسە، ءبىراق ەندى مەن ۇيرەنەر ەشتەڭە جوق سياقتى. قايتالاپ ايتايىن: ەگەر مەن جورجدى كۇن سايىن كورىپ تۇرسام عانا وعان سەنىمدىمىن. ول كوزدەن تايسا بولدى، مەن ودان ايىرىلامىن. ونىڭ وسى پاريجگە كەلۋى سۇمدىق سىن بولىپ تۇر... بىلاي ۇيعاردىم — مەن سىزبەن بىرگە تۇرۋدان باس تارتامىن، ءبىراق ەگەر مەن وسىندا كەلىپ شامالى مەرزىم تۇرسام، ەشكىمگە دە ەرسى كورىنبەيدى...
— بۇل ورايدا مەن سەنىڭ اكەڭنىڭ نۇسقاۋىنا جۇگىنەتىن بولامىن.
— ءسىز مۇنى قانداي مانىسپەن ايتىپ تۇرسىز! بۇل پاراسات پەن بۋرجۋازيالىق ۇستانىمنىڭ ءسىزدىڭ اۋزىڭىزدان شىققان پايىمى...
تەرەزا ونى كۇرت ءۇزىپ جىبەردى:
— جەتەر، ەندى! مەنىڭ ەندى شامام جوق ەكەنىن قالاي سەزبەيسىڭ؟ ءما، كىلتتى ال. Ac ءۇي شكافىنان جايمانى ال دا، بۇرىشتاعى بولمەگە وزىڭە توسەك سال. ەرتەڭ پوشتا اشىلىسىمەن اكەڭە جەدەلحات سالامىن... بولدى! ءسوز ءبىتتى.
بۇل ماريگە قاراماستان كىلتتى ۇسىندى. قايتادان باسىن كوتەرگەن ۋاقىتتا قىز بولمەدە جوق ەدى. تەرەزا پاتەردىڭ تۇكپىرىندە توسەك شكافىنىڭ قۇلپى شيقىلداعانىن، سونان سوڭ ارى-بەرى كەزگەن ءجۇرىس-تۇرىستى ەستىدى. ءبىرشاما ۋاقىت ەتكەننەن كەيىن تەرەزا الدىڭعى بولمەگە ءوتىپ، قۇلاق تۇرگەن كەزدە قىزىنىڭ ۇيىقتاپ جاتقان بىركەلكى تىنىسىن ەستىدى. ەندى، جاتۋعا بولادى! ارينە، ۇيقى كەلە قويماس، ءبىراق توسەكتە سوزىلىپ، ولگەن ادامداي قيمىلسىز جاتقان قانداي جاقسى. الايدا، ويلاعانىنداي بولمادى، جارىقتى ءوشىرىپ، كوزىن جۇمعانى سول-اق ەكەن، ۇيقىعا ەنىپ كەتتى. مۇنىڭ تەرەڭ ءارى قاتتى ۇيىقتاپ كەتكەنى سونداي، وسى كەشتەگى بولعان جايتتان ەشتەڭە تۇسىنە كىرمەدى؛ ايتقاندارىنان بىردە-بىر ءسوز مۇنىڭ ساناسىنىڭ تۇكپىرىنەن قالقىپ شىقپادى. تاعدىر ازاپتى جانعا تولىق تىنىشتىق بەرىپ، قول ۇشىن سوزدى. كورشى بولمەدە تاس وشاقتا جالىن جىلماڭداپ شالقىپ جاتتى. تاڭعى شاپاق ساۋلەسىن بەيبەرەكەت تۇرعان جيھازعا، الگىندە عانا تەرەزا وتىرىپ الىپ قانشاما كۇيدى باستان كەشكەن باكەنە ورىن تاققا، دوڭگەلەك ۇستەل ۇستىندە ۇمىت قالعان شامپان شيشاسىنا ءتۇسىردى.
III
تەرەزانى شاڭسورعىشتىڭ شۋىلى وياتىپ جىبەردى. العاشقىدا: "انناعا ەسكەرتۋگە ەندى تىم كەش" دەگەن وي كەلدى. ءسىرا، ول قىز جاتقان بولمەگە كىرگەن بولۋى كەرەك. تەرەزا ەسكى ماقتا جەلەڭىن جامىلىپ قىزمەتشى جولىعۋعا شىققان كەزدە، ونىڭ كوڭىلى تۇسىڭكى ەكەنىن كوردى.
— ءسىز بولمەدە بولدىڭىز با؟
— ءيا، وتە بەيبەرەكەت.
— ءسىز ونى وياتىپ جىبەردىڭىز بە؟
— وندا ەشكىم جوق.
تەرەزا اسحانا ارقىلى ءوتىپ ەسىكتى اشتى: شاعىن بولمە راسىندا دا بوس ەكەن، چەمودان دا جوق.
ماري، ءسىرا، بوردو پويىزىمەن ءجۇرىپ كەتكەن بولار، ءبىراق ول الگى بوزبالاعا جونەلۋى دە مۇمكىن عوي...
— كوفە اكەلەيىن بە، حانىم؟
تەرەزا اننانىڭ سوزىنەن كەكەسىندى-باعىنىڭقى سارىندى اڭعاردى. بۇل:
— كەشە كەشكە، ءسىز كەتكەن سوڭ، ماعان كۇتپەگەن جەردەن قىزىم كەلدى. ونىڭ مەنىمەن قوشتاسپاي كەتىپ قالعانى مەنى تاڭعالدىرىپ تۇر. ءسىرا، ول مەنى وياتۋعا باتپاسا كەرەك.
— سول كەلىستەن سوڭ تاۋىرلەنىپ كەتتىڭىز بە، حانىم؟ ەندى اۋىرىپ تۇرعان جوقسىز با، حانىم؟
تەرەزا ءزىلدى قىجىرتۋدى تۇسىنبەگەن كەيىپ تانىتىپ، ءوزىن ءالى ءبىرشاما شارشاۋ سەزىنىپ تۇرعانىن ايتتى. سول كەزدە اننا دوڭگەلەك ۇستەلشە ۇستىنەن ۇمىت قالعان شامپان شيشاسىن الدى دا:
— مىنە، مىناۋ وتە كومەكتەسكەن بولار، حانىم؟ (ءسويتىپ ول تەرەزاعا كەكەسىنمەن كوز تاستادى). مەن اۋرۋحانادا جاتقانىمدا ماعان وپەراسيادان كەيىن شامپان بەرگەن بولاتىن. سول مەنى اياعىمنان تۇرعىزىپ جىبەردى.
تەرەزا يىقتارىن قيقاڭ ەتكىزدى — قىزمەتشىگە ءتۇسىندىرىپ جاتۋعا تىم قاجۋلى، وتە سەلقوس ەدى. كيىنىپ جاتىپ: "ونىڭ پىكىرىنىڭ ماعان قاجەتى قانشا؟" دەپ ويلاپ قويدى. ءبىراق وسى ويدان اينالشىقتاپ شىقپاي، ءتىپتى ءماريدى ۇمىتىپ كەتتى. تەرەزانىڭ اننادان كورگەنى — اينىماس قوشەمەت — ونىڭ قۇرمەتى، وزىنشە ءبىر بيازىلىعى، ءتىپتى مەيىرىممەن ايالاۋى ەدى. قىزمەتشى قىزدىڭ بۇعان دەگەن سەنىمى العاشقى كۇماننان-اق شايقالىپ سالا بەرۋى ءۇشىن ول تالاي وسەك-اياڭدى ەستىگەن بولار-اۋ... سۇيكىمدى اننا... دەمەك، تەرەزاعا وسى وزىنە بەرىلگەن سوڭعى ادال جۇرەكتەن دە باس تارتۋعا تۋرا كەلگەنى مە. بۇل بۇكىل ءومىر بويى وسى ءوز ابىرويى تۋرالى ويلاپ ءوتۋى ءتيىس ەدى؛ ءقازىر الدىمەن ەش كىدىرتۋگە بولمايتىن شارۋانى ىستەۋى كەرەك: بەرنارعا جەدەلحات جولداپ، جاۋاپكەرشىلىكتى وزىنەن الۋى ءتيىس. ماري دۇرىس ايتادى: وزدەرىنىڭ وتباسىلارىندا ورنىعىپ قالعان بۇكىل قاعيدا، اۋىزدارىنان تاستامايتىن بارلىق ءسوز تەرەزانىڭ ەسىنە ءتۇستى. جاۋاپكەرشىلىكتى وزىنەن الۋى ءتيىس.
گرەنەل كوشەسىندەگى پوشتا بولىمشەسىنەن شىعىپ، بۇل ءبىر ءسات ءارى-سارى كۇيگە ءتۇستى: ۇيگە قايتا ورالىپ، اننانىڭ جيرەنىشىن تاعى دا سەزىنە مە؟ جوق، وعان شاماسى جەتپەيدى. بۇل تۇسكى تاماق جونىندە دە تاپسىرما بەرە قويماعان-دى... وقاسى جوق! اننا كۇتە تۇرادى. وسى ءبىر اشىق تا سالقىن كۇزدىڭ كۇنى كوشە تەرەزانى تارتىپ تۇردى. بۇنىڭ ءدامحانا باستىرماسى استىندا دامىلداپ الۋىنا، كينوعا كىرۋىنە بولادى. ساياباقتاردا ورىندىقتار بار، سوندا كۇن كوزىندە وتىرا تۇرۋىنا بولادى، شىركەۋ بار، تەرەزا وندا قارا كولەڭكەدە كولبەڭدەگەن بىرنەشە جاننىڭ اراسىندا الدەكىمنىڭ سىرىنا دەن قويعان سياقتانىپ، كورىنبەيتىن ەسىككە قۇلاق تۇرە الار ەدى. ءقازىر بۇل ءۇشىن ەڭ ماڭىزدىسى — باك كوشەسىنە جولاماۋ، ەزىنىڭ جان ازابى ءسىڭىپ قالعانىنا قابىرعالاردىڭ، انا توبەلەردىڭ ەڭسەدەن باسۋىن سەزىنبەۋ؛ و، ەڭ باستىسى — اننانىڭ توسىن، الگى وڭمەنەن وتەر كەيپىن كورمەۋ، كەشە كەشكى سۇمدىق وقيعاعا ويشا قايتا ورالماۋ: "مەن ءوزىمدى كىنالىمىن دەپ مويىندادىم، ءوز سىرىمدى اشتىم جانە ءقازىر ماري الگى بوزبالادا وتىرسا، بەكەر بولعان شىعار... قىزىمنىڭ سۇيىسپەنشىلىگىنەن بوسقا ايىرىلدىم... جوق، — دەپ باسەڭدەۋ ۇستەمەلەپ جىبەردى (ءبىر توپ وقۋشى بۇعان بۇرىلىپ قاراپ، كوزدەرىمەن ۇزاتىپ سالدى) — بۇگىن تاڭەرتەڭ ماعان ەندى ءبارىبىر. بۇل مەنىڭ مازامدى الا قويمايدى..."
بۇل قىزىنا ءبىرتۇرلى نەمقۇرايدى: ءسىرا، اننانىڭ پىكىرى بۇل ءۇشىن ماڭىزدىراق بولعانى — اۋ. "وندا تۇرعان نە بار! ءيا، بۇل سولاي..." ءماريدى قايتا باۋىرىنا باسۋ نيەتى ءالى مۇنىڭ جۇرەگىندە تامىر جايىپ ۇلگەرمەگەن؛ بۇل ورايدا اننانىڭ ءوزى، اننانىڭ قۇرمەتى، جاقسى كورۋى بۇل قاڭعىباس جان ءۇشىن تىرشىلىك نارىنە اينالعان عوي. بۇل ەندى ودان دا ايىرىلدى... مۇندا ەندى ەشتەڭە قالعان جوق... سەن — جەرمەن بۋلۆارىنىڭ مىنا تابان جولىندا قازان ايىنىڭ ەرتەڭگىلىك ساۋلەسىمەن تۇماندا، اسفالت پەن كەپكەن جاپىراقتار ءيىسى اڭقىپ تۇرعان تۇمان اراسىندا كەلە جاتىپ، بۇل ەشتەڭە قالعان جوق، ەشتەمە قالمادى دەپ قانشا قايتالاعانىمەن، ءوزىن ازاپ شەككەن جانداي سەزىنبەدى، قايتا ازات، ناق قانداي ەكەنىن ءوزى بىلمەسە دە، ءبىر وپەراسيانى باستان وتكەرگەندەي، بۇل ەندى الدەبىر سيقىرلاپ تاستاعان شەڭبەردى شىر اينالىپ جۇرمەگەندەي، كەنەت العا قاراي تارتىپ كەتكەندەي، الدەبىر ماقساتىنا كەلە جاتقانداي كۇيدە ەدى. وتكەن تۇنگى جەكپە-جەكتە بۇل سيقىردى بۇزعان الدەبىر سوزدەردى ايتتى ما، الدەبىر انتەك قيمىلداردى جاسادى ما؟ ادەتتەن تىس بۇل نە ىستەپ ەدى، الدە نە ءسوز ايتىپ ەدى؟ قالاي بولعاندا دا، مۇنىڭ الدىندا ءبىر نارسە ايقىن ەدى؛ بۇل بەلگىلى ءبىر باعىتتى بەتكە الىپ بارا جاتىر ەدى.
كەۋدەسىنىڭ وسى ءبىر قىسقانى، وسى ءبىر تۇنشىعۋى، ءولىپ بارا جاتقانىن جان-تانىمەن وسى ءبىر سەزىنۋى بولماسا، بۇل مۇراتىنا جەتكەندەي ەدى... سەن – جەرمەن – دە-پرە شىركەۋىنىڭ ۇستىندە كوسىلگەن اسپان قانداي عاجاپ! مۇنى كورگەندە جۇزدەرىنە كۇلكى ۇيىرىلگەن مىنا جاس ادامداردىڭ الاي-تۇلەي وڭدەرى بۇعان قانداي ۇنايدى! بۇنىڭ ولگىسى جوق! مۇنىڭ ءولىپ كەتۋگە تيتتەي دە نيەتى جوق ەدى!
"Des deux magots" ءدامحاناسىنىڭ باستىرماسىندا وتىرىپ الىپ، بۇل جەڭىل ماساڭ كۇيگە تۇسۋگە تىرىستى، ءوزىن كۇشتەپ ابسەنت شارابىن ءىشتى. "ءوزىمىزدىڭ مەنمەندىگىمىزدى جەگىدەي جەر ۇيات-اياتتى قويۋ كەرەك، — دەپ ويلادى بۇل. — كوكىرەكتى كەرۋگە جارار امالدىڭ ءبارى جاقسى. ماري ءوز تەرگەۋىن جالعاستىرماعانى ءۇشىن مەن بۇگىن تۇندە قاپا بولدىم. مەن ونى ءوزىم ويلاپ جۇرگەنىمدەي، قاتتى تاڭ قالدىرا المادىم... مەنىڭ ومىرىمدە ىسكە اسا قويماعان قىلمىس بولىپ ەدى... ءقازىر وسى الاڭشادا، وسى ءدامحانادا توپىرلاپ وتىرعان مىنا ادامداردىڭ ءارقايسىسىنىڭ ومىرىندە وزىنشە بىردەڭە بار. ەگەر ادامدار وزدەرىنىڭ جاساعان قىلمىستارى، وزدەرىنىڭ كەمىستىكتەرى، وزدەرىنىڭ كەمشىلىكتەرى، سونداي-اق وزدەرى قايىرىمدى ءىس دەپ اتايتىندارى دا ءمان-ماڭىز بەرۋگە ارزىمايتىنىن تۇسىنە السا عوي... ءتىپتى ءوزىن-وزى ءبىرجولاتا قۇربان ەتۋ دە تۇككە تۇرمايتىن سىي... مەنىڭ بۇگىن تۇندە ماري ءۇشىن ءوزىمدى قۇرباندىققا شالعانىما وزىمە-وزىم ريزا بولىپ، پاسىقتىقپەن كەۋدەمدى كەرۋىم جيرەنىشتى-اق. وسى پاسىقتىقتىڭ باسىن جۇلىپ الار ما ەدى. ءوزىڭدى-وزىڭ مەيلىنشە ءارى ورىندى جەك كورۋ..." و، مىنە قايدا، قاي باعىتقا قاراي ءجۇرۋ كەرەك بۇدان ءارى. بۇل ءوزىنىڭ ابايسىز قيمىلىمەن ۇستاعاندى قۇلاتىپ، سىندىرىپ الدى. كورشى ۇستەلشەدە وتىرعان جاس جىگىتتەردىڭ ءبىرى ورنىنان تۇرىپ، سىنىقتاردى جيناپ الدى دا، قالپاعىن شەشىپ ءتاجىم ەتە، جولداستارىنىڭ كۇلە قۇپتاۋىمەن، سىنىقتاردى تەرەزاعا سالتاناتتى تۇردە ۇسىندى. تەرەزا ەشتەڭە ايتپاعان كۇيى وعان ءوزىنىڭ جانارلى كوزدەرىمەن تەسىلە قارادى. انىق قىسىلعان جىگىت ۇستاعان سىنىقتارىن ۇستەلگە مۇنىڭ الدىنا قويدى دا، بايسالدى كەيىپپەن:
— بىزگە رەنجىمەڭىز، حانىم، جاسپىز عوي، — دەدى.
تەرەزا وعان باسىن شۇلعىپ جىميدى: "مەنىڭ بىردەڭەنى سەزۋگە مۇرشام جوقتىعىن بۇل بىلمەيدى عوي"، — دەپ ويلادى.
بۇل رەني كوشەسىمەن ءجۇردى، سونان سوڭ گەتە كوشەسىمەن ديۋ — مەن اۆەنيۋىنە دەيىن باردى، جارلى – جالقى بايلار تۇراتىن الدەبىر ماڭدا اداسىپ كەتتى دە، بىرەر مينۋت دەمالىپ الۋعا توقتاۋعا ءماجبۇر بولدى. قارسى بەتتە تۋرا الدىندا تابان جول شەتىندەگى ەت دۇكەنىن — جىلقى ەتىن ساتىپ جاتقانىن كوردى. جاسى بەلگىسىز، جالاڭ اياعىنا كيىز تۋفلي كيگەن ەكىقابات ايەل قىپ-قىزىل ەتتىڭ ءبىر كەسەگىن ءوزى ءۇشىن تارازىعا تارتىپ جاتقان ەت ساتۋشىنى ءجىتى باقىلاپ تۇردى. تەرەزا ءقازىر ءوتىپ بارا جاتقان تاكسيدى توقتاتادى دا جاقسى مەيرامحانانىڭ مەكەن-جايىن اتايدى. باسپاناسى بار ادامدار ناعىز قيىندىق كورۋدىڭ نە ەكەنىن بىلە بەرمەيدى. تەرەزانىڭ بارلىق ۋاقىتتا باسىندا باسپاناسى بولعان ەدى.
"كۇمبەزگە"، — دەدى بۇل اۆتوموبيلگە وتىرىپ جاتىپ. بۇل ءوزىن اقشاسىز قالدىم دەپ ەسەپتەيدى، ءبىراق مۇنىڭ قولىنداعى قاراجات سارى قاعازعا ورالعان كەسەك قىزىل ەتتى الىپ كەتكەن ايەلگە وتە مول كورىنەر ەدى. ءوزىڭنىڭ شەككەن ازابىڭ تۋرالى ويلانىپ-تولعانۋعا مۇمكىندىگىڭنىڭ بولۋى، ول ويعا ماجبۇرلەۋ ارقىلى ەمەس، ءوز نيەتىڭمەن بەرىلۋ ازاپتانۋعا جاتپايدى. بەيپىل جۇرۋگە بويىمىز ۇيرەنگەن. ءبىز ءۇشىن مولشىلىقتا كۇن كەشۋ دە ازاپ. ءبىر جەردە بولمەگە تىعىلىپ جاتىپ، اعىل-تەگىل جىلاپ الساڭ... قالعان ۋاقىتتا قولىڭدا اقشاڭ بولسا... تەرەزا وسىلاي ويلاپ وتىردى، ءبىراق بۇل ونىڭ داياشىعا:
— سىزدە ءبىر شولمەك جاقسى شامپان بار ما؟ وندا مۇزداتىلعانىن اكەلە قويىڭىز...، — دەپ ايتۋىنا كەدەرگى بولمادى.
تەرەزا ۇيگە كەش ورالدى. ول سومكەسىنەن ەسىكتىڭ كىلتىن ىزدەيمىن دەگەنشە اننانىڭ داۋسىن ەستىدى.
— بۇل حانىم بولار؟.. ءيا! سونىڭ ءوزى. بيكەش ساعات التىدان بەرى ءسىزدى توسىپ وتىر. تاماقتانىپ الدى... ءبىراق اسقا ەش تابەتى شاپپادى.
تەرەزا بىردەن قۋانىش سەزىمىنە بولەندى: اننا مۇنى جالعان ايتتى دەپ كۇماندانبايدى، ول ەندى وتكەن ءتۇنى پاتەردە ناق ءماريدىڭ قونعانىنا ءشۇبا كەلتىرمەيدى.
تەرەزا قالپاعىن دا، ءوزىنىڭ كونەتوزداۋ پالتوسىن دا شەشپەستەن قوناقجايعا ءوتىپ كەتتى. بۇنى كورگەندە ماري ورنىنان تۇردى، ونىڭ ءجۇزى بۇرىنعىداي جايدارى ەمەس ەدى. ءوڭى قۋارعان، ەرىندەرى ىسىڭكىرەپ كەتكەن سياقتى. ول سۇلىق ەدى. ونىڭ اناسىنا الدىمەن حابارلاعانى – سەن — كلەرگە جەدەلحات سالعانى، كەلەسى كۇنى سوندا قايتاتىنى.
— سەنىڭ تاعى دا مەنى كورگىڭ كەلدى مە؟
— ءيا، بىرىنشىدەن، بيلەت الار اقشاعا بايلانىستى؛ ءسىز كەشە بەرگەن اقشانىڭ ءبىر بولىگىن بۇگىن جاراتۋىما تۋرا كەلدى...
ول جاۋاپ كۇتىپ ۇندەمەي قالدى، ءبىراق تەرەزا وعان ءۇنسىز قاراپ تۇردى. سوندا قىز باتىلدانىپ:
— مەن جورجدى كوردىم، ءبىز تاڭعى استى بىرگە ىشتىك...، — دەدى.
— سودان؟
ماري جاۋاپ قايتارا المادى. ونىڭ كوزدەرىنەن جاس ىتقىپ كەتتى. ول سومكەسىنەن دىمقىلدانعان ورامالىن شىعاردى.
— ءبىراق، قىزىم، مەن ەشقانداي تىڭ ءمان-جايدى كورە الماي تۇرمىن...
— تىڭ ءمان-جاي سول، مەن وعان ءسىزدىڭ ... ءسىزدىڭ ءومىر تاريحىڭىز تۋرالى وزىمە بەلگىلى ەكەندىگىن مالىمدەدىم. بۇل ونىڭ مەنىمەن مەيلىنشە اشىق سويلەسۋىنە مۇمكىندىك بەردى. ونىڭ اتا-اناسى سول جايتتى بىلگەلى بەرى ءبىزدىڭ نەكەلەسۋىمىزگە بارعان سايىن قارسى بولىپ وتىر ەكەن... جانە بۇل الگى قاسىرەتكە ەمەس، ءسىز تالاي جىلدان بەرى ۇستانعان ءومىر سالتىنا بايلانىستى ەكەن... ءسويتىپ، كۇتكەندەگىدەن دە جامان بولعانىن ءبىلىپ قويىڭىز! بۇل ءسىزدىڭ كىناڭىزدەن! بۇل ءسىزدىڭ كەسىرىڭىز!
تەرەزا بۇكىل كۇنى بويى تەك ءتۇس كورگەن ەكەنمىن، ءقازىر سول تاپال ورىن تاقتا، سول اياۋسىز، قاتۋلى تورەشىنىڭ الدىندا كوزىمدى اشىپ، ۇزاق ۇيقىدان ويانعان ەكەنمىن دەپ ويلاۋعا بار ەدى. بۇل قارسىلىق ءبىلدىردى:
— جوق، ماري، ايتالىق، مەن سۇرگەن "ءومىر سالتى" راس بولسىن دەلىك، — مەنى نە دەپ كىنالايتىندارىڭدى بىلگىم كەلەدى، ەگەر مەن سەنى دۇرىس تۇسىنسەم، بۇل ءومىر سالتى سەندەردىڭ مۇمكىن نەكەلەسۋلەرىڭە ولار ەشقانداي قىرىن قاراماي تۇرعان كەزدىڭ وزىندە-اق بەلگىلى بولعانى عوي.
ماري كۇڭگىرت تۇسىندىرۋگە كىرىستى: ول ۋاقىتتا فيلو شال دەسكەيرۋ ايتارلىقتاي اۋقاتتى دەپ ەسەپتەپ، قالعانىنىڭ بارىنە كوز جۇمعان سياقتى. قازىرگى كەزدە ەكى وتباسى دا كۇيزەلىس ۇستىندە، فيلوعا اقشا قاجەت.
— ونىڭ سوزىنە قاراعاندا اكەسى وعان: "كىمگە ۇيلەنسەڭ، وعان ۇيلەن، ءبىراق قۇمداقتاعى جەرلەس قىز بولماسىن!" دەپ قايتالاپ قويمايدى ەكەن. ءبىزدىڭ وعان كوپ جەلەۋ بەرىپ وتىرعانىمىز وزىنەن-وزى تۇسىنىكتى... جورج، ارينە، الدەبىر پايداكۇنەمدىك ويلاردان اۋلاق، ءبىراق ونىڭ ءالى ءوز قولى ءوز اۋزىنا جەتكەندەي جاعدايى جوق قوي. وعان زاڭ فاكۋلتەتىن تامامداۋى كەرەك... جانە، بۇدان باسقا، ونىڭ مەنەن گورى كوڭىلى اۋاتىن، ونى مەنەن گورى قىزىقتىراتىن نارسەلەر دە جەتكىلىكتى!
قىز ورىن تاق قاپتاماسىنا بەتىن باسىپ جىلاپ جىبەردى. ەندى نە ىستەمەكسىڭ دەپ سۇرادى ودان تەرەزا. ول سەن-كلەرگە ورالىپ، ءۇمىتى بولىپ تۇرعان سول كەزدىڭ ەزىندە وزىنە توزگىسىز كورىنگەن ءومىرىن سۇرە بەرمەك.
— بۇل ەندى ءولىم عوي.
بۇكتەتىلگەن قولىمەن بەتىن جاپقان ماري تەرەزانىڭ قۇلاعىنا ازەر جەتكەن الدەبىر ءسوزدى مىڭگىرلەدى:
— سەن ءقازىر نە ايتتىڭ؟
قىز اناسىنا قاتۋلى ءارى شيىرشىق اتا قارادى:
— قالاي بولعاندا دا، ماعان ءدوپ تيگىزدىڭىز دەدىم.
— سەن دە ماري، سەن دە قۇر ەمەسسىڭ، سەنىڭ ءاربىر ايتقانىڭ نىساناعا ءدال ءتيىپ جاتىر.
تەرەزا قولدارىن ىسقىلاپ، بۇرىشتان-بۇرىشقا كەزىپ كەتتى. ءبىر تاۋلىك بۇرىن وسى بولمەگە ءماريدىڭ قۋانىشتى كەيىپتە كەلگەنىن ەسىنە ءتۇسىردى، ءوزىنىڭ جان دۇنيەسى كەنەت گۇلدەنىپ سالا بەرگەنىن، ءبارى-بارىن ويىنا الدى، "مىنە، وسىعان اكەپ تىرەۋ ءۇشىن ەكەن-اۋ!"، — دەپ ويلادى بۇل ۇيقىسىزدىقتان، ىزادان، جەك كورۋدەن ۇسقىنى قاشقان قىزىنىڭ سۇلەسوق جۇزىنە كوز تاستاپ. ءيا، تەرەزا مىنا جەك كورۋگە لايىق. ول ەكى جۇزدىلىككە سالىنىپ، تاعدىرىن كىنالاپ جاتپايدى. ەگەر بۇل تۇزەتىلمەس سول ءبىر ارەكەتتى جاساماعاننىڭ، ەگەر جەلتوقساننان شىلدەگە دەيىن – سەن-كلەردەگى شاعىن قوناقجايدىڭ باس الاڭعا قارايتىن تەرەزەسىنىڭ الدىنا، ال قالعان ۋاقىتتا — ارجەلۋزداعى ءۇيدىڭ زالىنا جايعاسىپ، ءومىر باقي تەرەزا دەسكەيرۋ حانىم بولىپ كۇن كەشكەننىڭ وزىندە، قىزى بۇل ءۇشىن قازىرگىدەن ارتىق بولا قويماس ەدى؛ تەرەزانىڭ بولمىسىندا انالىق قاسيەت جوق — باسقا ايەلدەردى ءوز ءومىرىن وزدەرى دۇنيەگە اكەلگەن بالالارىنا ارناۋعا جۇمىلدىراتىن تۇيسىك سەزىمنەن بۇل تۇسىنىكسىز الدەبىر سەبەپتەرمەن ادا. ءيا، تەرەزا، ەگەر ونىڭ ءومىرى ەشقانداي سىلكىنىسسىز ءبىر تەگىس وتكەننىڭ وزىندە، ول كۇندەردىڭ ءبىر كۇنىندە ءوزىنىڭ قىزى ءبىر ايەلدى كورىپ، كەشەگىدەي قاتتى قايران قالعان بولار ەدى. قىزىمەن ءبىر شاڭىراقتىڭ استىندا كود جىل بىرگە ءومىر سۇرسە دە، بۇل كەنەت ءوزىنىڭ ۇناتاتىن جانە ۇناتپايتىن تالعامى بار، بۇكىل تۇرپاتى تەرەزانىڭ ىقپالىنسىز بىرتە-بىرتە قالىپتاسقان، بوي تۇزەۋىنە تەرەزا زەر سالماعان، ەش قاتىسى بولماعان، بوتەن، بەيتانىس ءماريدى كورگەن بولار ەدى. "بۇدان ەشتەڭە وزگەرە قويماس ەدى". دەگەنمەن، بۇگىنگى كەشتە مۇنان ەسەپ بەرۋدى تالاپ ەتۋ ءۇشىن عانا وسىندا كەلىپ وتىرعان دۇشپانىنىڭ الدىندا تەرەزا ءوزىن كىنالىمىن دەپ مويىندايدى، كىناسىن جەڭىلدەتەر بىردە-بىر ءۋاجدى كولدەنەڭ تارتپايدى. مۇنىڭ قىلمىسى — باسقا قىلمىستارىنىڭ تىزبەگىندەگى اۋەلگى باستاۋ ءقىلمىسى-وزى ورتاق زاڭنان تىس ءومىر سۇرۋگە جاراتىلسا دا، زاڭعا باعىنعانى — ءوز ءومىرىن ەركەكپەن بايلانىستىرعانى، بالا تۋعانى بولسا كەرەك.
جوق، بۇل دا ءالى ەشتەڭە ەمەس! ەگەر مۇلدە انالىق تۇيسىكتەن ماقۇرىم بولسا، وندا كەشە كەشكە ماري مۇنىڭ پاتەرىنىڭ بوساعاسىن اتتاعانداعى قۋانىشىن نەمەن تۇسىندىرۋگە بولادى؟ بۇرىنعى جەڭىلىسىنىڭ ەسەسى قايتىپ، وتباسىن جەڭگەنىنە مە؟ مۇمكىن... ءبىراق مىنا بالاپانىنىڭ جان ازابىن كورگەندە سۇمدىقتى سەزىنۋى قايدان كەلدى؟ كىناسىن جۋىپ-شايۋ نيەتى قايدام تۋىپ وتىر؟ بۇل ءومىرىن قيار ەدى... ءبىراق، ەگەر ءومىردى قيۋ جەتكىلىكتى بولسا، ءبارى تىم قاراپايىم بولىپ شىقپاي ما... ءبىزدىڭ ءومىرىمىز ەشكىمگە دە قاجەت ەمەس، ءوز قانىڭمەن ەشتەڭەنى ساتىپ الا المايسىڭ. نەمەسە وزىنە-وزى قول سالۋى كەرەك پە، ونداي جاعدايدا مۇنى ەرتەرەك ىستەر ەدى عوي... ءبىراق سونىڭ وزىندە دە كوزى جەتپەيدى! تەرەزانىڭ كۇناسى ءبارىبىر بايعۇس ءماريدىڭ تاعدىرىن كۇيەلەي تۇسكەن بولار ەدى. وسى بىرەۋگە كۇنىڭ سۇمدىق قاراپ قالۋ كىمگە كەرەك؟ "ءوزىم ءولىپ كەتكەننەن كەيىن دە سەنىڭ ءومىرىڭدى ۋلاندىرۋىم قازىرگىدەن كەم تۇسپەس... ساعان نە بەرۋگە بولادى؟ اقشا..."
تەرەزا كەنەت بۇرىشتان-بۇرىشقا كەزۋىن توقتاتىپ، كوزدەرىن قىزىنا تىگىپ، ورنىندا تۇرىپ قالدى:
— ماري، مەنىڭ باسىما ءبىر وي كەلدى.
قىزى ءتىپتى باسىن دا كوتەرمەدى. شىنتاعىمەن تىزەسىنە تىرەلىپ، بۇكىل دەنەسىمەن ەكى جاعىنا تەڭسەلىپ وتىردى.
— تىڭداشى، ماعان ءبىر وي كەلىپ تۇر.
تەرەزا اسىقتى، ويلانىپ جاتۋدىڭ قاجەتى جوق، العا باسۋ كەرەك، ءوزىنىڭ كەرى شەگىنۋ مۇمكىندىگىن كەسىپ تاستاۋى ءتيىس.
ول باستاپ جىبەردى.
— قىزىم، ەگەر مەن سەنى دۇرىس تۇسىنسەم...
شىن ايتۋىندا، مۇنى مويىنداۋ كوڭىل كونشىتپەسە دە، وكىنىشكە قاراي، ومىردە ءاردايىم دەرلىك ءبارى ءال-اۋقاتقا كەلىپ تىرەلەدى. ءبىر جاعىنان العاندا، جىگىت ءماريدى ارداقتايتىن سياقتى، ءبىراق قالىپتاسقان جاعداي وعان اكەسىنىڭ ەركىنە قاراسى كەلۋگە مۇمكىندىك بەرمەيدى. بۇل سولاي عوي، راس پا؟ (ماري باسىن جەڭىل يزەدى، ەندى ول اناسىنىڭ ءسوزىن زەيىن قويىپ تىڭدادى). ال ەكىنشى جاعىنان، ەلەۋلى قاراجاتقا مۇقتاج فيلو اكە ءوزىنىڭ ۇلى قۇمداقتىڭ قىزىنا ۇيلەنگەنىن قالامايدى. بۇل كۇرەستە كۇشتەردىڭ ورنالاسۋى ناق وسىلاي ەكەنىنە كەلىسىپ، ماري تاعى دا باسىن يزەدى.
— ەندى مەن لاروكتار تاراپىنان ماعان تيەسىلىنىڭ بارىنەن سەنىڭ پايداڭا باس تارتسام شە....
ءيا، ماسەلە، ارينە، قۇمداق تۋرالى: اناۋ-مىناۋ ەمەس، ءۇش مىڭ گەكتار ورمان جايلى، ونى اكەسى ءىشىنارا كەسكەن، قازىرگى كەزدە تەرەزانىڭ كىرىسى قاتتى ازايىپ كەتكەنى دە سول جاعدايدان ەدى؛ ءبىراق قالاي بولعاندا دا، بۇل جەردىڭ كەلەشەگى زور — جاقسى تامىر الىپ كەتكەن قاراعاي كوشەتتەرىنىڭ ون بەس جىلدىق وسكىنى، داعدارىسقا قاراماستان، بىرنەشە ميلليون فرانك قاراجات قوردانى قۇرايدى. ەگەر فيلوعا اقشا دەرەۋ كەرەك بولىپ تۇرسا، وسى جەردىڭ ءبىر بولىگىن كەپىلگە سالۋىنا ەشتەڭە بوگەت بولماس ەدى... تەرەزا ءدال ەسەبىن بىلمەيدى، ونى انە-مىنە كۇتىپ وتىر، كۇندەلىكتى جۇمساۋىنا اقشاعا مۇقتاج بولعاندىقتان، بۇل ەسەپ-قيساپتى كۇيەۋىنە ايتپاستان، وزىنە عانا حابارلاۋدى ءوزىنىڭ نوتاريۋسىنا تاپسىرعان-دى. قالاي بولعاندا دا، فيلو وسىنداي جولمەن وزىنە قاجەتتى قاراجاتتى الا الادى دەپ پايىمداۋعا نەگىز بار. ال ءقازىر فيلونىڭ شارۋاسى شايقالىپ تۇرعان جاعدايدا، جورجدىڭ "سەنىڭ اجەڭ ايتا بەرەتىنىندەي، باسقا جەردە ىزدەگەنگە — سۇراعان" كەزدەستىرە كەتۋى نەعايبىل
سوڭعى تىركەستى تەرەزا كوڭىلدەنىڭكىرەپ ايتتى، ءوز باسىنا تيەسىلىنىڭ ءبارىن قۇرباندىققا شالۋعا بارمىن دەگەن ءبىر عانا ويدان سونداي جەڭىلدەنىپ سالا بەردى. ءبىراق ماري يىقتارىن قيقاڭ ەتكىزدى: بۇل مۇمكىن ەمەس، اناسى ءوزىن تاقىرعا وتىرعىزا المايدى، ويتكەنى ونىڭ وزىنە تۇرمىس-تىرشىلىگىندە تالعام ەتۋ ءۇشىن بىردەڭە الىپ قالۋى قاجەت قوي؛ ول ءجون-جوسىقسىز قيالعا بەرىلىپ كەتتى؛ ونشاقتى مينۋت ويلانسا، ءوز نيەتىنەن اينيدى.
تەرەزا بۇل تۋرالى تالايدان ويلاپ ءجۇرمىن، بۇعان كەلتىرگەن جامانشىلىقتى ازداپ بولسا دا تۇزەۋ ءوزى ءۇشىن ايتىپ جەتكىزگىسىز باقىت ەكەنىن، قارتتارعا ارنالعان الدەبىر قاراپايىم جاتاقحانادا ءوزى ءۇشىن تولەم جاساپ تۇرۋعا جەتەرلىك بولماشى عانا ۇلەسپەن قاناعاتتاناتىنىن ايتىپ، قارسىلىق ءبىلدىردى. (جاعدايدان شىعۋدىڭ بۇل امالىن ول تاپ ءقازىر، سوڭعى مينۋتتا ويلاپ تاپتى، الايدا ونداي جايلاردىڭ بىرىندە تۇرعاننان گورى، الدەبىر بولىمسىز كۇركەشىكتە اشتان ولگەنىم جاقسى دەپ، بەكەم بەل بايلادى). تالايدان بەرى ءوزى كوپ نارسەدەن تارتىنىپ جۇرگەنىن، جۇرەگى ەرتە مە، كەش پە، ءبارىبىر "سىر بەرەتىنىن" (دارىگەر ونى بۇدان جاسىرمايدى)، ەندى بۇعان ءوزىنىڭ كۇندەرىن وتكىزەتىن ءبىر بۇرىش قانا كەرەكتىگىن قوستى.
ماري ەندى بۇرىنعىداي تاباندىلىق كورسەتپەگەنىمەن، مۇنداي قۇرباندىقتى قابىلداي المايمىن دەپ وزەۋرەدى، ونىڭ ۇستىنە اكەسى دە وسى ۇيعارىمدى قۇپتاۋى كەرەك جانە، اقىرىندا، فيلولاردىڭ وزدەرى بۇل مامىلەگە دەن قويۋلارى قاجەت. ءبىراق تەرەزانىڭ بارىنە دە جاۋابى دايىن ەدى: نەكە كەلىسىم-شارتىندا بۇل وزىنە تيەسىلى مۇلىكتەردىڭ تولىق مەنشىك يەسى بولىپ قالا بەرەتىنى ايتىلعان. كۇيەۋى مۇنىڭ شەشىمىنە ەشتەڭەمەن كەدەرگى كەلتىرە المايدى، العاشقى ساتتە مۇمكىن قايران قالار، ءبىراق قارسىلىق جاساۋعا وندا ەشقانداي نەگىز جوق... فيلولارعا كەلسەك...
— تىڭدا! سەنىڭ جورجىڭمەن كەزدەسكەنىمدى قالايسىڭ با؟ مەن وعان بۇكىل وسى امالدى تۇسىندىرەيىن دە؟
— و، جوق، ەڭ باستىسى — بارماڭىز... كوزگە كورىنبەڭىز... ەگەر مەن ءسىزدىڭ جانىڭىزدى اۋىرتسام، كەشىرىڭىز، ءبىراق مەنىڭشە...
تەرەزا باسىن شايقادى. جوق، ماري مۇنى اۋىرتىپ تۇرعان جوق — بۇل ەندى اۋرۋ-سىرقاۋىن سەزىنۋدەن قالدى. ءبىراق ناق الگى بوزبالانىڭ بۇل تۋرالى تۇسىنىگى، ءسىرا، تەرىس بولسا كەرەك، ونىڭ مۇنى كورگەنى، دەگەنمەن، جامان بولماس ەدى.
— مەنىڭشە، ونى ءبىر عانا مەن يلاندىرا الاتىن سياقتىمىن، مەنىڭ جوسپارىم ەكى جاقتى ءتيىمدى، ويتكەنى ول اكە فيلونىڭ قارسىلىعىن تويتارادى: ول وزىنە قاجەتتى قوردى الادى جانە تەرەزا دەسكەيرۋدەن (بۇل ءبىر ءسات تولقىپ كەتتى) قۇتىلادى... تۇسىنەسىڭ بە؟ مەن ەلەۋسىز كوزدەن عايىپ بولامىن، جوعالامىن، مەنىڭ ولگەنىمدى ەشكىم دە بىلمەي قالادى.
— جوق، — دەپ قارسىلاستى ماري. — بۇل تۋرالى ءسوز بولۋى مۇمكىن ەمەس! مويىندايمىن... ەگەر ءسىز جورجبەن جولىقساڭىز، وندا ءسىزدىڭ ويىڭىزشا، ونىڭ ماعان قالاي قارايتىنىن ماعان ايتا الاتىنىڭىز مەنى ءبىرشاما قىزىقتىرادى... ارينە، ونىڭ وتە ساق بولاتىنى وزىنەن-وزى تۇسىنىكتى، ءوز سىرىن الدىرا قويماس... ءبىراق ءسىز سۇڭعىلاسىز عوي. مەنىڭ سىزگە نە ايتقىم كەلىپ تۇرعانىن ءتۇسىندىڭىز بە؟.. سىزگە نە بولدى، اپا، اۋىرىپ تۇرسىز با؟
تەرەزا كوزدەرىن اشىپ، زورعا جىميدى:
— جاي... مەن كۇنى بويى جۇرگەن ەدىم... الاڭ بولما. ماعان بىردەڭە جەۋ كەرەك. اننا ماعان اكەپ بەرەدى. ساعان دا دەمالۋ قاجەت. مەنىڭ ايتقانىم تۋرالى ويلان.
— اننا، ماعان شەشىنۋگە كومەكتەسكەنىڭىز قانداي دۇرىس بولدى... قىزدىرعىشتى دايىنداڭىز با... جاتقان قانداي جاقسى! جاستىقتى شامالى كوتەرىڭىزشى... مىنە، وسىلاي. شامنىڭ بۇركەمەسىن تۇسىرىڭكىرەڭىزشى. سورپانى سۋىتتىڭىز با؟
اننا شىنى اياقتى ۇسىندى.
— سورپا ىشەسىز بە، حانىم؟.. بيكەش جاتىپ قالدى.
— وندا اس ۇيدە سالدىرلاتپاڭىز. ءقازىر ساعات ءالى ون. ءسىز بۇگىن كەشكە كەتەسىز بە؟
اننا باسىن شايقادى: بۇگىن كەشكە ول ءوز جاساۋىن تىكپەكشى.
ونداي جاعدايدا، ەگەر ءسىز قارسى بولماساڭىز... نەبارى ون بەس مينۋتقا... جۇمىسىڭىزدى الىپ كەلىپ وسىندا وتىرىڭىزشى... ءبىز اڭگىمەلەسپەيمىز. ءبىراق ءسىزدىڭ جانىمدا بولعانىڭىز ماعان جاعادى. مەن جاقسى دەمالاتىن بولامىن.
— ەگەر بۇل حانىمعا ۇناسا...
تەرەزانىڭ بالا كۇنىندە ءوزى اۋىرىپ قالعان كەزىندەگىدەي، شام جارىعى توبەگە شەڭبەرلەنىپ ءتۇسىپ تۇردى. سوندا بۇل شامنىڭ جارىعىندا جاي كەنەپ ماتانى كەسىپ جاتقان دورەكى قولداردىڭ ەپەتەيسىز قيمىلدارىن بۇگىنگى كەشەگىدەي باقىلاپ جاتاتىن.
تەرەزا ءبىر سىردى سەزەدى: ءبىزدىڭ ارەكەتتەرىمىزدىڭ قالىڭ قاتپارى استارىندا بۇلىنبەگەن، وزگەرمەگەن ءسابي جانى ءومىر ءسۇرىپ جاتادى، ول رۋح ۋاقىت بيلىگىنە مويىن سىنبايدى. قىرىق بەس جاسىندا تەرەزا قايتادان سول باياعى ىمىرت تۇسكەن كەزدەگىدەي سەرگىپ، كۇتۋشىنىڭ جانىندا بولۋى تىنىشتاندىرعان كىشكەنتاي قىزعا اينالدى.
— اننا، بۇگىن تاڭەرتەڭ نە ويلادىڭىز؟
قىزمەتشى سەلك ەتە قالدى:
— بۇگىن تاڭەرتەڭ؟
— ءيا، ءسىز ۋماجدالعان توسەكتى، بەيبەرەكەتتىكتى، شامپان شولمەگىن كورگەنىڭىزدە؟
— ەشتەڭە ويلاعانىم جوق، حانىم.
— سىزگە مەن تۋرالى تالاي جامان ءسوزدى ايتقان بولار-اۋ؟ راس پا! ەسىك كۇتۋشى ايەل... قاساپشى.
— قاساپشىعا كەلسەك، ونىڭىز بەكەر، حانىم! ونىڭ ۇستىنە، ولاي ەمەس ەكەنىن مەن بىلەمىن عوي. ەگەر بىرەۋ بىردەڭە دەر بولسا، ونى ايتار تەك مەن بولارمىن؟
تەرەزا ەشتەڭە دەپ جاۋاپ قاتپادى. ول القىمىنا جاس تىعىلعانىن سەزىپ، تىنىسىن ىرىكتى. اننا مۇنىسىن بايقاماۋى ءتيىس. ءبىراق جىلاپ جاتقاندا قالاي كوز جاسىنان تىنىسىڭ تارىلمايدى، وكسىمەيسىڭ، تۇنشىقپايسىڭ (ويتكەنى ءبىز ون جاستا الدە ەلۋدە بولساق تا، قاشان دا بالا جىلايدى، تەك بالا عانا سولاي ەتە الادى...).
— Ah، حانىم، حانىم!
— ەشتەڭە، اننا، ەشتەمە...
— بيكەش پە ءسىزدىڭ كوڭىلىڭىزدى بۇزعان!
— ءبارى جاقسى، كورىپ تۇرسىز عوي! مەن ءقازىر ۇيقىعا كەتەمىن. مەنىڭ قاسىمدا تاعى بىرەر مينۋت بولا تۇرىڭىزشى.
بۇل كوزدەرىن جۇمدى دا، ءبىر مينۋتتان كەيىن قىزمەتشىگە كەتە بەرۋىنە بولاتىنىن ايتتى. اننا جۇمىسىن جيىستىرىپ، ورنىنان تۇردى.
— جاقسى جاتىپ، جايلى تۇرىڭىز، حانىم.
تەرەزا وعان داۋىستادى:
— ءسىز مەنىڭ بەتىمنەن سۇيمەيسىز بە؟
— و، ارينە، شىن كوڭىلىممەن...
اننا ەرنىن ءسۇرتتى.
IV
— ارينە، قىزىم، مەن سونداي اقىماق ەمەسپىن عوي! مەن وعان الدەبىر قىسىم جاساۋ ءۇشىن كەلدى دەگەن وي ونىڭ باسىندا ەش تۋا قويمايدى؛ مەن ءتىپتى ونىمەن بۇل تاقىرىپقا اڭگىمە قوزعامايمىن دا... ءسوز تەك مىناعان تىرەلەدى: ەگەر سەن كۇيەۋگە شىعا قالساڭ، ول مەنىڭ نيەتىمدى بىلە ءجۇرسىن... ءبىزدىڭ كەزدەسۋىمىز بىرەر مينۋتقا عانا سوزىلادى دەپ ويلايمىن...
— دەگەنمەن، ول سىزگە ىلىك بەرسە، ونى اشىعىن ايتۋعا يتەرمەلەڭىز، بىلۋگە تىرىسىڭىز...
ماري تاس وشاق جانىنداعى اينا الدىندا تۇرىپ كوزىنە قىسقالاۋ پەردە بايلاپ جاتقان اناسىنا تاڭىرقاي قارادى. تەرەزا بەتى مەن ەرنىن ءسال-پال بوياپ ەدى، كەنەت تىپتەن باسقا ايەل بولىپ شىعا كەلدى، بۇل ءقازىر جاساعالى تۇرعان قادام مۇنىڭ ادامدار ورتاسىنا ورالۋ نيەتىن تۋعىزعان سياقتى. ول ساحناعا كايتا شىققان ايەل سياقتى وزىنە الدەبىر ءرولدى قايتادان تاۋىپ الدى، ءسويتىپ بارلىق ۇمىت بولعان قيمىل-قوزعالىستارى ەسىنە ءتۇستى. ماري دە بۇرىنعىداي جايناڭ قاقتى؛ ۇيقىدان كەيىن سەرگىگەن تۇرىندە كوزدەرى ۇمىتتەن جايناپ كەتتى.
— مۇمكىن ءسىز ونى تابا الماسسىز... دەگەنمەن، جوق! ول ىلعي قوناق ءۇيدىڭ وزىندە تاماقتانادى، ويتكەنى ول تولىق پانسيون ءۇشىن تولەيدى... ەگەر ول ءالى كەلە قويماسا، كۇتە تۇرىڭىز...
— جاقسى، قىزىم، جاقسى! الاڭداما.
كۇن كەشەگىندەي ەدى، سونداي جەڭىل تۇمان تۇسكەن. تەرەزا جورج فيلونىڭ ۆوكزال جانىنداعى موپارناس بۋلۆارىنداعى قوناق ۇيىنە دەيىن جاياۋ بارادى. بۇل نە ايتاتىنىن ويلاعان دا جوق. ءقازىر بۇنىڭ نازارى كوپىر جولىنىڭ ورتاسىندا قازىلعان وردا جۇمىس ىستەپ جاتقان ادامدارعا جانە ارباسى تيەلگەن انە ءبىر جاسوسپىرىمگە، ءتىپتى قابىرعاعا سۇيەنگەن، ءبىراق قايىر سۇراپ قول جايماي تۇرعان ايەلگە اۋدى. تەرەزا ءوز مۇلكىنەن باس تارتۋعا بەكەم بەل بايلادى — ءوزىنىڭ وسى باس تارتۋىنا قۋانىشتى ەدى. بۇنىسىنا ازىرگە وزىنە-وزى ريزا. وزىندە تەك اشتان ولمەستەي عانا بىردەڭە قالاتىن كەزدەگى ءومىرى قالاي بولارىن كوزگە ەلەستەتۋ مۇمكىن ەمەس. ءبىراق بۇل تيتتەي دە قورقىنىش سەزىمىنە بەرىلىپ وتىرعان جوق. ءوزىن قورقىتۋعا بوسقا تىرىسىپ، "سونداي جاعدايعا تاپ بولعاندا، كورەسىڭ" دەپ قايتالاي بەرەدى. مۇمكىن بۇل ءبىر ورايلى كۇنى ءوز ۋادەسىن ورىنداۋىنا تۋرا كەلەتىنىنە سەنبەيتىن بولار. ول توي بولا ما ءوزى. ونىڭ ۇستىنە، ەگەر وتباسى مۇنىڭ دۇنيەدەن باس تارتقانىنا كەلىسكەن جاعدايدا، بەرنار دەسكەيرۋ مۇنىڭ ەشتەڭەدەن مۇقتاجدىق كورمەۋىن ويلاستىرادى. ءبىراق بۇنىڭ، ارينە، الدەقايدا قارابايىر تۇرمىس كەشۋىنە تۋرا كەلەدى. بۇل الدا كۇتىپ تۇرعان تارىعۋشىلىقتى كوزىنە ەلەستەتۋگە تىرىسىپ كوردى، ءبىراق ول ەلەس الدىندا تۇرعان ءوز يگىلىگىن ءوزى قياتىنى تۋرالى وي كەلگەندە پايدا بولاتىن قۋانىشىن باسا المادى.
تەرەزا ۆوجيرار كوشەسىمەن مونپارناس بۋلۆارىنا شىقتى دا، سول جاق بەتىنە ءوتىپ، ۆوكزالعا دەيىن باردى. بۇل كىر باسقان ەسكى ۇيلەرگە كوز تاستاپ: "دە نانت قوناق ءۇيى"، "مەن دە فەر دە ل-ۋەست ءقوناقۇيى" دەگەن ماڭدايشا جازۋلاردى وقىدى، ويتكەنى ماري مەكەن-جايدى ءدال سىلتەي الماعان.
اينەكتەلگەن ءبىر ەسىكتىڭ ارعى جاعىندا قوناق ءۇي باسقارۋشىسى وتىرعان ۇستەلدىڭ جانىندا ءبىر توپ ەركەك تۇردى. ءبىر ءسات مۇدىرىستەن سوڭ تەرەزا باسقىشقا قاراي بىرنەشە قادام باستى. جەڭىن ءتۇرىپ العان لاس كويلەكتى ولپى-سولپى ءدالىز كەزەكشىسى ەتىك ششەتكالارى تولتىرا سالىنعان جاشىكتى باسقىش تەپكىشەگىنە قويىپ، تەرەزاعا ءوزىنىڭ بۇجىر بەتىن بۇرىپ: "فيلو مىرزا ما؟ ءتورتىنشى قاباتتا، 83-بولمە"، — دەدى. تەرەزانىڭ ءبىر ايەل ونىمەن سويلەسكىسى كەلەدى دەپ ايتۋىن سۇراعانىنا جاۋاپ رەتىندە:
— ءيا، ول وزىندە سياقتى، تۋرا بارا بەرىڭىز، — دەگەندى قوستى.
ءوزىنىڭ ءوتىنىشىن قايتالاپ، بۇل ونىڭ قولىنا تيىن ۇستاتا قويدى.
ول كەكەسىندى كۇلىپ، مۇنى اياعىنان باسىنا دەيىن شولىپ شىقتى.
— دەمەك، وعان ەسىمىڭىزدى ايتپايمىن عوي؟ جاي عانا "ءبىر ايەل" دەيمىن.
بۇل ونىڭ ارتىنان تىكتەۋ باسقىشپەن جايلاپ كوتەرىلدى، بارعان سايىن قاراڭعىلانا ءتۇستى. تومەندە شىققان اس ءۇيدىڭ ءيىسى بىرتە-بىرتە ءيىس سۋدىڭ جانە اجەتحاناسىنىڭ ساسىق يىسىنە اۋىسا باستادى. بىرەۋ ايعايلادى:
— ارينە، كەلە بەرسىن!
الدەكىم جاقتاۋشادان اسىلىپ ەڭكەيدى. "بۇل نە قىلعان سىپايىگەرشىلىك؟" دەگەن داۋىس ەستىلدى بۇعان. جوعارىدا بەسىنشى قاباتتىڭ الاڭ قايىندا تۇرعان جاس جىگىت، ءسىرا، باسقا ايەلدى كورۋدى كۇتسە كەرەك... تەرەزانى كورگەن كەزدە ول سىرەسىپ قالدى:
— ءيا، حانىم، مەنىڭ اتىم جورج فيلو.
ونىڭ ەسىگى اشىق بولمەسىنەن الاڭقايعا جارىق ءتۇستى، ءبىراق ونىڭ ءوزى جارىققا ارقاسىن بەرىپ تۇرعان ەدى. بۇل تەك ونىڭ بويى ۇزىن، ەڭكىشتەۋ، ماڭدايى قۋشىق، ۇرپيگەن شاشى قارا، پيدجاكسىز ەكەنىن عانا بايقادى. ول توقىما كەۋدەشە كيىپ الىپتى، كوگىلدىر كويلەگىنىڭ جاعاسى اشىق. تەرەزا وعان ايتار ءبىر اۋىز ءسوزى بار ەكەنىن، ءبىر نارسەنى تۇسىندىرگىسى كەلەتىنىن اپتىعا حابارلادى. بۇل شاقىرۋدى كۇتپەستەن بولمەگە كىردى دە، ەسىكتى ادەيى اشىق قالدىرعان بوزبالاعا ءجۇزىن بۇرىپ، ءوزىنىڭ ەسىمىن اتادى.
تالاي جىلدان بەرى مۇنىڭ ءبىر اڭعارعانى: مۇنىڭ اتى اتالسا بولدى-اق، سەن — كلەردىڭ نەمەسە ارجەلۋزدىڭ ادامدارىنىڭ وڭىندە ءاردايىم ءبىر ايرىقشا اۋەستىك پايدا بولادى. سونداي كەيىپ ءقازىر مىنا ۇزىن تۇرا، سۇيەكتى، بۇعان قاراي ەڭكەيگەن تۇردە دە بار ەدى. ءبىراق ودان الدەبىر الاڭداۋشىلىق پەن سەنىمسىزدىكتى اڭعارعان تەرەزا ەڭ الدىمەن سونى سەيىلتۋدى ۇيعاردى:
— ابىرجىماڭىز، مەن وزىمە تىپتەن قاتىسى جوق ىسكە ارالاسۋ ءۇشىن كەلگەنىم جوق. ءيا، مەن ءبىر مينۋتقا عانا كىردىم، — دەپ اسىعا ۇستەمەلەدى. — ەگەر سىزدەر ماري ەكەۋىڭىز ءبىر كەزدە الدەبىر ۇيعارىمعا كەلەتىندەي جاعدايدا، مەن مىنانى حابارلاۋعا ءتيىسپىن...
ەش قىسىلىپ-قىمتىرىلماي، بويىن ەركىن بيلەپ العان بۇل تىپتەن سابىرلى سويلەپ كەتتى. ءوزىنىڭ سوزدەرى مەيلىنشە ايقىن بولعانىمەن، بۇعان ول سوزدەرى بوزبالانىڭ ساناسىنا جەتپەي جاتقانداي اسەر پايدا بولدى؛ ءسوزىن جالعاستىرا وتىرىپ، بۇل وعان اۋىق-اۋىق كوز تاستاپ قويدى، ونىڭ نەگە وسىنداي ءبىرتۇرلى ەكەندىگىن اڭداعىسى كەلدى. بۇنىڭ بايقاعانى: ونىڭ كوزدەرى ءسال قىليلاۋ ەكەن؛ بۇل كەمىستىك جالپى العاندا كادىمگى بەت الپەتىنە وزىنشە تارتىمدىلىق، ال كوز جانارىنا ماساڭداۋ قارايتىنداي سياقتى الدەبىر مۇنارتقان رەڭك بەرىپ تۇردى. تەرەزا اسىرە سىپايىلىققا دا باسپاي، ونىڭ ادەپسىزدىگىن دە مەگزەمەي: "وتىرۋعا رۇقسات ەتەسىز بە؟" — دەپ ايتقان كەزدە، ول ابىرجي عافۋ ءوتىنىپ، ىلە ورىن تاقتان پالتوسىن، كىر كويلەگىن جانە بەيبەرەكەت شاشىلىپ جاتقان ءبىر شوعىر گرامموفون تاباقشالارىن الا سالا، بۇعان ورىندىقتى جىلجىتتى، سونان سوڭ قولىمەن بىرنەشە مارتە بەتىن جانە يەگىن سيپالاپ، قىرىنباعانى ءۇشىن كەشىرىم سۇرادى. تەرەزەنى جاۋىپ:
— ايتپەسە ەشتەڭە ەستىلمەيدى، — دەدى.
— ءسىرا، ۆوكزالعا تىم جاقىن تۇرۋ اۋىر بولار....
— و، جوق، مەن شۋدى ەلەمەيمىن.
ول تەرەزاعا قاراما-قارسى كەرەۋەتكە وتىرىپ، ەندى مۇنى مۇقيات تىڭدادى:
— بۇل جەردە سىزگە الدەبىر قىسىم جاساۋ نەمەسە سول سياقتى بىردەڭە تۋرالى ءسوز بولىپ وتىرماعانىن تۇسىنەرسىز... مەنىڭ كۇيەۋىم ماري جونىندە ءوزىنىڭ وي-نيەتى تۋرالى ماعان تىپتەن ەشتەڭە حابارلاعان جوق، ال مەن قىزىمنان تىم جىراقتا تۇرامىن، الدەبىر پىكىرلەسە قويارلىقتاي...
تەرەزا ءوزىنىڭ قالاعانىنداي ۇندەستىكتە شىعا قويماي، باسەڭ ۇنمەن مىڭقىلداپ، جەڭىل قىرىلداي قالعان ءوز داۋسىنىڭ وسى ءبىر ىرعاعىنا ريزا بولمادى.
مەن ماريگە تارتار سىيىمدى سىيلاعان سوڭ ىلە-شالا ءارى ءبىرجولاتا قارامدى جوعالتامىن، — دەپ ايتقان كەزدە بۇل ءوز داۋىسىن ءوزى ەستىدى.
ءوزىنىڭ كادىمگى داۋسىمەن ايتىلعان سوڭعى تىركەستىڭ ءمانىن بۇل قولىنىڭ قيمىلىمەن ەسەلەي ءتۇستى. اسىرەلەۋگە دە ۇمتىلمادى، ءوزىن قۇرباندىق ەتىپ تە كورسەتپەدى. جورج فيلو "دۇنيەلىك ماسەلەنىڭ ءوزى ءۇشىن ەشقانداي ماڭىزى جوق" دەپ مۇنى سەندىرمەك بولدى.
— ءبىز بۇكىل ءومىرى وسى ءبىر جاساۋ، مۇرا، وسيەت ماسەلەلەرى توڭىرەگىندە وتكەن اتا-انامىزداي ەمەسپىز. داعدارىسقا بايلانىستى ونىڭ ءبارى كەلمەسكە كەتتى: ول ەندى ءبىزدى تولعاندىرا قويمايدى، — دەپ ۇستەمەلەدى ول شەشىلە جانە سونىمەن قاتار قىسىلا سويلەپ.
— مەن بۇعان كامىل سەنىمدىمىن. ءبىراق ءسىزدىڭ اكەڭىز مەنىڭ نيەتىمدى بىلۋگە قاقىلى؛ ەگەر ءسىز مۇنى قاجەت دەپ ەسەپتەسەڭىز، وعان وسىنى جەتكىزۋىڭىزدى سۇرايمىن.
تەرەزا ورنىنان تۇردى. جورج فيلو تولقىپ تۇرعانداي كورىندى:
— ماري سىزدە مە؟
ول تەرەزاعا ويلانا قارادى. تەرەزە جابىلعان سوڭ بولمەنى كيىلگەن كويلەك-كونشەكتىڭ، تەمەكىنىڭ، سابىننىڭ ءيىسى باسىپ كەتتى. ونىڭ ۇستىنە وسى ۋاقىتتا كۇن ءجۇزى كولەگەيلەنىپ كەتكەندىكتەن، بولمە كەنەت سۇرەڭسىز تارتىپ سالا بەردى. تەرەزا ءماريدىڭ باسىنا ب ا ق قوندىرۋدىڭ يكەمدەۋگە وڭتايلى ءساتى تۇسكەنىن سەزدى.
— ول بۇگىن كەشكە كەتەدى. وعان سالەم ايتقىڭىز كەلمەي مە؟
— حانىم، ءسىزدىڭ مەنى تۇسىنگەنىڭىزدى قالار ەدىم...
تەرەزا لىپ ەتىپ قايتادان وتىرا قويدى دا، ءوزىن كورسەتە الاتىن سول كەيپىمەن — الدەبىر وزىمشىلدىك ماقساتىنىڭ مۇلدەم جوقتىعىمەن قاتار، اڭگىمەلەۋشى وزىنە ايتىپ وتىرعان ماسەلەگە ىقىلاسىن اڭعارتا بىلەر كەيىپپەن وعان قاراي قالدى. ول ءوزى جيىرما ەكىدە ەكەندىگىن، نەكەلەسۋدەن جۇرەكسىنەتىنىن ايتتى. ەگەر وعان ۇيلەنۋ سونشالىقتى قاجەت بولسا، ول، ارينە، ءماريدى قالار ەدى...
— اھ، — دەپ ونى ءۇزىپ جىبەردى تەرەزا، — ءسىز وسى سوزدەردى وعان ايتا بارۋعا رۇقسات ەتەسىز بە؟ بۇل ءسىزدى ەشتەڭەگە مىندەتتەمەيدى...
جىگىت بۇنىسى ءوز تاراپىنان انشەيىن ايتا سالىنعان ءسوز ەمەستىگىن نىعىرلاي ءتۇستى.
ول، راسىندا دا، ءماريدى سۇيىسپەنشىلىكپەن ويلاپ جۇرەدى. ءوزىنىڭ ەسكە الار بۇكىل بالالىق شاعى جانە بوزبالالىق كەزەڭى ونىمەن بايلانىستا وتكەن. دەمالىستى سەن-كلەردە ءماريسىز وتكىزۋ ونىڭ ءىشىن پىستىرار ەدى.
— مەن قۇمداقتى ۇناتامىن دا، جەك كورەمىن دە... ال ءسىز شە؟
— مەن بە؟
سەن-كلەردىڭ اتىن اتاعاننان-اق بۇل ايەلدىڭ ميىنا ءوزىنىڭ كىم ەكەندىگى جانە نە كەلۋى تيىستىگى ەسىنە ءتۇسىپ، جىگىت قىزارىپ كەتتى.
ءبىراق ول تەرەزا دەسكەيرۋدى ءقازىر وزىنە قىسقالاۋ پەردە استىنان ويلانا قاراپ وتىرعان جانمەن ەش ۇيلەستىرە المادى.
— مەن ەش ۋاقىتتا ۇيلەنبەيمىن دەپ ايتپايمىن، — دەپ جالعاستىردى ول ءبىرشاما ۇنسىزدىكتەن سوڭ. — ءبىراق قازىرگى ۋاقىتتا... ونىڭ رەتى كەلمەيدى! ەڭ الدىمەن وقىپ الۋ كەرەك، ىلعي ەمتيحان...
— بۇل ەشتەڭە ەمەس، — دەپ ءۇزدى ونى تەرەزا. — قايتا ۇيلەنۋ ساۋىق-سايراننان، ساندالىس ومىردەن قۇتقارادى. ءبىراق مەن ءسىزدىڭ وسى جاسىڭىزدا تولقىت وتىرعانىڭىزدى تۇسىنەمىن.
— راس پا، حانىم؟ مەن ەندى عانا نەبارى جيىرما ەكىگە شىقتىم عوي.
بۇل كوزىن مىنا ارىقشا سوپاق جۇزدەن ايىرمادى، ونىڭ بەدەرلەرى سونداي ايقىن بولعانىمەن، ءالى قاپتاسا قويماعانداي، ال قوڭىر قىلي كوزدەرى ەش توقتاماي الاق-جۇلاق ەتەدى، مىنا بەتتە تەك ۇلكەن اۋىز عانا بىردەن كوزگە تۇسەدى.
— سىزگە مەن ەندى جيىرما ەكىدەمىن دەگەن ءجون بولار.
ول قىنجىلا سۇرادى:
— مەنى سونشالىقتى جاس ەمەسسىز دەگىڭىز كەلە مە؟
— وي، بىلە بىلسەڭىز! ساپار باستالعان ەكەن، بۇل جەتەر جەرگە جەتىپ قالعانىڭىزبەن بىردەي... سولاي كورىنبەي مە؟
ءيا، ول مۇنى جاقسى تۇسىنەدى.
— ويلاڭىزشى، مەن جيىرما جاسقا تولعان كۇنى، سەنەسىز بە، مەن سولاي جىلاپ جىبەردىم...
— ءسىزدىڭ جىلايتىنىڭىزداي بار ەدى، — دەدى تەرەزا بايسالدى.
جىگىت مۇنى تىڭداپ وتىردى، بۇل ايتتى:
— جاستىق شاق كەزەڭنىڭ باستالۋى ەمەس، قايتا كەرىسىنشە، اياقتالۋعا بەتتەۋى...
— ايتسە دە، — دەپ قوستى تەرەزا گرامموفون تاباقشاسىن ونىڭ اتاۋىن وقۋ ءۇشىن كوزىنە جاقىن الىپ كەلە، — ءسىز مۋزىكانى ۇناتاسىز با... مۇنى تەك مۋزىكا عانا بەرە الادى، مىنە، قاراڭىزشى، شۋمان...
— ءسىرا، سولاي بولار، مەن مۋزىكادان ناق سونى ىزدەيمىن. ءسىز قالاي ويلايسىز، مۇنداي سەزىمدى جاستىق شاقتا تالايلار باستان كەشكەن بە؟
تەرەزا بۇل سەزىم مەنەن گورى وزىڭىزگە جاقسى تانىس بولار دەپ جاۋاپ بەرگەندىكتەن، ول اسىعا ۇستەمەلەدى:
— مەنىڭ دوسىم بولعان ەدى، ول بيىل شىلدەدە وزىنە-وزى قول سالىپ، ءولىپ كەتتى. بىردە-بىر سەبەبىن، ادەتتە، ءوزىن-وزى ولتىرۋگە بارۋدى تۇسىندىرەتىن بىردە-بىر سەبەپتى تابۋ مۇمكىن ەمەس. مەن ونى جاقسى بىلەتىنمىن: بۇل جەردە ەشقانداي ماحاببات ماشاقاتى، ەشقانداي قيالي جەلىكپە بولعان جوق...
— ەسىرتكى شىعار مۇمكىن. ءبىراق، — ءسىزدى تىڭداپ وتىرعاندا ويىما ءقازىر كەلدى، — ءسىز ايتىپ وتكەن الگى سەزىمگە ۇقسايتىن سياقتى... ول بىردەڭەنىڭ اياقتالۋىن جاقىنداتقىسى كەلدى، ونى ءبىرجولاتا تىندىرۋعا ۇيعاردى-اۋ. مۇنداي وي باسىما بۇرىن ەشقاشان كەلگەن ەمەس ەدى...
تەرەزا ورنىنان تۇردى.
— ماري مەنىڭ كەلۋىمدى توسىپ وتىر، ءسىزدى دە كىدىرتتىم...
مۇنىڭ داۋسى ەندى تىپتەن وزگەشە، رەسمي دەرلىك ناشىندە شىقتى.
— دەمەك، كازىرگى ۋاقىتتا نەكەنىڭ ءوزى ءسىزدىڭ زارەڭىزدى الادى دەپ ۇيعاردىق قوي. ءسىز مەنىڭ وعان وسىنى ايتا بارۋىما رۇقسات ەتەسىز بە؟ ءسىزدىڭ وعان دەگەن سەزىمىڭىز اينىمايدى دەپ قوسۋعا رۇقسات پا؟
ول تەرەزانىڭ سۇراعىنا جاۋاپ قاتپادى.
— قىزىق ەكەن، — دەدى ول. — مەن ءسىزدىڭ كىم ەكەنىڭىزدى تىپتەن ۇمىتىپ كەتىپپىن. بۇلاي دەپ ويلاعان جوق ەدىم... ماري ماعان ەسكەرتكەن جوق... ول ادامداردى سيپاتتاي المايدى...
بۇلار ءبىر ءسات ءۇنسىز قالدى، ۇنسىزدىكتى بۇزا جورج ءوزىنىڭ ماريمەن قوشتاسۋعا كەلۋىنە بولا ما دەپ سۇرادى. ءسىرا، ول ساعات ونداعىمەن كەتەتىن بولار؟
— سىزگە بۇگىن كەشكە بىزبەن تاماقتانۋعا نەگە كەلمەسكە؟ — دەپ سۇرادى تەرەزا كەنەت ءوزى ءۇشىن دە كۇتپەگەن جەردەن. — سونان سوڭ ءسىز ءماريدى ۆوكزالعا شىعارىپ سالار ەدىڭىز...
ول تاڭىرقاعان جوق، قايتا مۇنىڭ ۇسىنىسىن ءبىرشاما قىزۋلانا قابىل الدى. بۇلار ول ساعات التىعا قاراي كەلەتىن بولىپ ۋادەلەستى. وسى ساتتە قىزمەتشى بارلىق ۋاقىتتا ءسال اشىق تۇرعان ەسىكتى ايقارا اشتى.
— گارسەن حانىم كەلدى.... مەن وعان سىزدە ءبىر كىسى بار دەپ ايتتىم. ول تومەندە كۇتىپ وتىر.
جورج تەرەزاعا بۇرىلىپ، ريزا كەيىپپەن:
— ءسىز وكتاۆ گارسەن حانىمدى بىلەسىز بە؟.. لابيۋرتتىق گارسەندەر... سىزدەر ءتىپتى الىس تۋىس بولىپ تا كەلەرسىزدەر؟ ولار ءقازىر پاريجدە تۇرادى.
— مەن ونىڭ ەنەسىن بىلەتىنمىن، — دەدى تەرەزا. — ءبىراق ونى ۇزاق كۇتتىرىپ قويماڭىز ەندى... الدە ول ءسىزدىڭ ءوز ادامىڭىز با؟
ول ءبىرشاما ماسايراي قارسىلىق ءبىلدىرىپ جاتتى:
— و، جوق، حانىم! ءسىز ويلاي كورمەڭىز...
قوناق ءۇيدىڭ كىرەبەرىسىندە تەرەزا بويشاڭ جاس ايەلگە جىلدام كوز تاستاپ ءوتتى. ساعات كۇندىزگى ءبىر شاماسى ەدى. تەرەزا ءقازىر ءوزى ماريگە جەتكىزەر قۋانىشتى حابار تۋرالى ويلاپ، كوڭىلدى كەلە جاتتى. قىزى مۇنى قانداي تاعاتسىزدانا كۇتىپ وتىر دەسەڭشى! ونى تىم ۇمىتتەندىرمەۋ كەرەك... ءبىراق ماري باسقىشتا كۇتىپ تۇرعانىن كورىپ، تەرەزا ءوزىن ۇستاي الماي داۋىستاپ جىبەردى:
— بۇگىن بىزدە كىم تاماقتاناتىنىن تاپشى؟
ماري اتىن اتاۋعا باتىلى بارماي، تەك كۇلىمسىرەدى.
— ول ساعات التىعا قاراي كەلەدى جانە سەنى ۆوكزالعا شىعارىپ سالادى...
ماري شەشەسىن ەلىكتىرىپ وزىمەن بىرگە قوناقجايعا الىپ كىردى دە، وعان قالپاعىن شەشۋگە مۇرشا بەرمەي، ونى ءوز قۇشاعىنا قىستى:
— ءسىز سونداي مەيىرىمدىسىز! ال مەن قانداي قاتىگەزبىن!
تەرەزا ۇزىلدى-كەسىلدى قارسىلىق ءبىلدىردى:
— جو-جوق، مەن سونشالىقتى قايىرىمدى ەمەسپىن.
قىزىنىڭ ىلەسۋىندە بۇل اسحاناعا كىردى.
— ءسىز ماعان ءبارىن ەگجەي-تەگجەيلى ايتىپ بەرەسىز، ءوزىڭىز نە ايتقانىڭىزدى جانە ونىڭ سىزگە نە دەپ جاۋاپ بەرگەنىن... سونان سوڭ ءوز اسەرىڭىز...
— قىزبالانبا! ورەكپىمە!
ماريگە قاناعات اكەلگەن قۋانىش سەزىمى تەرەزانىڭ ساناسىنان بىردەن شىعىپ كەتتى. ءماريدى تىم كوپ ۇمىتتەندىرمەۋ دە، مۇنىڭ كوڭىلىن قۇلازىتپاۋ دا كەرەك دەپ ءتۇيدى بۇل ىشتەي.
— ءيا، ول بۇگىن تاماقتانۋعا كەلەدى... سولاي كەلىستىك... ءبىراق، ەڭ الدىمەن ايتارىم، ونىڭ وزىنە ەشقانداي مىندەتتەمە العىسى جوق... مۇنى ءبىرجولاتا باسى اشىق نارسە دەپ ەسەپتەۋ كەرەك. ول وسىعان تابان تىرەدى...
— وھو!
ۇستاعانعا سۋ قۇيىپ تۇرعان ماري اناسىنا تەسىلە قاراپ، ۇستاعان تولىپ كەتسە دە وعان سۋ قۇيۋىن جالعاستىرا بەردى.
— قىمباتتىم، سەن جايماعا توگىپ جاتىرسىڭ... ەڭ باستىسى، ءوزىڭدى ازاپقا سالما. ول وتە انىق ايتتى: نەكەدەن قورقادى. ونىڭ ۇيلەنۋگە جۇرەگى داۋالاماي ءجۇر. جيىرما ەكى جاستا بۇنىڭ سولاي بولار ءجونى بار! ءبىراق بۇل جەردە ونىڭ ساعان دەگەن سەزىمى باسقا ماسەلە.
بۇلار ءبىر ءسات ءۇنسىز قالدى. ماري توگىلىپ كەتكەن سۋدى ءسۇرتىپ الدى. كەنەت ول تارەلكەنى وزىنەن ىسىرىپ جىبەردى.
— جوق، مەن سىڭىرە الماي تۇرمىن. دەمەك، ول سىزگە ايتتى ما ءوزىنىڭ ماعان دەگەن سەزىمىن... ول سولاي "سەزىم" دەپ ايتتى ما؟
تەرەزاعا سولاي سياقتى. ءبىراق، قالاي بولعاندا دا، ول "ماحاببات" دەپ ايتقان جوق. بۇل ءماريدىڭ ەزۋلىك ەرىندەرىنىڭ جىبىرلاعانى نەنى اڭعارتاتىنىن بىلەتىن، سوندىقتان "سەزىم" دەگەن ءسوز ماحاببات دەگەندى بىلدىرەدى دەپ اسىعا ۇستەمەلەدى. سونشاما ۇزاق كەزدەسۋدە ول تاعى نە ايتتى دەپ، ماري سۇراۋىن قويمادى.
— سونىڭ ءبارى ەسىمدى دەيسىڭ بە؟ ول جازعى دەمالىستارى تۋرالى ەستەلىكتەرى سەنىمەن بايلانىستى ەكەندىگىن، سەن ونىڭ ومىرىندەگى كوپ نارسەگە قانىق ەكەندىگىڭدى ايتتى...
— تاعى؟
شىنتاقتارىن ۇستەلگە قويىپ، يەگىن الاقاندارىنا تىرەپ، ماري اناسىنان كوز المادى:
— بىلمەيمىن، راس ايتام، قىزىم.
— سىزدەر جارتى ساعاتتاي بىرگە بولدىڭىزدار عوي.
— مۋزىكا تۋرالى ايتقانىمىز ەسىمدە قالىپتى.
ءماريدىڭ ءجۇزى جابىرقاۋ تارتتى. قىز كۇبىرلەپ:
— ول مۋزىكانى جاقسى كورەدى، — دەدى.
— ال سەن بۇكىل دەسكەيرۋلەر سەكىلدى، مۋزىكانى ۇناتپايسىڭ... مۇنىڭدى ءجون دەپ ايتۋعا بولماس.
قازىرگى زاماندا رويالدا ويناي الۋ سونشالىقتى قاجەت ەمەس دەپ، ماري قارسىلىق ءبىلدىردى.
— جورجدىڭ ءوزى ايتادى، ەگەر مەن ويناي السام دا، مەنىڭ تارتقانىم ءبارىبىر وندا بار تاباقشامەن سالىستىرۋعا ەش كەلمەس ەدى.
بۇعان ءبارىبىر وكىنۋگە تۋرا كەلەر ەدى دەپ، نىعىرلادى تەرەزا.
— نەگە؟ — دەپ قارسىلاستى ماري، — ەگەر ول قالاعان كەز كەلگەن مۋزىكانى تىڭداي الاتىن بولسا.
— بۇل بىلاي، قىمباتتىم... مۋزىكانتقا نوتانى پاراقتان وقي الاتىن ايەلىنىڭ بولعانى وتە جاقسى... ءبىراق گاپ مۇندا ەمەس. ەگەر مەنىڭ پىكىرىمدى بىلگىڭ كەلسە، تالعامداردىڭ مۇنداي سايكەسپەۋى، ەڭ باستىسى... مۋزىكانى ۇناتپايتىن ايەل مەن مۋزىكا دەگەندە ىشكەن اسىن جەرگە قوياتىن ەركەكتى اجىراتادى.
تەرەزا باسەڭ ايتتى جانە ونىڭ داۋسىنان مۇڭ مەن الاڭداۋشىلىق اڭعارىلدى. ماري قىزۋلانا جاۋاپ قاتتى:
— كەلە-كەلە ول ۇناتاتىننىڭ ءبارىن جاقسى كورىپ كەتەتىنىنە سەنىمدىمىن. مەن بۇل ءۇشىن الاڭدامايمىن. بۇل مۇمكىن ەمەس دەپ ويلايسىز با؟ ونىڭ تالاپ ەتۋى جەتىپ جاتىر...
تەرەزا باسىن شايقادى:
— سابىر ەت، ول مۇنى سۇرامايدى. تۇپتەپ كەلگەندە، ەگەر ءبىر كەزدەرى سەندەرگە بىرگە تۇرۋ بۇيىرسا، ول قايتا كەرىسىنشە ارەكەت ەتۋى مۇمكىن — ول قاشىپ كەتۋ مۇمكىندىگىنە قۋاناتىن بولادى... ءيا، سول كەزدە ونىڭ جانىندا سەن ونىڭ ارتىنان بارا المايتىن ورتا پايدا بولادى. مۋزىكا بىرەسە ايەلگە، بىرەسە ەركەككە بىر-بىرىنەن ەركىندىك بەرىپ تۇرادى... جانە مۇنىڭ سولاي بولعانى دا جاقسى. ايتسە دە، ەگەر ولار ەكەۋى دە مۋزىكانت بولعاننىڭ وزىندە، ءبىر نارسەنى قابىلداۋدىڭ ءوزى ولاردى اجىراتۋى مۇمكىن. مۋزىكا ءبىر-بىرىن ءوزارا ءتان ماحابباتپەن — ءبىر تۇرپاتتى ماحابباتپەن ءارى بىردەي جانىن بەرە سۇيەتىندەردى عانا بىرىكتىرە الادى.
— ءبىز ءبىر-بىرىمىزدى سۇيەمىز عوي، اپا. ول ءوز سۇيىسپەنشىلىگى تۋرالى نەمەسە ءوزى ايتقانداي، "سەزىمى" تۋرالى سىزگە ايتتى ەمەس پە...
تەرەزا ورنىنان تۇردى دا، جىلدام باسىپ قوناقجايعا بەتتەدى. ماري ءوزىنىڭ ءسوزىن جالعاستىرىپ مۇنىڭ ارتىنان ءجۇردى:
— ول مەنىڭ ءوزى ءۇشىن جاراتىلعانىمدى ماعان قانشاما رەت ايتقان-دى، مەنى بىردەن-بىر ايەل.. ءسىز نەگە كۇلەسىز؟
تەرەزا ەرىندەرىن جىمقىرا قويدى. "مەن بۇعان الگى گارسەن تۋرالى ايتپايمىن" دەدى ىشىنەن قايتالاپ. بۇل ماريگە كۇلىپ تۇرعانىم جوق، قايتا كەرىسىنشە — كەنەت قوزىپ كەتكەنىم بەتتىڭ جۇيكە تامىرلارىنىڭ ناۋقاستىق بەلگىسى عوي... دەپ جاۋاپ بەردى. بۇل ءقازىر جاتادى، مىزعىپ الادى. كەشكى اس قامىن ماري جاسايدى، شامپاندى ۇمىتىپ كەتپە. بالمۇزداق الدىرتۋ كەرەك. ءوزى، ءسىرا، جورجدىڭ تالعامىن بىلەتىن بولار؟
— بۇل سەنىڭ كوڭىلىڭدى كوتەرەدى، قىمباتتىم.
توسەكتە جاتىپ تەرەزا ارى-بەرى قويىپ جاتقان ىدىستار سىلدىرىن ەستىدى. تۇنجىراعان كۇن ەدى: جيھاز كۇڭگىرت تارتتى. اۆتوموبيلدەر، جۇك كولىكتەرى جۇيتكىپ، تەجەۋىشتەرى شيقىلداعان كادىمگى كۇن ءوز رەتىمەن ءوتىپ جاتتى. مەكتەپ اۋلاسىنان جەتكەن قۇيقانى شىمىرلاتا شىڭعىرعان داۋىستار ادام بالاسى ءونۋىن جالعاستىرىپ جاتقانىن حاباردار ەتەدى. بۇلىنگەن ورىندىقتاردى جاماپ — ءورۋشى كەرنەيىنىڭ ءۇنى ەستىلدى. "ءماريدىڭ ۇلكەن ءۇمىت كۇتپەگەنى ءجون... ءبىراق ونىڭ باقىتىن كۇيرەتپەۋگە دە ءتيىسپىن. مۇمكىن مەن ونىڭ باقىتى بىت-شىت بولعانىن قالايتىن شىعارمىن؟ بۇل مەنىڭ ءبىر كەزدەرى ىستەگەنىمنەن دە وتكەن جاماندىق بولار ەدى. ول كەزدە مەنىڭ كىنامدى جەڭىلدەتەر ءمان-جايلار بار-تىن. تىرىدەي كومىلگەندىكتەن، مەن تەك ۇستىمنەن باسىپ تۇنشىقتىرىپ جاتقان تاستى ءسال كوتەردىم. ال ەندى — وسى مەنىڭ ىشىمدە ىلعي كەسە-كولدەنەڭدەي بەرەتىن نە بالەم بار؟ ايتسە دە، مەن ءاردايىم قانداي دا ءبىر ىزگى نيەتپەن ءجۇردىم ەمەس پە! (ءوزى ءۇنسىز كۇلىپ قويدى). ءماريدى اكەسىنە كەرى قايتارماق بولعان سول كەشتەگى مويىنداۋىم... مەن وزىمنەن-وزىم اسىپ ءتۇستىم، ازاپ كەشكەنىم ايدان انىق بولسا دا، وسى جەڭىسىمە ماساتتاندىم... اسىرەسە كەشە ءوز دۇنيە-مۇلكىمنەن باس تارتۋعا بەل بايلاعانىمدا قاتتى قۋاندىم. ءوزىمنىڭ شىن مانىندەگى "وزىمشىلدىگىمنەن" مىڭ مەتر بيىكتە شالقىدىم. جانە ىلعي سولاي: مەن بارعان سايىن بيىكتەن-بيىككە كوتەرىلىپ بارا جاتىپ، كەنەت تايىپ كەتەمىن، سويتەمىن دە ءوزىمدى-ىزالى ءارى قاتىگەز كەيپىمدى، ەزىمە ەشقانداي كۇش سالماعان كەزدەگى شىن كەيپىمدى قايتا تابامىن – وزىممەن-وزىم بەتپە-بەت كەلگەندە، مىنە، مەن نە نارسەمەن ۇشىراسامىن".
بۇل جاستىعىن تۇزەپ قويدى: "جو-جوق... مەن سونشالىقتى ازىرەيىل ەمەسپىن. مەن باسقالاردان بارىنە كوزدەرىن اشىپ قاراۋىن تالاپ ەتەمىن. ماريدە مەنىڭ جىنىما تيەتىنى — ونىڭ كوز بوياۋشىلىققا سەنىپ، بەرىلە كەتەتىنى. مەن ۇنەمى كوزدىڭ بايلاۋىن جۇلىپ الۋ ادەتىمنەن ارىلا الماي كەلەمىن جانە توڭىرەگىمدەگىلەردىڭ ءبارىنىڭ كوزدەرى اشىلعانشا تىنىم تاپپايمىن. باسقالار دا مەن سياقتى تۇڭىلۋلەرى كەرەك. نەگە بەزىپ كەتپەيتىندەرى ماعان تۇسىنىكسىز؟ ماريگە: كورىپ تۇرسىڭ عوي، ول سەنى سۇيمەيدى، تىم بولماعاندا، سەن ونى سۇيەتىندەي سۇيىسپەنشىلىكپەن ول سەنى ەش ۋاقىتتا سۇيە المايدى دەپ ايعايلاپ جىبەرگىم كەلەتىنى ىزالىق سەزىمنەن بە؟ بولاشاق ارجەلۋزدىق جەكجاتتار مەن وسىنداي تالپىنىستى، سونشالىقتى ىزدەنىمپاز بوزبالانىڭ ارالارى جەر مەن كوكتەي ەكەنىن قىزدىڭ تۇسىنگەنىن قالايمىن. ادامدى جانە ونىڭ بۇكىل تاعدىرىن وزىڭە باعىندىرۋعا نيەتتەنۋ قانداي وجەتتىك! مەن قىزىما وسى تۋرالى ايتامىن. ەگەر بۇل ءبىر كەزدەرى وعان كۇيەۋگە شىققان جاعدايدا دا مەنىڭ قىزىما ايتارىم: ول ادامنىڭ جان سارايى مىنا تىرشىلىكتە سەن ءۇشىن جابىق بولىپ قالا بەرەدى، ەگەر اقىر سوڭىندا، سەن ونىڭ بەتىن وزىڭە قاراتا الساڭ، وندا ول سەنىڭ اياعىڭا جىعىلادى، ءبىراق ءولىپ جاتىپ... جوق، — دەپ باسەڭ ۇنمەن جالعاستىردى بۇل، — مەن مۇنى وعان ايتا المايمىن".
كۇن اياقتالىپ كەلە جاتتى. كوشەلەردىڭ قيىلىسىندا اۆتوموبيلدەر ءوزارا دابىلداتىپ قويادى. تەرەزا سەن — جەرمەن بۋلۆارىنداعى ترامۆايدىڭ قالاي شىلدىرلاعانىن ەستىدى؛ ءبارى تىنىشتالا قالعان كەزدە ارا-اراسىندا الدەبىر قۇس شيقىلداپ، سونان سوڭ تىنا قويادى. ءسال ءبىر قيمىلى ماريگە كۇيزەلىس اكەلەتىندەي، تەرەزا وسىندا جاتا تۇرادى، قيمىلدامايدى. كادىمگى انشەيىن سوزدەردەن باسقا ەشتەڭە ايتپايدى، ۇندەمەۋگە تىرىسادى. ماري ورالىپ، مۇنىڭ بولمەسىنىڭ ەسىگىن قاققاندا تەرەزا ءوزىن جاقسى سەزىنىپ جاتقانىن، تاماققا شىعاتىنىن، ءبىراق وعان دەيىن دەمالعىسى كەلەتىنىن داۋىستاي ايتتى.
ساعات التىدان سوڭ كوپ ۇزاماي بۇل الدىڭعى بولمەدەن قوڭىراۋدى، سونان سوڭ ءماريدىڭ ساقىلداعان كۇلكىسى ءۇزىپ-ۇزىپ جىبەرەتىن ەركەك داۋسىن ەستىدى. جورج بەن ماري ارا-تۇرا جارىسا سويلەپ، ىلە بىردەن داۋىستارىن باسەڭدەتە قويدى: "ءسىرا، ولار ءقازىر مەن تۋرالى ايتىپ جاتقان بولار..."، — دەپ ويلادى تەرەزا. تىپ-تىنىش بولا قالدى جانە قوناقجايدا ەشكىم جوق سياقتى ەدى. و، ولاردىڭ اراسىندا وزىنشە ءبىر كەلىسىم بار: جىراق جۇرگەن جۇرەكتەر تۇلا بويدى بيلەپ الادى، ءتان وسى جۇرەكتەردى اجىراتىپ تۇرعان شىڭىراۋ ارقىلى تابىسادى؛ ءتان قۇزدى بۇركەمەلەۋ، جاسىرۋ ءۇشىن ونىڭ ءۇستىن جاۋىپ تۇرادى. ءسىرا، ول باسىن ءماريدىڭ يىعىنا قويسا كەرەك، بارلىق قيىندىق وزىنەن-وزى شەشىلىپ جۇرە بەردى جانە تۋىنداعان بارلىق ماسەلە ويداعىداي جون-جونىنە كەلگەندەي.
ولار ادەيى ورىن تاقتى جىلجىتتى، بولماشى بىردەڭەلەردى سامبىرلاي ايتىپ، جوتەلىپ قويادى. Ac ۇيدەن دايىندالىپ جاتقان ءدامنىڭ ءيىسى جەتتى. تەرەزا جارىقتى جاقتى، كەرەۋەتتەن تۇرىپ، بەتىنە كرەم جاقتى. مىنا بوزبالا مۇنى قالپاقپەن كورگەن ەدى. تەرەزا شاشى ماڭدايىنىڭ ءبىر بولىگىن جاۋىپ تۇراتىنداي ەتىپ تاراپ الاتىن باردى. شاش بۇراۋعا ارنالعان قىسقىشتار قىزعانشا بۇل قارا ماروكەن جىبەك كويلەگىن كيىپ، موينىن جاباتىن كوگىلدىر ورامال سالدى. بۇل ونىڭ ءوزىنىڭ اقيقات ءجۇزىن كورگەنىن، ءوزىن اڭداعانىن قالامادى. مۇنىڭ كەيپى دە ءسوزى سياقتى الدامشى بولادى. مۇمكىندىگىنشە از سويلەپ، ەلەۋسىز وتىرۋعا تىرىسادى. بۇل وڭاي بولماۋى دا مۇمكىن: سەن قالاساڭ دا، قالاماساڭ دا سويلەسىپ كەتەتىن ادامدار بولادى. بۇگىن تاڭەرتەڭ بۇلاردىڭ اڭگىمەسى اياقتالماۋى مۇمكىن ەدى. ءبىراق كەشكە بۇلاردىڭ ورتاسىندا ماري بولادى. ايتپاقشى، كەشكى استى ىشە سالىسىمەن بالالار تەرەزادان كەتەدى. پوەزد ساعات وندا جۇرەدى. بۇنىڭ دەلدالدىعى اياقتالادى. وسىنىڭ ءبارى: قىزىنىڭ الدىنداعى الگى اقتارىلۋى، ءوزىنىڭ دۇنيە-مۇلكىن مانسۇق ەتىپ ۇسىنۋى، بوزبالامەن كەلىسسوزدەرى مۇنىڭ سوڭعى ەكى كۇنىن الدى. بۇل ءوز ءرولىن ادەمى ورىنداپ شىقتى، ءوز قيمىلدارىنا ءوزى ءسۇيسىندى. بۇگىنگى كەشتە بۇل شىن بولماسىنا ورالىپ، ءوزىنىڭ داعدىلى پەندەشىلىك زايا تىرشىلىگىنە ەنىپ كەتەدى.
V
قوناقجايعا كىرىپ كەلگەن بەتتە تەرەزا ءوزىنىڭ پايدا بولۋىمەن ءسىرا ءوزى تۋرالى ءجۇرىپ جاتقان اڭگىمەگە كەدەرگى جاساعانىن بىردەن تۇسىنە قويدى. ورناي قالعان تىنىشتىقتى ءوزى باستاپ بۇزۋىنا تۋرا كەلدى. ۇستەل باسىندا ارجەلۋزبەن جانە سەن — كلەرمەن بايلانىستى ەستەلىكتەردى تىلگە تيەك ەتتى. تەرەزا جورج فيلو تانيتىن ادامداردىڭ، ۇلداردىڭ ەسىمدەرىن اۋىزعا الدى. بۇلاردىڭ اڭگىمەسى ۇنەمى: "ءيا، راس، ونىڭ ءسىزدىڭ جاسىڭىزداعى ۇلى بولۋى مۇمكىن... جوق، مەن ايتىپ وتىرعان دەگيلەم، ءسىرا، ءسىز بىلەتىن الگىنىڭ ... اعاسى بولار..." — دەپ، ءارتۇرلى ەكى ۇرپاق تۋرالى ءوربىدى.
— ارجەلۋزدا ەڭ قاسىرەت سول، وندا اعاشتار ادامداردان ارتىق جاسامايدى، — دەدى جورج، — قاراعايلار ۇرپاعى ادامدار ۇرپاعى سياقتى كوزدەن تەز عايىپ بولادى. تابيعات كورىنىسى ۇدايى وزگەرىپ وتىرادى. ءسىز ءوز بالالىق شاعىڭىزداعى ارجەلۋزدى تانىماس ەدىڭىز. وڭىردە ەڭ كونە اعاشتار قىرقىلىپ كەتتى. تاياۋدا عانا تۇتاس ورمان جاتقان جەر ەندى تىپتەن اشىق جازىق دالا.
— مەنىڭ ۋاعىمدا، — دەدى تەرەزا، — يەلەرى ءوز قاراعايلارىمەن ماقتاناتىن جانە ولاردى وتاۋعا كەلىسكەننەن گورى تۇبىرىندە تۇرىپ شىرۋگە قالدىراتىن... ءبىراق مەن وندا ەش ۋاقىتتا قايتىپ بارمايمىن، — دەپ قوسىپ قويدى بۇل.
ماري مەن جورج مۇنىڭ قالاي ىشكەنىنە ءۇنسىز قاراپ قالدى.
— ەگەر مەن وندا ورالار بولسام، — دەپ قايتا باستادى تەرەزا، — مەن، ارينە، قۇمدى، ءتۇرپى قوڭىرقاي شاعىلدى، زىمىراي اققان مۇزداي سۋىق جىلعانى، قارا ماي مەن باتپاق ءيىسىن، قويشىنىڭ داۋىسىنا ىلەسكەن قوي وتارى تۇياعىنىڭ تىسىرىن تانىر ەدىم.
— سىزگە ارجەلۋز ۇنايدى، — دەپ ويلاۋعا بولاتىنداي ەكەن.
— ۇنايدى؟ جوق، مەن وندا تالاي ازاپتى باستان كەشتىم، ءبىرى بىرىنەن وتەدى.
جىگىت نە قارسىلىق ايتارىن بىلمەدى. كەتەتىن ۋاقىت جاقىنداعان سايىن ماري شولىركەيتىنىن الدىن الا سەزەتىن جانە نور كوزى سارقىلاتىنىن بىلەتىن جاننىڭ قوماعايلانا سىمىرەتىنى سياقتى جىگىتتەن كوزىن المادى، وعان جۇتىنا قاراپ وتىردى. ول تەمەكى تارتۋعا رۇقسات سۇرادى:
— ءسىز روجدەستۆو دەمالىسىندا ۇيگە باراسىز با؟ — دەپ سۇرادى تەرەزا. — ءۇش ايعا جەتپەي سىزدەر قايتا جولىعاسىزدار.
— ءۇش اي! — دەپ قايتالادى ماري.
تەرەزا ۇستەل ۇستىنە ەڭكەيگەندە بەتىنە تۇسكەن شاشى مۇنىڭ كورىكسىز قۇلاقتارىن اشىپ جىبەردى. بۇل سول قولىنىڭ ساۋساعىنداعى ساقينانى اينالدىرۋىن قويماستان، جورجعا جىميدى. تەرەزا "ونىڭ سىرت كەيپى مەن ءوزىن ۇستاۋىندا كەمشىلىكتەر بارىن" اڭعاردى. يكەمگە كونبەيتىن ۇيقى — تۇيقى شاشتى دالاپ زورعا ۇستاپ تۇردى، شاش ونىڭ كەيپىنىڭ ۇسقىنىن قاشىرا تۇسكەن. تەرەزا ونىڭ بادىراق كوزدەرىمەن وزىنە تەسىلە ءۇڭىلىپ، ىلە الىپ كەتكەن كوزقاراسىن بىرنەشە مارتە بايقاپ قالدى. ەكى ايەلدىڭ تارەلكەسىندە ەشتەڭە قالماعانىنا ءبىراز بولسا دا، ول اسىقپاي تاماقتاندى. جىگىت ەشتەڭەدەن تارتىنعان جوق، ىرىمشىكتى جانە جەمىستەردى دە ۇزاق قاۋزادى ءارى بوكالىن تولتىرا قۇيىلعان بەتتە بوساتىپ تاستاپ وتىردى.
— ۋاقىت بولدى، قىمباتتىم، — دەدى تەرەزا. فيلو مىرزا سەنىڭ چەمودانىڭدى تومەنگە الىپ تۇسەدى.
قوشتاسار كەزدە ماري اناسىن قاتتى قۇشاقتاپ الدى. تەرەزا ءبىرشاما ورىنسىزداۋ اسىعا ونىڭ قۇشاعىنان بوساندى.
— اقىلدى بول، — دەدى اناسى.
مىنە، بۇل تاعى دا جالعىز قالدى. الدەبىر ۇرەي، الدەبىر جاعىمدى ەلىگۋ مۇنىڭ بويىن بيلەپ تۇردى. قولىنا كىتاپ الدى، ءبىراق ونى وقي المادى. "مەن ەشتەڭەنى بۇزعانىم جوق، ەشتەڭەنى بۇلدىرمەدىم، — دەدى وزىنە-وزى. — تۇپتەپ كەلگەندە، مەن ءتىپتى ماريگە كومەكتەستىم، ەگەر بۇل نەكە قيىلار بولسا..." بۇل ءوزىنىڭ مۇلىكتەن باس تارتقانى تۋرالى ويلادى، وسى جولى ەشقانداي ريزالىقسىز، قايتا ءبىرسىپىرا الاڭداۋشىلىقپەن ويلاندى. ءوزى جاساعان ادەمى ارەكەتى ەندى مۇنىڭ وزىمشىلدىگىن قاناعاتتاندىرا المادى. ءقازىر بۇل ءوزىنىڭ وسى مىرزالىعى بۇكىل ومىرىنە قالاي اسەر ەتەرىن ايقىن كورىپ تۇردى. بۇل ءوزىن-وزى: "ولار بۇعان كەلىسە قويماس... نەمەسە ماعان تىرشىلىگىمە جەتەرلىك رەنتا ۇلەس تولەپ تۇرادى، بۇل مەن ءقازىر باستان كەشىپ وتىرعان ارى-سارىلىكتەن گورى الدەقايدا جاقسى... ءبىر سوزبەن ايتقاندا، بۇل مەن ءۇشىن ءتىپتى ءتيىمدى بولىپ شىعار..." — دەپ جۇباتپاق بولدى. ءوزى كۇلىپ جىبەردى: "بىردە-بىر جاقسىلىق بوسقا كەتپەيدى". تەرەزا جەڭىل قىزعىلتىم عانا بويانعان-دى، سوندىقتان اينادان ءوزىنىڭ قىزارا بورتكەن ءجۇزىن كورگەندە، قاتتى تاڭىرقادى. شامالى شامپان ءىشىپ ەدى، ءسىرا، ءبارى سودان بولار. ءبىزدى بيلەيتىن الاسۇرعان سەزىم كوبىنەسە بويىڭا جاعىمدى بولماشى ءبىر سەبەپتەن: تۇنگى جايلى ۇيقىدان، ءبىر ۇستاعان شاراپتان باسىلىپ سالا بەرەدى... الاسۇرۋ بىرەر قادام شەگىنە قالسا بولدى-اق، كەلمەسكە كەتكەندەي كورەمىز؛ ءبىز ونىڭ قايتا ورالاتىنىن بىلەمىز، ءبىراق قالاي بولعاندا دا ءقازىر ول سەزىم بويىمىزدا جوق؛ تىنىشتىق دەگەن جاقسى عوي؛ مۇمكىن ءالى تالاي جىل ۇزاق ءومىر سۇرەرمىز؟ ادام ءتىرى جۇرگەندە ول ەش ۋاقىتتا ءبىرجولاتا جالعىز بولا المايدى. ءبىز بۇگىن كەشكە نەمەسە ەرتەڭ كىمدى كەزدەستىرەتىنىمىزدى بىلمەيمىز: بىزگە جولىمىزدا قانشاما جان جولىعادى دەسەڭىزشى! كەز كەلگەن ساتتە ۇشقىن تۇتانىپ، قۋات كەرنەۋى مۇمكىن. مىنە، بۇگىنگى كەشتە تەرەزا قۋانىش اسەرىنە بولەندى — ول، ءتىپتى ءوز جۇرەگىنىڭ اۋىرعانىن سەزبەيدى. "مۇمكىن مەن ءالى ولە قويماسپىن، — دەپ ويلادى ول، — مەن ءالى ءومىر سۇرەمىن".
بۇل تەرەزەنى اشىپ، جارىعى ءالسىز، ءبىراق ءالى شۋى باسىلماعان كوشەگە ەڭكەيدى. دۇكەندەردە تارسىلداتىپ تەمىر قاقپالارىن تۇسىرە باستادى. قارا ليمۋزين ماشينالار كوپىردىڭ اسفالت جولىمەن زۋلاپ، كوشە قيىلىستارىندا اۋىق-اۋىق دابىلداپ ءوتىپ جاتتى. اۆتوبۋس تەجەگىشىنىڭ شيقىلى بارلىق دىبىستى باسىپ كەتكەنىمەن، ءبىراق بۇل ەستىگەنىنەن گورى سەزىنگەن سىرتقى ەسىكتىڭ اشىلعان دىبىسىن تۇنشىقتىرا المادى؛ سونان سوڭ الدىڭعى بولمەدەن اننا مەن الدەبىر ەركەكتىڭ داۋسى قۇلاعىنا جەتتى. تەرەزا تەرەزەنى جاپتى دا، الدىندا جالاڭباس تۇرعان جورج فيلونى كوردى. ول پالتوسىن شەشپەدى. وسى ساتتە بۇل جۇرەگىنىڭ سىزداپ كەتكەنىن سەزدى. مۇنىڭ ازاپتان قالشىلداي قارىسقان جاعىن جانە سۋىق ءجۇزىن كورگەن بوزبالا ونى ءوزىنىڭ قايتا كەلگەنىنە اشۋلانىپ تۇر دەپ ويلادى.
— ءسىز بىردەڭەڭىزدى ۇمىتىپ كەتتىڭىز بە؟
ول بۇعان ماري تۋرالى حابارلاماقشى ەكەن: ءبارى جاقسى بولدى، مەن وعان ورىن تاۋىپ بەردىم دەپ مىڭگىرلەدى. تەرەزا اۋرۋىن باسقىسى كەلىپ جايعاستى دا، الدىعا قاراي ەڭكەيدى، ءسويتتى دە وزىنە شابۋىل جاسالعاندا ولگەن بولا سالاتىن جاندىكتەر سياقتى سىرەسىپ قالدى. ەنتىككەن داۋسىمەن وعان وتىرۋدى ۇسىندى. سوندا بارىپ ول مۇنىڭ اشۋلى ەمەس، اۋىرىپ تۇرعانىن ءتۇسىندى.
— جاي سىرقات قوي... ءقازىر ەندى جاقسىمىن. بىرەر مينۋت كۇتە تۇرۋىڭىزدى سۇرايمىن...
قابىرعا ساعاتتىڭ تىقىلى مەن كورشى پاتەردەن راديونىڭ دىبىسى عانا ەستىلىپ تۇردى. ول مىنا ولەۋسىرەگەن كەيىپكە قاراماۋعا تىرىستى. ءبىراق ونىڭ كوز جانارى مىنا ءاجىمسىز دەرلىك بيىك ماڭدايعا قايتا-قايتا تۇسە بەردى؛ ول مىناۋ تۇسىڭكى قاستارعا، كوزدەردىڭ استىنداعى كوگەرگەن يىنگە، مىنا جابىق تۇرعان عانا ەمەس، تىرىسا جىمقىرىلعان اۋىزعا قاراي المادى. كەنەت ول تەرەزانىڭ دا تۇسىڭكى كىرپىكتەرىنىڭ استىنان باقىلاپ تۇرعانىن بايقاپ قالدى. بۇل قىزارىپ، باسىن جەڭىل بۇرىپ اكەتتى. تەرەزا بويىن جيناپ الدى:
— جاقسى بولىپ قالدىم. ماري تۋرالى ايتىڭىزشى. ول ريزا بولىپ كەتتى مە؟
ءيا، بۇعان سولاي سياقتى كورىنىپتى.
— ول سىزگە نە ايتتى؟
جىگىتتىڭ جاۋاپ قاتۋعا باتىلى بارمادى: "ءبىز نەگىزىنەن ءسىز تۋرالى ايتتىق..." ءقازىر ونىڭ تىم بولماعاندا ءوزىن تولعاندىرىپ تۇرعان سۇراققا تۇسىنىك الا الاتىن ىڭعايلى ءسات تۋعان سياقتى ما، قالاي؟ ءوزىنىڭ ماريگە ايتقانىنداي، ونىڭ اناسىنا باياعىدا كۇندەردىڭ ءبىر كۇنىندە باسىنا قايتكەندە دە ەركىندىك العىسى كەلگەن نيەتتىڭ پايدا بولعانىنىڭ بۇل ءۇشىن ءمانى شامالى... تەك سەن — كلەردەگى جەل اۋىزداردىڭ اڭگىمەسى عانا بۇعان شىندىققا جاناسپايتىنداي كورىنگەن. وسى مينۋتتا وزىنە ءجابىرلى جۇزبەن قاراپ تۇرعان مىنا ايەل كۇن سايىن تام-تۇمداپ ۋ قوسىپ، بىرەۋدىڭ ءجانتاسىلىم ازابىن تالايعا سوزعانىن قالاي كوزگە ەلەستەتە الاسىڭ؟ ماري دە مۇنى مۇمكىن ەمەس دەپ ەسەپتەگەن. راس، ول اناسىنىڭ كۇناسىنىڭ ءبىرسىپىراسىن جۋىپ-شايعاندا ءوز ماحابباتىنىڭ مۇددەسىن كوزدەدى: ول ءۇشىن ءوزىنىڭ سۇيىسپەنشىلىگى ماڭىزدىراق بولدى. ءبىراق ول جورجدىڭ تاڭىرقاي، ءوز تەرگەۋىڭىزدى نەگە جالعاستىرمادىڭىز: "شەشەڭىز بارلىق سۇراعىڭىزعا جاۋاپ بەرۋگە كەلىسكەن ەكەن، نەگە سونى پايدالانىپ قالمادىڭىز! ارينە، بۇل اۋىر، ءبىراق كۇدىكتەن جامان نە بار. ءسىزدىڭ ورنىڭىزدا مەن ءبارىن بىلگەنشە تىنىشتىق تاپپاس ەدىم..." دەگەنىنە نە دەپ جاۋاپ بەرەرىن بىلمەگەن. ونىڭ تەك بۇعان ايتقانى: تەرەزا دەسكەيرۋمەن ەندى ءوزىڭ دە تانىسسىڭ، دەمەك بۇنىڭ انىعىنا جەتۋدى ءوزىڭ دە جالعاستىرا الاسىڭ بولدى. ول: "و! مۇنىڭ ءبارى ماعان ءسىز ءۇشىن عانا كەرەك"، — دەپ قارسىلىق بىلدىرگەن. بۇل سوزدەر قىزدى قۋانىشقا بولەگەن-دى جانە ءقازىر ول پويىزدا وسى سوزدەردى ىشتەي قايتالاپ بارا جاتقان بولار-اۋ. ماري جورجدىڭ الداعانىن اڭعارمادى: جىگىتتى قاتتى قىزىقتىرعان تەرەزانىڭ سىرى، بۇل جەردە ءماريدىڭ ورنى شامالى ەدى. باسقىشتارمەن كوتەرىلىپ كەلە جاتقاندا، وسى پاتەردىڭ قوڭىراۋىن باسقاندا ونىڭ ويىندا ماري جوق-تى. ءبىراق تەرەزا: "ءسىز ونىمەن نە تۋرالى سويلەسكەنىڭىزدى ايتقىڭىز كەلمەي مە؟" — دەپ تابانداي سۇراعاندا بۇل جاۋاپتان جالتاردى. "ول ءشوپ جەلەككە قىزبەن نە تۋرالى سويلەسۋگە بولادى؟" — دەپ ىشتەي قايتالادى مەنسىنبەي. تەرەزا جىميدى. "ەڭ باستىسى، — دەدى تەرەزا، — قىزىنىڭ ريزا بولىپ اتتانعانى". جىگىت ءماريدى تىم ۇمىتتەندىرىپ جىبەرمەدىم بە ەكەن دەگەن ءقاۋپىن ايتتى، ءوزى كەيىن ونىڭ كوڭىلى قالۋىنان قاتتى قورقادى... تەرەزانى باقىلاي وتىرىپ، بۇل ءوزىنىڭ ءسوزى ونىڭ قىتىعىنا تيمەگەنىن كوردى.
— ماري بۇل ماسەلە تاياۋ بولاشاقتا شەشىلە قويادى دەپ ەسەپتەمەيدى. وسىلاي ۋاقىت ۇتۋعا بولاتىندىقتان بۇل ماڭىزدى. ءسىز نە دەپ شەشسەڭىز دە، ونى دايىنداۋعا قاشان دا ۇلگەرەسىز. وسى جازدا ونىڭ سىزبەن كۇن سايىن كەزدەسىپ تۇرۋعا مۇمكىندىگى بولماق. قىز ءوز باقىتى ءۇشىن تالپىنا الادى.
تەرەزانىڭ وسىلاي جايباراقات ايتقانى مۇنى قۋانتىپ تاستادى، ءسىرا، بۇل راسىندا دا باسقالارعا ۇقسامايتىن انا بولدى-اۋ. ءبارىن تۇسىنەدى.
— ايتسەدە، — دەپ قوستى تەرەزا، — ءماريدىڭ مۇمكىندىگى سونشالىقتى ءۇمىتىمىز ەمەس.
جىگىت نە ايتارىن بىلمەي، جىميىپ، يىقتارىن قيقاڭداتتى.
— ءسىز جازدى سەن — كلەردە قالاي وتكىزەسىز؟ — دەپ جالعاستىردى تەرەزا. — مەنىڭ،ۋاعىمدا...
— ءقازىر ءبىزدى، جاستاردى، ءبىر عانا نارسە — سۋ ديىرمەنى قۇتقارادى... كۇنى بويى سۋعا تۇسەمىز، سۋدان شىعىپ كۇنگە قىزدىرىنامىز!
تەرەزا داۋىستاپ جىبەردى: "قالاي؟ ءتىپتى سەن — كلەردە مە!" ءوزىنىڭ ءسوزى تەرەزانى ابىرجىتقان ەكەن دەپ ويلاپ، جىگىت قارسىلىق ءبىلدىردى:
— قورىقپاڭىز، ءبىز ادەپتەن اسپايمىز!
تەرەزانىڭ: "وندا مەنىڭ شارۋام قانشا!" دەپ ءۇزىپ جىبەرگىسى كەلدى، كەنەت ماسەلەنىڭ ءوز قىزىنا كاتىستى ەكەنى ويىنا ءتۇستى. تەرەزاعا قاراپ وتىرىپ ءارى اڭعال جىميىپ قويىپ، جورج كەيبىر تۇستارى تەڭىز جاعاسىندا ۋاقىت وتكىزۋدى ەسكە تۇسىرەتىن الگى سۋعا شومىلۋدى سيپاتتاۋىن ابايلاپ جالعاستىردى... بوگەن جانىنداعى مۇزداي تىنىق سۋدا شومىلۋشىلاردىڭ دەنەسى انىق كورىنەدى جانە سۋدان شىعىپ ولار قۇراق شوپكە نەمەسە ەڭىسكە جاتقاندارىندا جاپىراقتاردىڭ قارا تەڭبىل كولەڭكەسى دەنەگە ءتۇسىپ، تەرىنى اعاشى جوق جاعاجايداعىعا قاراعاندا الدەقايدا قۇبىلتىپ جىبەرەدى.
— ءبىز ماري ەكەۋىمىز بىرگە بولعاندا ءبىر-بىرىمىزدى تاماشا سەزىنەمىز. ءبىز ساعاتتار بويى ءتىل قاتپاستان قاتار جاتا الامىز. سونان سوڭ قايتادان سۋعا كۇمپ بەرەمىز، ءبىراق ۇزاق جۇزە المايمىز، سۋ تىم سالقىن ءارى وندا بالدىر كوپ. سودان قايتادان سۋدان شىعىپ، جاتا كەتەمىز. جارقىراۋىق قوڭىزدار مەن شەگىرتكەلەر ءبىزدىڭ توڭىرەگىمىزدە تىنا قالادى دا، الدەن سوڭ ءبىزدى ءبىر ءولى سياقتى كورىپ، بىزگە ەش ءمان بەرمەي، قايتادان ءدال قۇلاقتىڭ تۇبىنەن وزدەرىنىڭ شىرىلداۋىنا باسادى. ءبىزدىڭ كوزىمىز تەك قاراعايلاردىڭ باسىن جانە ولاردى مەكەندەيتىن تيىندەر مەن الا تورعايلاردى عانا كورۋگە ۇيرەنە باستايدى.
— راس ايتاسىز، ءماريدىڭ موينىندا جانە قولدارىندا كۇنگە كۇيگەندىكتىڭ بەلگىسى وسى ۋاقىتقا دەيىن بار ەكەن...
— ماري ەش ۋاقىتتا جازعى دەمالىستىڭ سوڭىنا قاراي كەزدەگىدەي قۇلپىرىپ كورگەن ەمەس.
— شىندىقتى ايتقاندا، ءسىز ونى سۇيەسىز بە؟
"بىلمەيمىن..." دەپ جاۋاپ قاتتى جىگىت. ول ءوز ويىمەن ءوزى الەك بولىپ، جىميىپ وتىرعانداي كورىندى. وسى ساتتە تەرەزا: "ءسۇيۋ كەرەك قوي..."، — دەدى دە ءۇنسىز قالدى؛ جىگىت كىتاپ شكافىنا سۇيەندى:
— نە؟ نە ىستەۋ كەرەك ەدى؟
— سەن تاڭداعان نەمەسە سەنى قالاعان اداممەن بۇكىل عۇمىرىڭ كۇن استىنداعى دەمالىس، جان تىنىش شەكسىز دەمالىس بولسىن دەسەڭ.
ءيا... جانىڭدا، وتە جاقىن، وعان قولىڭدى تيگىزە الاتىنداي تاياۋ جەردە وزىڭمەن ۇندەس، ادال ءارى كوڭىلى توق جان، سەن سياقتى ول دا ەشقايدا الاڭدامايتىن ادام بار ەكەنىنە سەنىمدى بولۋىڭ كەرەك. توڭىرەگىڭ سونداي بەكەم بولۋعا ءتيىس، سول كەزدە بۇكىل كوڭىلىڭ جاي تاۋىپ، تيىسىنشە، ءتىپتى وي تۇكپىرىندە وپاسىزدىق نيەت پايدا بولۋى مۇمكىن ەمەس.
— ماسەلەنىڭ ءوزى سوندا، كۇن سالقىن تارتسا بولدى-اق، بىزگە باسقا ويلار كەلەدى، كەتكىمىز كەلىپ تۇرادى. ماري كەنەت مەنەن: "ءسىز نە ويلاپ جاتىرسىز؟" دەپ سۇرايدى.
— ال ءسىز: "ەشتەڭە دە، قىمباتتىم" دەپ جاۋاپ بەرەسىز. ويتكەنى ونى ءوزىڭىز ەنىپ كەتكەن، ءبىراق وندا ايەلدەردىڭ بارۋىنا جول جوق الەمگە كىرگىزۋ تىم كۇردەلى سوعار ەدى...
— موندۋ دا ماعان ىلعي وسىنى ايتادى.
— موندۋ دەگەن كىم؟ — دەپ سۇرادى تەرەزا. ءبىراق ونىڭ كىم ەكەنىن ايتپاسا دا ءبىلىپ وتىردى، ول جورجدىڭ جاسىنداعى ءاربىر بوزبالانىڭ تانىستارى اراسىندا ىلعي دا تابىلا كەتەتىن ءبىر تاماشا جان، ءبارىن وقىعان، كەز كەلگەن مۋزىكا شىعارماسىن نوتا پاراعىنا قاراپ جىبەرىپ ويناي جونەلەتىن جانە وزىندىك قيالي دۇنيەتانىمى بار دوس؛ بوزبالا ءسىزدى ونىمەن ەرتەرەك تانىستىرۋعا اسىعاتىن جانە ونى ايەلدەر كۇنى بۇرىن ۇناتپايتىن ءبىر عاجايىپ دەرسىڭ: "جولىعا قالساڭىز، ول ادامدارعا بىردەن سەنە قويمايدى، ءبىراق ەگەر ءسىز وعان جاقسى اسەر قالدىرا الساڭىز..." ىلعي دا اڭگىمە وزدەرىنىڭ تۇيمەلەرى جىلتىراپ، جۇتىنىپ تۇرعان كەيپى تارتىمدى ادامدار تۋرالى، ۇياڭدىعى، كەۋدەمسوقتىعى جانە ءىشى تارلىعى ءوزىن جەگىدەي جەگەن جاندار جايلى بولىپ شىعادى. مۇنداي موندۋلاردىڭ ىقپالى قاشان دا ءقاۋىپتى... "ءبىراق مەن الاڭدايتىن نە بار؟ — دەپ ويلادى تەرەزا. — ءماريدىڭ ول موندۋدان قورقار ەشتەڭەسى جوق".
— ءسىزدى ونىمەن تانىستىرۋ كەرەك. ول ءسىزدىڭ نازارىڭىزدى اۋدارادى. الايدا مەن تىم جابىسقاق ەمەسپىن بە؟ ساعات ون ءبىر بولىپ قالىپتى...
— وھو، ۇيقى جانە مەنىڭ...
دەگەنمەن، ونى بۇدان ءارى سوزبەن ۇستاماي تەرەزا ورنىنان تۇردى. جورج كەلەشەكتە سىزبەن كەزدەسۋ مۇمكىن بە دەپ سۇرادى. ماري ونىڭ تاراپىنان مۇندا تۇرعان ەشقانداي ابەستىك جوق دەپ يلاندىرىپتى. ول تەرەزانىڭ كەلىسىمىن تاعاتسىزدانا توستى. بۇل ەشتەڭە دەمەستەن، كۇرسىندى:
— بايعۇس ماري!
— نەگە بايعۇس ماري؟
— ويتكەنى روجدەستۆو دەمالىسىندا سۋعا شومىلۋ، ديىرمەندەگى الگى جانى جاي تاپقان ساعاتتار بولا قويمايدى عوي.
— ءبىز ءبارىبىر كورىسەمىز. راس، ماري بىزگە كەلمەيدى، مەن دە ولارعا بارمايمىن، ءبىراق ول سالت اتپەن جاقسى جۇرەدى، ءسىز مۇنى بىلمەۋشى مە ەدىڭىز؟ ءبىز كەز كەلگەن اۋا رايىندا قىدىرا بەرەمىز. كوبىنەسە ءبىز ەسكى جۇرت سيلە حۋتورىندا كەزدەسەمىز...
— ول مەنىڭ جاس كۇنىمدە-اق قاڭىراپ بوس قالعان ەدى...
تەرەزانىڭ قيالىندا كوز الدىنا قابىرعالاردىڭ بىرىنە كومىرمەن سالىنعان سۋرەت، سونداي-اق باقتاشىلار كەيدە تۇنەپ جاتا كەلەتىن بۇرىشتاعى ءبىر قۇشاق كەپكەن بۇتا وتىن كەلدى.
— ءبىز اتتاردى قوي جايۋعا ارنالعان الاپتا بايلاپ قويامىز. ۇلكەن ەتىپ وت جاعامىز.
بۇلار ءبىر ءسات ءۇنسىز قالدى. ءبىرىنشى بولىپ تەرەزا ءسوز باستاپ كەتتى:
— مۇمكىن، مەنىڭ كۇيەۋىم ەندى ءسىزدى ىقىلاسپەن قارسى الاتىن شىعار. بۇل سىزدەر ءۇشىن ىڭعايلى بولادى. ونىڭ ۇستىنە، ءسىز مۋزىكامەن اينالىسا الار ەدىڭىز...
ول كۇلە تەرەزاعا قارادى:
— ءسىز ءماريدى بىلە بەرمەيدى ەكەنسىز! ونىڭ مۋزىكانى سۋ قانى سۇيمەيدى!
تەرەزا يىقتارىن قيقاڭ ەتكىزدى دە: "مەن نە تۋرالى ويلاپ تۇرمىن؟" دەپ ايتقىسى كەلگەندەي جىميدى.
— ايتسەدە، ءقازىر گرامموفون بار كەزدە بۇل سونشالىقتى ماڭىزدى ەمەس، — دەپ قوسا سالدى تەرەزا.
ول، ءسىرا، قارسىلىق بىلدىرۋدەن باس تارتۋعا ۇيعارعان بولۋى كەرەك، جەڭىل تىجىرىندى. كەنەت تەرەزانى تەرەڭ قۋانىش سەزىمى، سول ءۇشىن ءوزى ۇيالىپ قالعان سەزىم بيلەپ كەتتى.
— ءسىز ماريگە حات جازاسىز با؟ — دەپ ادەتتەن تىس ەلپىلدەي سۇرادى بۇل جانە جورجدىڭ حاتتى تاياۋ ۋاقىتتا جازارمىن دەگەن ۋادەسىنە جاۋاپ رەتىندە ەندى ويىن تاباندىلىقپەن جالعاستىردى:
— جو-جوق، ءقازىر! العاشقى كۇندەر ماري ءۇشىن قانداي اۋىر بولاتىنىن ويلاپ كورىڭىزشى.
— حات جازعاندى ۇناتپايمىن، — دەپ مويىندادى جورج. — تەك موندۋمەن حات الىسقاننان باسقا. مەن ونىڭ حاتتارىنان تۇتاس ءبىر ۇزىندىلەر جيناعانىمدى كورسەڭىز: جيناقتى ءۇش بولىككە ءبولدىم: ساياسات، فيلوسوفيا، ءدىن. مەن سىزگە ونى بەرەمىن، كورەسىز، بۇل ءتىپتى تاڭعالارلىق... ءسىز كۇلەسىز؟ مەن سىزگە كۇلكىلى كورىنەمىن بە؟
بۇل باسىن شايقاپ تۇرىپ: "قانداي ۇشقالاق جاستىق شاق! جيىرما جاستاعى اڭعىرتتىق قانداي ءقاۋىپتى!" دەپ ويلادى. ال جورج بولسا ماريگە حات جازۋعا ۋادە بەرىپ، تەرەزادان كەلىپ تۇرۋعا رۇقسات سۇرادى.
— ونىڭ نە كەرەگى بار؟ — دەپ سۇرادى بۇل.
ءبىراق وسى ءسوزى بوزبالانى ىڭعايسىزداندىرعاندىقتان، بۇل ۇستەمەلەتە:
— مەنىمەن ماري تۋرالى سويلەۋ ءۇشىن بە؟ وندا قانشا كەلسەڭىز دە مەيلى... ءبىراق مەن كوبىنە ۇيدە بولا بەرمەيمىن، — دەدى.
ول مۇڭدى دا الاڭ كەيىپپەن تەرەزاعا ريزاشىلىق ءبىلدىرىپ، "الدا-جالدا"، كۇن سايىن دەرلىك ءتۇس كەزىندە "Des deux mogots" ءدامحاناسىندا ءوزىنىڭ موندۋمەن كەزدەسىپ تۇراتىنىن حابارلادى. تەرەزا جورجدى الدىڭعى بولمەگە دەيىن شىعارىپ سالدى. بوزبالانىڭ قولى ەسىك تۇتقاسىندا ءبىر ءسات كىدىرىپ قالدى. ول بۇرىلدى.
— مەنىڭ بىلگىم كەلىپ ەدى... — دەپ كىبىرتىكتەپ باستادى ول. — ايتسەدە، جوق، — دەدى ىلە-شالا، — مۇنى كەيىن... — دەپ قوستى.
جىگىت ەسىكتى ارتىنان بىردەن جابا قويعان جوق. تەرەزا تاعى بىرەر مينۋت ونىڭ الىستاپ بارا جاتقان قادامىنىڭ دىبىسىنا قۇلاق ءتۇردى، سونان سوڭ تەمەكى ءتۇتىنى اراسىندا بەي-بەرەكەت شاشىلىپ تىرشىلىك ىزدەرى سايراپ جاتقان قوناقجايعا قايتا ورالدى. ادەتتە تاس وشاق جانىندا تۇراتىن جۇمساق ورىن تاق، الاسا ورىندىق — ءبارى دە ورىندارىندا تۇرعان جوق ەدى. ارجەلۋزداعى كۇيرەۋدەن قالعان مىناۋ قالدىقتارعا قايتا جان ءبىتىپتى. بوزبالانىڭ ناق نەنى بىلگىسى كەلگەنىن تەرەزا اڭعاردى، ءبىراق ول مۇنىڭ ءوزى وعان ايتقىسى كەلگەندى عانا بىلەتىن بولادى. بۇل كەنەت ءوزىن بۇرىنعى قىلىقتارىنىڭ قوجايىنى سەزىنىپ شىعا كەلدى: "بار ماسەلە ولاردى قالاي جەتكىزە بىلۋىڭدە"، — دەپ ويلادى بۇل. ايناعا جاقىنداپ بۇل ءوزىنىڭ ەندى وزىنە بەيتانىس كەيپىنە — تەرەزانىڭ شىن ءتۇرى ەمەس، الگى بوزبالانىڭ كوزىنە كورىنگەن وڭىنە سىناي قارادى. انتەك قيمىلمەن شاشىن قايىرىپ جىبەرىپ، ماڭدايىن، شەكەسىن اشسا جەتىپ جاتىر ەدى، ءيا، ءبىر ساتتە ءوز قولىمەن بۇل ءوزىنىڭ جالعان بەينەسىن جويىپ جىبەرە الادى... ونىڭ ورنىنا بۇل وپالانىپ، قىزىل قالاممەن ەرىندەرىن جۇگىرتىپ شىقتى. كورىنبەيتىن دۇشپانىنا قارسىلىق بىلدىرگەندەي، داۋىستاپ: "دەگەنمەن، بۇل وعان حات جازادى! ول ماعان ۋادە بەردى. ماري ريزا بولادى..." دەپ سويلەپ كەتتى. بۇل ءوز وتىرىگىن ءوزى تۇيسىنبەۋى مۇمكىن ەمەس ەدى، ءبىراق بۇل سونىسىنان پانا ىزدەدى، وسى وتىرىگىمەن ءوزىن تىنشىتتى. مۇنىڭ ىشكىسى كەلدى دە، اس ۇيگە ءوتتى.
— جارقىنىم، ءسىز ءالى وزىڭىزگە كەتپەگەنسىز بە؟
ەش ۋاقىتتا پايدالانىلماعان مىس كاستريۋلدەر جالتىراپ تۇرعان جيناقى اس ۇيدە شىنتاقتارىن ۇستەلگە تاياپ، باسىن قولدارىنا ءتۇسىرىپ جىبەرگەن اننا وتىردى؛ مايلى، تىم ۇزىن ءارى ناشار قىرقىلعان شاشتارى ونىڭ جىلاۋدان ءىسىپ كەتكەن ءجۇزىن جارتىلاي جاۋىپ تۇردى. نە بولىپ قالعان؟ مۇمكىن ونى عاشىعى تاستاپ كەتكەن شىعار نەمەسە اۋىرىپ قالدى ما، الدە ەكىقابات پا؟ بۇل تەرەزا تاياۋدا عانا ارمانداعان وڭتايلى ءسات ەدى: جاپا شەگۋ مۇنى اننادان ءبولىپ تۇرعان قابىرعانى تەسىپ، بۇعان مىنا ءمۇساپىر جاننىڭ تىرشىلىگىنە ۇڭىلۋگە مۇمكىندىك بەرەر ەدى... ءبىراق بۇگىنگى كەشتە تەرەزا تەرىس اينالىپ كەتەدى، ۇستاعاندى الىپ ونى بىردەن قاعىپ سالادى، انناعا تيتتەي دە جاناشىرلىق بىلدىرمەي اس ۇيدەن شىعىپ كەتەدى.
اسحانا ارقىلى ءوتىپ بارا جاتىپ، بۇل كىدىرۋگە ءماجبۇر بولدى: ۇمىتىپ كەتكەن جۇرەگى كەنەت... ورىندىققا، قابىرعاعا سۇيەنە ءجۇرىپ، قوناقجايعا دەيىن ارەڭ جەتتى دە، كەۋدەسىمەن العا ەڭكەيىپ وتىرا كەتتى. بۇل سول جاق يىعىن قىسىپ، قاقساعان قولى تۋرالى، بىرتە-بىرتە تارالىپ بۇكىل كەۋدەسىن جايلاعان اۋرۋى جايلى ۇمىتىپ كەتىپ ەدى. تۇنگى مۇلگىگەن ۇنسىزدىكتە بۇل ءوزىنىڭ ۇزدىك-سوزدىق دەمىنە قۇلاق ءتۇردى. مۇنىڭ كوزدەرى جيھازداردىڭ بەي-بەرەكەتتىگىنەن، تەمەكىنىڭ يىسىنەن بۇگىن كەشكە ءومىردىڭ ەنگەنى اقىن كورىنىپ تۇرعان ءوز اباقتىسىنىڭ قابىرعالارىن شارلاپ كەتتى. ءومىر قايتا ورالدى، تەرەزانىڭ ولگىسى كەلمەدى. دارىگەر ءبۇعان ابايلاپ، زياندى نارسەنىڭ بارىنەن بويدى اۋلاق ۇستاي جۇرەرسىز...، — دەگەن. قارالۋعا سوڭعى بارعانىندا ماماننىڭ ايتقان سوزدەرى ەسىنە ءتۇستى؛ رەنتگەن ءتۇسىرىلىمى وعان كومەسكى كورىنگەن، بۇل ءتۇسىرىلىم بويىنشا تياناقتى تۇجىرىم جاساۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. مۇنىڭ ەلەۋلى ەكەنى ءسوزسىز، ءبىراق ءىس جۇزىندە، — دەپ قوستى ول، — "جۇرەك اۋرۋى جاعدايىندا ەش ۋاقىتتا بولجاپ ءبىلۋ مۇمكىن ەمەس..." تۇپتەپ كەلگەندە، مۇنىڭ ءومىرى قارسىلاسۋعا اسا بەيىمدەلگەن ەمەس پە ەدى؟ ءبىر عانا نارسە — بۇگىنگى كۇننەن باستاپ مەيلىنشە اباي بولعانى جون. اۋىرعانى ءبىرشاما باسىلدى. تەرەزا ءتۇنى بويى ۇيىقتامايدى، ءتۇنى بويى كوز ىلمەي وتىرادى. ءقازىر ماري پويىزدا كەتىپ بارادى. ءسىرا ەندىگى ورلەاننان وتكەن بولار. مۇمكىن ول ءوزىن سۇيىكتىمىن دەپ ەسەپتەيتىن شىعار... سولاي-اق بولسىن! ەگەر ول سولاي ەسەپتەسە، ءتىپتى جاقسى! ول ارمانى اقيقاتقا اينالۋى ءۇشىن تەرەزا ءبارىن ىستەيدى. بۇل نەگە ءماريدى اياۋى ءتيىس؟ ول ون جەتى جاستا، ونىڭ دەنساۋلىعى كەرنەپ تۇر... ون جەتى جاس! بۇكىل ءومىرى الدا، ونىڭ سوڭى كوز جەتكىزبەيدى... "ال مەن قاساپحانانىڭ قاقپاسى الدىندامىن! كەلىپ-اق قالدى!"
مۇناراداعى ساعات ءبىردى ۇردى. اۋرۋى باسەڭدەگەنىمەن، ءالى دە بىلىنەتىن ەدى. سىرەسكەن قولى ءسال بوساڭسىدى. تەرەزا قايتىپ ماري تۋرالى دا، جورج جايلى دا، ەشكىم جونىندە دە ويلامادى، بار كۇشىن جيناپ، نازارىن ءوز تىرشىلىك ورداسىنىڭ قاق تورىندەگى مىنا ەلەۋلى بەي-بەرەكەتكە اۋداردى، ەسى شىققان جۇرەگىن جاي تاپتىرۋ، اتويلاعان ءدۇرسىلىن باسۋ، الاسۇرعان جۇلقىنىسىن تەجەۋ، ونى كۇزدىڭ جيەگىندە توقتاتۋ ءۇشىن وسى ىشتەي شيرىعۋى جەتكىلىكتى بولاتىنداي كورىندى.
Vءى
جورج كەلىپ كەتكەن سوڭ ءبىر اپتادان كەيىن بىردە تاڭەرتەڭ ساعات ون بىرلەر ماڭىندا تەرەزا پاتەر تاپسىرۋ تۋرالى حابارلاندىرۋلاردى مۇقيات وقىپ، كوشەمەن باياۋ كەلە جاتتى. بۇل تۇرىپ جاتقان ەسكى ۇيدە باسقىشپەن كوتەرىلۋ جەڭىل بولعانىمەن، ول ءبارىبىر مۇنىڭ دەنساۋلىعىنا اسەرى زياندى كۇش جۇمساۋىن تالاپ ەتەتىن. بۇل تاعى دا بارىپ قارالعان مامان ەندى سىزگە ءليفتىسىز ۇيدە تۇرۋعا بولمايدى، وندا دا ەگەر تومەنگى قاباتتان وزىڭىزگە لايىق پاتەر تاپپاساڭىز عانا دەپ، مۇنىڭ ويىنىڭ ۇستىنەن شىققان-دى. ەندى مۇنىڭ وسىنداي كۇيگە تۇسكەنى جەتكەن جەرى وسى بولعانى عوي! وسىدان ءبىر اپتا بۇرىن پاتەر اۋىستىرۋ مۇنىڭ باسىنا كەلمەس ەدى.
جورجدىڭ ۇنسىزدىگى مۇنى ەش الاڭداتقان جوق. ەگەر ول تەرەزاعا كۇندە كەشكە ماريگە ۇزاق سونار حات جازىپ، كەلەسى كۇنى تاڭەرتەڭ ويانعاندا ونى جىرتىپ تاستايمىن دەسە، بۇل بىردەن: "مەن مۇنى بىلگەنمىن..." دەپ جاۋاپ قاتقان بولار ەدى.
بۇل "Des deux mogots" ءدامحاناسىنىڭ تۇسىنا كەلگەندە گازەت ساتىپ الدى. بۇرىلعان كەزدە وزىنە بىرەۋدىڭ جىميىپ قاراپ تۇرعان ءجۇزىن كوردى جانە مۇنى كىرۋگە شاقىرىپ قول بۇلعاعانىن بايقادى. تەك كەزدەسۋدىڭ وزىنەن، ول اسىرەسە، كۇتىپ جۇرگەن كەزدەسۋى بولسا، جۇرەگى تارسىلداپ كەتپەۋى ءۇشىن ودان قاشقاقتاعانى ءجون، سونداي تولقىماۋى ءۇشىن دە قاجەت ەتپەيدى؛ ويتكەنى بۇل سەناعا قاراي تومەن ءتۇسۋدىڭ ورنىنا نەلىكتەن سەن – جەرمەن – دە — پرە جاققا قاراي وڭعا بۇرىلعانىن وتە جاقسى بىلەدى. تەرەزا ۇستەلشەلەر اراسىمەن ءوتىپ كەلدى. ءوزىنىڭ ادەتتەگىدەي ءبىرشاما تۇنجىر كەيپىمەن تۇرەگەپ تۇرعان جورج بۇل اۋەلگىدە بايقاماعان باسقا بوزبالانى تانىستىردى. "موندۋ... رەنە موندۋ". مۇنىڭ ەڭ الدىمەن بايقاگانى، بوزبالا بۇل ونى ەلەستەتكەنىندەي اپەندە كەيىپكەر ەمەس ەدى: يىقتارى قۋشيعان، ارقاسى ەڭكىش، ءبىراق بالاڭ تۇرىندەگى كوزىنىڭ تۇنىقتىعى سونداي، ونىڭ قاراعانىنا شىداپ تۇرۋ كيىن، وسى كوزدەرى ءۇشىن ونىڭ يەسىنە دايىن كيىم-كەشەك دۇكەنىنەن ساتىپ العان كوستيۋمىنە دە، ىلگەكتەرى مۇجىلگەن باۋى بار دورەكى باتەڭكەسىنە دە كەشىرە قاراۋعا بولار ەدى. ايتسە دە، تەرەزانىڭ قايتكەندە دە وعان ۇناعىسى كەلدى.
ول كىتاپتارمەن قامپيعان پورتفەلىنەن جۋرنال الدى، ونىڭ اتاۋى تەرەزانى ويعا قالدىردى، بۇل مىنا بوزبالانى بىردەن ءوزى ادەتتە "جايدارى جاندار" دەپ اتايتىندار قاتارىنا جاتقىزدى. مۇنداي تۇرپاتتى ادامداردى جاقسى بىلەتىن سياقتى ەدى، بۇعان ءوزىنىڭ مۇڭدى جۇزىمەن ولاردى وزىنە تارتىپ الۋدىڭ تالاي ءساتى تۇسكەن. ءبىراق موندۋ مۇنىڭ سوزگە تارتپاق بارلىق ارەكەتىنە ايەلمەن بايلانىسقىسى كەلمەيتىن دورەكىلەۋ ستۋدەنت مانەرىمەن ايتىلعان قايىرىمدارمەن جالتارا جاۋاپ قاتىپ تۇردى. وزىنە نازار اۋدارتۋدىڭ امالىن ىزدەپ الاسۇرعان تەرەزا كورىنىپ، بۇكىل تابيعيلىعىنان ايىرىلدى؛ وسى تۇستا جورج دا بۇكىل كەيپىمەن ءبىز وزىمىزگە بىردەي ۇنايتىن ەكى ادامنىڭ العاش كەزدەسۋىنە قاتىسىپ، ءبىراق ولاردىڭ جاقىنداسىپ كەتۋى قانشالىقتى بولارىن بىلمەي بويدى بيلەيتىن ءارى-سارى قوبالجۋ ۇستىندە تۇرعانىن كورسەتتى، تەرەزا تاعى دا ءبىر كەزدەرى ماشىقتانعان جىلتىر سوزدەرىن توگىپ باقتى، ءبىراق ولاردى موندۋ ءمان بەرمەگەن كۇيى قۇلاعىنا ىلمەدى.
ءدىندار بوزبالامەن سويلەسىپ تۇرعانىنا سەنىمدى بولعان تەرەزا زۇلىمدىق پەن جازمىش ماسەلەسىن قوزعاپ كورمەككە ۇيعاردى، وسى تاقىرىپتىڭ كومەگىمەن ەڭ تايىز ايەلدىڭ ءوزى، ەگەر شىر اينالدىرا بىلسە، ءتىپتى بىلىكتى دەگەن ادامدى تىعىرىققا تىرەي الار ەدى. تەرەزا وعان: "مەنىڭ سوزدەرىم ءسىزدى نازىن قاندىرماس دەپ ويلايمىن؟" دەگەن سۇراق قويىپ، كىدىرگەنى سول ەدى، جورجدىڭ الدەبىر ەمەۋرىنى بۇعان قاتەلەسىپ تۇرسىز، موندۋدىڭ نانىمى ءسىز ويلاعانداعىعا قاراما-قارسى دەگەندى اڭعارتتى. بۇل دەرەۋ جالت بۇرىلىپ، موندۋدى الدەقايدا سەنىمدى امالدارمەن: ورنىقتى، بايقامپاز دا بايسالدى كوزقاراسپەن، نىق داۋىسپەن يىلدىرۋگە تىرىسىپ، جارامساق ۇنمەن سويلەپ كەتتى: مۇنىسى دا ونى ەش سەلت ەتكىزبەگەندىكتەن، بۇل ءوزىنىڭ قارابايىر ادىستەرىن كۇلكىلى دارەجەگە دەيىن جەتكىزگەنى سونداي، كەنەت جورج فيلو ءوزىن باقىلاپ تۇرعانىن اڭعاردى. مىنە، وسى ساتتە سوڭعى ءۇش كۇن بويى قىلاڭ بەرگەن قۋانىش قۇيىنى سۋ سەپكەندەي باسىلدى.
و، عاجاپ! ول ابدىراپ تۇردى. قىزعىش كەيپى تەرەزاعا تانىس قوي، بۇل ول سەزىمدى ءبىر قاراعاننان تاپ باسار ەدى. ءبىز سۇيىكتىمىز دەگەننىڭ وسىناۋ دالەلى: ءدىرىل قاعا جىمىرىلعان اۋىز، جابىرقاۋ مەن جازعىرۋ تولى جانار مۇنى ارباماعالى قانشاما جىل. بۇل ءوزىنىڭ پاريجگە كەلۋىنىڭ العاشقى ايلارىنا ويشا ورالدى. وسىنداي شاتتىق سەزىمنىڭ بۇعان تاعى دا ورالۋى نانعىسىز نارسە ەدى! اشقان جاڭالىعى مۇنىڭ جانىن باۋراپ الدى، مىنا قۋامىن جۇرەگىن كەرنەپ كەتتى. بۇل قۋارعان جۇزىمەن موندۋعا قاراعان كۇيى تۇرعان ەدى دە، بۇنىڭ جورجدىڭ ازابىن ودان ءارى كۇشەيتكىسى كەلەتىنىن نەمەسە ءسال تىنىستاپ الىپ، كەۋدەسىنىڭ سول جاعىنا تاراي باستاعان سىزداۋعا شىداعىسى كەلىپ تۇرعانىن ءتۇسىنۋ مۇمكىن ەمەس-تى. تەرەزاعا ءوزى بىردەڭەگە قۇلاق تۇرەتىن سياقتى كورىندى. بۇل راسىندا دا اقىرىن باسقان قادام دىبىسىن اڭداپ قالدى، ول تىسىر مۇنىڭ جان تۇكپىرىنەن ورلەپ كەلە جاتقانىن ءتۇيسىندى، كوزگە كورىنىپ تۇرماعانىمەن مۇنىڭ ءالجۋاز ءتانىن جايلاپ العان ءولىمدى سەزىنۋ جاڭا عانا كەنەت پايدا بولعان باقىتتان ۇلعايا ءارى بەكي ءتۇستى؛ نەشە جىلدان كەيىن كايتا ورالعان ماحاببات بۇل ايەلگە بەينە ونىڭ ءجان-تانىنىڭ كۇيرەۋىن جىلدامداتۋ ءۇشىن عانا كەلگەندەي. جوق، مۇنىڭ قاجىعان جۇرەگى مۇنداي شاتتانۋدى كوتەرە المايدى، ول مىنا سۇمدىق قۋانىشتان جارىلىپ كەتەدى. بۇل جورجعا بۇرىلدى:
— تاكسي توقتاتپاس پا ەكەنسىز؟ مەن ءوزىمدى ناشار سەزىنىپ تۇرعانىم. جوق، شىعارىپ سالماي-اق قويىڭىز.
— بۇگىن كەشكە سىزگە كىرىپ شىعۋعا رۇقسات ەتسەڭىز؟
— جوق، بۇگىن ەمەس، ەرتەڭ دۇرىس بولار.
— مەن ءسىزدىڭ ساۋلىعىڭىزدى ءبىلۋ ءۇشىن عانا كىرىپ-شىقسام...
بۇل كەلىسپەدى، ءوزىنىڭ ءتان ازابىن كەشۋىن ونىڭ كورگەنىن قالامادى... ونىڭ ۇستىنە جورجدىڭ جانىندا بولۋى بۇل ازاپتى تەك كۇشەيتە تۇسەر ەدى. تەرەزاعا وزىنە-وزى كەلۋى ءۇشىن ۋاقىت كەرەك: مىنا توسىن جايت ونى قيىپ ءتۇستى. ەرتەڭ كەشكە تەرەزا جايباراقات كەيپىنە كەلەدى، ءوزىن قولعا الادى. بۇل تاكسيدە "ءولىپ كەتپەسەم ەكەن..." دەپ ىشتەي قايتالاي بەردى. ءبىراق بالاقاننىڭ قىزعانۋى ونىڭ مۇنى سۇيەتىندىگىنىڭ ءسوزسىز دالەلى مە؟ جانە ەگەر ول شىنىمەن — اق سولاي بولعاننىڭ وزىندە بۇل جاس ادامداردىڭ ەلىككىش قيالىندا تۋىنداي بەرەتىن ساعىمداردىڭ ءبىرى ەمەس پە ەكەن دەپ قالاي قاۋىپتەنبەسكە؟ ول قاجىعان، قۇر سۇلدەر ايەلگە ۇزاق قۇمارتا قويماس. ونىڭ ۇستىنە وسى ساتتە تىنىستاپ العىسى كەلگەن تەرەزا جۇرەك سوعىسىنىڭ كۇشەيۋى ءوزىن قانداي سالدارلارعا ۇرىندىراتىنىن تۇسىنەتىن ەدى...
بۇل ءبىر ءسات كىلتىن ىزدەپ ەسىك الدىنداعى الاڭشادا كىدىردى. جورجدىڭ بۇگىن كەشكە كەلۋىنە بولاتىن ەدى. ول ەرتەڭ كەلەدى، ءبىراق بۇل ەرتەڭ ءتىرى جۇرە مە؟ ەندى ءوزىنىڭ كوز الدىندا ۇنەمى كولبەڭدەيتىن ونىڭ بەينەسىنەن قۇتىلۋ مۇنىڭ ەركىندە ەمەس. ەرتەڭ كەشكە ول ءوز پالتوسىن وسى كيىمىلگىشكە ىلەدى. الدىڭعى بولمەدەگى ۇستەلشە ۇستىندە حات جاتتى. تەرەزا ءماريدىڭ قولىن تانىدى. مىنە، بۇل بىرنەشە ساعات ماري تۋرالى ەش ويلاماپتى.
تەرەزا مىنا ماقاۋ قولتاڭباعا تىجىرانا قارادى. قاعازدىڭ سوپاقشا ءپىشىنى دە، كوگىلدىر-كوكشىل ءتۇسى دە — ءبارى-بارى قىزىل سياسىنا دەيىن ماقاۋگەرشىلىك ەدى؛ ءيا، بۇل حاتتاعىنىڭ ءبارى اقىماقتىقتى ايعاقتاپ تۇردى. تەرەزا ءوز ويىنان ۇيالىپ كەتتى؛ وسى ساتتە اننا مۇنى ارتىق قيمىلداتپاي، قالپاعى مەن باتەڭكەسىن شەشىپ الدى. تەرەزا ساسكەلىك اسىن ىشپەيدى؛ بۇل تاس وشاق جانىنداعى باكەنە ورىندىقتا شارشاعانى باسىلعانشا قيمىلسىز وتىرا تۇرۋعا ۇيعاردى. قولىنا كونۆەرتتى ۇستاپ جالعىز قالعان بۇل كەۋدەسىمەن العا ۇمسىنىڭقىراپ وتىردى. ءماريدىڭ باقىتى... ماري مۇنىڭ قىزى... ءبىراق قانداستىقتىڭ بۇل جەردە قانداي ءمانى بار؟ بۇلار ءبىر-بىرىن بىلمەيتىن ەكى ايەل عوي. اركىم ءوز باقىتىن ءوزى تاپسىن. ماري ون جەتىدە، سۇلۋ. ولار ديىرمەندە بىرگە سۋعا شومىلعان، شەگىرتكەلەر سەكىرىپ جۇرگەن شاقتا قۇرعاق شالعىندا قاتار جاتقان. ال بۇل، تەرەزا بولسا، ەندى شالاجانسار... سول كەشتە ماري اناسىن مويىنداتقان كەزىندە مۇنى ايادى ما. ەڭ جامانى ءماريدىڭ ونشا اۋەستىك بىلدىرمەگەنى شىعار، ول ەشقانداي ەگجەي-تەگجەيگە ءمان بەرگەن جوق، ءمان-جايدى انىقتاۋعا تىرىسپادى... جورج ءبىر بەتتىك كورسەتكەن بولار ەدى. ول كەتىپ بارا جاتقان كەزدە كۇرسىنە: "مەنىڭ سونداي بىلگىم كەلەدى..." دەپ سۇراعىسى كەلىپ، كۇمىلجىگەن سۇراعى نەنى مەڭزەگەنىن تەرەزا جاقسى تۇسىنگەن-دى. ول انىق-قانىعىنا جەتۋ ءۇشىن قايتىپ كەلمەك... قۇدايىم-اي! ونىڭ كەلۋى تەرگەۋگە اينالىپ كەتپەس پە ەكەن؟ تەرەزاعا ءۇشىنشى رەت سوت الدىندا تۇرۋعا تۋرا كەلە مە؟
ماري بۇنىڭ ءىشىنارا مويىنداۋىن سۋىرتپاقتاپ شىعارعاندا سول ءتۇنى بۇل قاپالى كۇي كەشتىم دەپ ويلادى؛ ءماريدى اكەسىنە قايتارۋ ءۇشىن ءوزىن قۇرباندىققا شالدىم دەپ پايىمدادى. جانە قىزىنا دەگەن سول ماحابباتى... شىن مانىندە تەرەزادا ەش ۋاقىتتا سۇيىسپەنشىلىك بولعان ەمەس قوي: "مەن وزىمدە جوقتان باس تارتتىم، ەش ۋاقىتتا ماعان وزىمە تيەسىلى بولماعاندى قۇرباندىققا قيدىم..." دەگەنمەن، ەگەر ەرتەڭ كەشكە جورج تاراپىنان جاسالاتىن جاڭا شابۋىلعا توتەپ بەرە السا... كورەيىك! بۇل وسى جولى الداپ جاتپايدى. ايتسە دە، وسىدان ون بەس جىل بۇرىن سۇمدىق ماقساتتى كوزدەپ اپتا بويى، كۇن سايىن ءوزىن-وزى جانىعان تەرەزا بۇل ەمەس، باسقا، بەيمالىم ءبىر جان دەسە جالعاندىق بولماس ەدى... كۇن سايىن ولتىرۋگە بەل بايلاۋ... سوناۋ الىس جىلداردا كۇشالا تامشىلارىن كۇيەۋىنىڭ ۇستاعانىنا قاساقانا ەسەپسىز قۇيعان ەسسىز ايەل مەن بۇگىنگى كەشتەگى تەرەزا اراسىندا ورتاق نە بار؟ قانداي ۇقساستىق بار؟
ءبارىن ءوزىڭ انىق تۇسىنۋدەن ارتىق ازاپ بار ما ەكەن! ءوزىڭدى-وزىڭ الداۋعا بارماۋ! وسى كۇندەرى مۇنىڭ جاساعانىنىڭ ءبارى ءماريدىڭ باقىتىنا قاستاندىق ەكەنى انىق، كۇمانسىز! وسى جولى ءوزىن اقتاپ الۋ ءۇشىن نە نارسەنى تىلگە تيەك ەتەر ەكەن؟ مىنا بالاقان بۇدان پانا ىزدەگەننەن جانە مۇنىڭ قۇشاعىنا ەنگەننەن باسقا بۇعان نە ىستەدى؟
ب ا ق ىشىندەگى قۇستاردىڭ شيقىلى، ساعات تورتتەگى ءۇزىلىس كەزىندە مەكتەپ اۋلاسىنداعى ۋ-شۋ، "بون مارشە" امبەباپ دۇكەنى اتتارىنىڭ تۇياق سىرتىلى، ءجۇرىسىن باياۋلاتقان اۆتوموبيلدەردىڭ دابىسى مەن تەجەۋىشتەرىنىڭ سىرىلى — ءبارى جيىلىپ كەلگەندە ۇيرەنشىكتى دىبىستار؛ ءولۋ — وسىنىڭ ءبارىن ەستۋدەن قالۋ؛ ال ءومىر ءسۇرۋ — وسى ءبىرقالىپتى ۋ-شۋعا وتىرىپ الىپ قۇلاق ءتۇرۋدى جالعاستىرۋ. ءبىر سوققىمەن ءوزىڭدى قۇربان ەتۋ، ءبىر سوققىمەن كۇناڭدى جۋۋ، ءوزىڭدى جويۋ، قىرىق بۋىندى تاپتاۋ... تەرەزا مىنا حاتتىڭ وزىنە ءالى بەيمالىم كەز كەلگەن ۇسىنىسىنا الدىن الا كەلىسە وتىرىپ، كونۆەرتتى اشتى. ەگەر وندا تالاپ قويىلسا، ول قانداي بولسىن ونى ورىنداۋعا ءازىر.
"اكەم مەن اجەم مەنى ويلاعانىمنان ارتىق قارسى الدى، ءسىرا، مەنىڭ قىتىعىما تيمەۋ ءۇشىن ولار مەنىڭ قاشىپ كەتۋىمنەن قاسىرەت جاساماۋعا كەلىسىپ العان سياقتى. مەن سول زاماتتا-اق ولارعا ءسىز تۋرالى جانە ەگەر مەن كۇيەۋگە شىعا قالسام، نە ىستەمەكشى ەكەندىگى جونىندە جايىپ سالدىم. سىر الدىرماسا دا، ءسىزدىڭ ۇسىنىسىڭىزدى وتە قۇپتاپ قابىلداعان سياقتى كورىندى. اكەم ماعان: "بۇل كوپ ادامنىڭ كوڭىلىنەن شىعاتىنى انىق..." دەسە، ال ماعان جاعىمسىزدىق جاساۋعا ىلعي دايىن جۇرەتىن اجەم: "دەگەنمەن، وسىنداي جاساۋمەن فەرمەردىڭ نەمەرەسىنە كۇيەۋگە شىعۋ قانداي وكىنىشتى" دەپ قىستىردى.
مەن ەشتەڭە دەگەن جوقپىن. مەنىڭ ءوزىمدى تەجەپ قالۋىما ەلەۋلى سەبەپ بولعان ەدى، پوشتاشى جاڭا عانا ماعان جورجدان مەن سونشالىقتى جىلدام كۇتە قويماعان، ويتكەنى ول حات جازۋدى ۇناتپايدى، حات اكەلگەن-دى. ايتسە دە، مەن بۇل حات ءۇشىن كىمگە قارىزدار ەكەنىمدى جاقسى ءتۇسىندىم. قىمباتتى، اناشىم، مەن باستى اڭگىمەگە ەندى جاقىنداپ كەلەمىن، سىزگە ايتقىم كەلگەندى قالاي باياندارىمدى بىلمەي وتىرمىن... مەن اقىماق ەكەنمىن، قىزىڭىزدىڭ وسىنداي ماقاۋ بولعانىنا تىپتەن تۇسىنبەيمىن. راس، مەن دەسكەيرۋمىن! مىنە، سولاي، مەنىڭ سىزدەن كەشىرىم سۇراعىم كەلەدى، ءبىراق مەنىڭ ءسوزىم بۇرتاڭداۋ الدە جالعان كورىنە مە دەپ قورقامىن... سوڭعى كۇندەرى ارامىزدا بولعاننىڭ ءبارى تۋرالى كوپ ويلايمىن جانە مەن ەش ۋاقىتتا وسىعان دەيىن كەزدەستىرمەگەن قايىرىمدىلىعىڭىزدان ءسىزدىڭ مەيىرىمدى جان ەكەنىڭىزدى ەندى بىلەمىن. ءبىز جورج ەكەۋىمىز ءبىر كەزدە بولعان نارسە جاي دۇرىس پايىمدالماعان دەگەن ءبىر پىكىردەمىز. بار ماسەلە وسىندا، جورجدىڭ سەندىرۋىنشە، مۇنىڭ كىلتى سىزدە عانا (بۇل ونىڭ ءوز ءسوزى، بۇل ونى ءوز حاتىندا جازىپتى). سىزگە اسا ىزەتتىلىك پەن مەيىرىمدىلىك جاساي قويماسام دا، ماعان دەگەن قاتىناسىڭىزدى كورىپ تۇرىپ، مەن سىزگە كۇماندانا الام با؟ ەندى مەن جاۋىزدىققا ىزگىلىكپەن جاۋاپ بەرۋدىڭ نە ەكەنىن ءسىز ارقىلى ءبىلدىم.
ەڭ باستىسى — مەن ءسىزدى ماقتان ەتەمىن. مەنىڭ ماقتانۋىمدى جورج قۇپتاماعان جاعدايدا دا، ءسىزدى اسقاق تۇتقان بولار ەدىم. ءسىزدىڭ وعان زور اسەر قالدىرعانىڭىز ايدان انىق، ال ول ادام تانيدى! مەنىڭ باقىتىم سىزگە بايلانىستى، بۇل سونشالىقتى ايقىن، وسى جولداردى وقىپ، ءسىز مەنى باس پايداسىن كوكسەيدى دەپ كۇماندانۋىڭىز مۇمكىن. ال، ءقازىر مەنىڭ اعىمنان جارىلىپ وتىرعانىمدى بىلسەڭىز! ءسىزدىڭ قاسىڭىزدا بولىپ كەلگەننەن كەيىن وسىنداعىنىڭ ءبارى — ادامدارى دا، زاتتارى دا ماعان ودان سايىن پاسىق-ساسىق كورىنەدى. ءسىز بەن جورجدىڭ اراسىندا مەنىڭ ءومىرىم قانداي بولۋى مۇمكىن ەكەندىگىن قيالدايمىن!
ەگەر بىزدىكىلەر ءسىزدىڭ مەنىڭ پايداما قابىلداعان شەشىمىڭىز جونىندە حات جازاتىن بولسا، بۇل شەشىم مەنىڭ نەكەلەسۋىمە بايلانىستى دەپ جاۋاپ بەرىڭىزشى. اسىرەسە، اجەم ءوز تالعامى بويىنشا جەكجات بولۋ ويىنان اۋلاق ەمەس، ويتكەنى ول ءوزى جەك كورەتىن فيلوعا ءبىزدىڭ قىسىلىپ وتىرعان جاعدايىمىزدى ەسكەرىپ قانا كەلىسكەن ەدى، ءبىراق مەنىڭ جاساۋىمنىڭ كوبەيۋى ونىڭ مەنمەندىگىن وياتاتىنى كۇمانسىز. ءسىز بۇل قيۋعا مەنىڭ ءوزىم ۇناتقان جىگىتكە كۇيەۋگە شىعۋىم ءۇشىن عانا كەلىسەتىنىڭىزدى اشىپ ايتۋ قاجەت...".
تەرەزا ءماريدى تاعى دا باسقىش الاڭىندا چەمودانىنىڭ اۋىرلىعىمەن بۇگىلگەن قالىپتا كورگەنىندەي كەيىپتە ەلەستەتتى. ءوزىنىڭ ءسابيى، ءوزىنىڭ قىزى بۇعان مەيىرىمگە تولى حات جازىپ وتىر، ول ۇشەۋىنىڭ بىرگە تۇرۋى تۋرالى ارماندايدى؛ اڭگىمە ساعىم تۋرالى ەمەس ەدى: بۇل قول جەتكىزۋگە بولاتىن باقىت، باسقاعا ەمەس، ناق وسى باقىتقا — بىردەن-بىر وزىنە قول سوزىم تۇرعان باقىتقا ۇمتىلۋ قاجەت-اق. وسى كۇندەرى بۇل قانداي قارا نيەت ەسسىزدىككە بوي الدىردى! بۇل جاماندىق پەن قىلمىس ادامنىڭ مۇمكىن ەمەستى قيالداۋعا، بولماستى بولدىرۋعا، سونان سوڭ قالاي دا جۇزەگە اسىرۋعا بەل بۋاتىن تۋا ءبىتتى قابىلەتىنەن تۋىندايدى دەپ ويلايتىن ىلعي. ءبىراق ءقازىر ول "اقيقات ومىرگە" اينالعالى وتىر. بۇل بەرنار دەسكەيرۋدىڭ ءسوزى. وزدەرىنىڭ بىرگە تۇرعان ومىرلەرىنىڭ باس كەزىندە بۇعان: "سەن اقيقات ومىردەن تىسقارى جۇرەسىڭ" دەپ ءجيى ايتاتىن. بۇنىڭ باسقا نارسەنى قۇرباندىققا شالۋعا شاماسى جەتە مە؟ تىپتەن بولماشى بىردەڭەنى. ءوزىنىڭ موندۋعا جورتا كوڭىل اۋدارعان كەيىپ كورسەتكەنىنە جورجدىڭ قوبالجۋىنا تەرەزا تىپتەن ءجونسىز ءمان بەرىپتى. ايتالىق، تەرەزا ونى سۇيە مە؟ بۇل وزىنە ءتىپتى مۇنداي سۇراق قويعان دا جوق: "راسىن ايتقاندا، مەن ونىڭ ماعان دەگەن سەزىمىن ۇناتتىم..."
جۇرەگىنىڭ اۋىرعانىنا بويى ۇيرەنگەن ءارى اۋرۋىن سەزىنە قويماعان تەرەزا تۇستەن كەيىنگى وسى قارا كولەڭكە مەزگىلدە تاس وشاق جانىنداعى الاسا ورىن تاقتا قيمىلسىز وتىرىپ الىپ وسىلاي ويلادى. بۇل جورج فيلونى ەڭ العاش كورگەنىندەي: قىرىنباعان، كوزدەرى قىلي، تازا ەكەندىگى كۇماندى جىلى كۇرتەشە كيگەن كەيپىندە ەلەستەتتى؛ بۇل جورجدى شىن مانىندە كادىمگى جاي بوزبالا دەگەن ويعا ءوزىن يلاندىرۋعا تىرىستى. مىڭ سان كوپتىڭ ءبىرى وسىناۋ پەندە ءۇشىن ءوزىنىڭ اۋرۋ جۇرەگىنىڭ ءبىر رەت بولسا دا ارتىق سوعۋىنا تاۋەكەل ەتۋگە تۇرا ما؟ ءوزى مەن باسقا ادامدار اراسىندا ءجيى پايدا بولىپ، بىرەسە ۇلكەيتىپ، بىرەسە بۇرمالاپ كورسەتەتىن اينەك كەنەت جوعالىپ كەتتى دە، بۇل ەندى جورج فيلونى شىن مانىندە قانداي بولسا، سونداي قالپىندا (ونى ماري، موندۋ نەمەسە گارسەن حانىم كورگەنىندەي ەمەس) كوردى: ۇزىن بويلى ارىق كەلگەن، دەريەۆنيالىق تۇرپاتتاعى، ولپى-سولپى كيىنگەن، ونىڭ ۇستىنە قىلي كوز بوزبالا. وسىنداي كادىمگى جاي ادامدى سونشالىقتى جوعارى باعالاعانىنا تەرەزانى قوڭىلتاقسۋ سەزىمى كەرنەپ، جىنى كەلدى. بۇل وعان شابارمان جونەلتۋگە، كەلمە دەپ جازىپ جىبەرۋگە دايىن ەدى، ءبىراق ماري ءۇشىن ونى قابىلداۋى كەرەك.
ساعات بەستە اننا تەرەزە قاقپاعىن جاۋىپ، تاس وشاقتى جاقتى. دەگەنمەن، تەرەزا ەرتەڭ كەشكە جالعىز قالمايتىنىنا قۋانباي تۇرا المادى. ەرتەڭ الدەكىمنىڭ كەلەتىنىنە سەنىم زەرىگۋدەن ارىلتتى ءارى ساعاتتار بويى بايىپتى ويعا بەرىلىپ كەتتى. تولقىعانى باسىلىپ، جۇرەگى جاي تاپتى. كەزدەسە كەتكەن الدەبىر كولدەنەڭ كوك اتتى جانعا بولا ەسىنەن تانىپ، قالتىراعانى جەتەر! مۇمكىن بۇعان ءالى ءوز قاپاسىنان سىتىلىپ شىعۋدىڭ، قاڭعۋدا ەمەس، ءماريدىڭ قولىندا كوزىن جۇمۋدىڭ ءساتى تۇسەر.
بۇل وسىلاي جايباراقات كۇيگە ءتۇستى، سولاي ەكى كۇن ءوتتى جانە ۋاعدالى ساعاتتا اننانىڭ سىرتقى ەسىكتى اشقانىن ەستىگەندە جۇرەگى دۇرسىلدەپ قويا بەرگەن جوق.
جورجعا العاش كەز تاستاعاننان-اق ونىڭ راسىندا دا بۇل ونى كەشەگى كۇننەن بەرى كوز الدىنا ەلەستەتكەنىندەي، قىسىلىپ-قىمتىرىلعان، قاشاڭداعىداي الدىڭعى بولمەدە شەشىنۋدى ۇمىتىپ كەتكەن پالتودا جانە وزىنە ساليقالىلىق بەرۋ ءارى وسىندا ۋاقتىلى كەلۋ قانشالىقتى بەينەتكە تۇسكەنىن بايقاتۋ ءۇشىن ۇرتىنان ۇرلەپ، ماڭداي تەرىن سۇرتە بەرەتىن مانەردەگى كادىمگى بوزبالا بولىپ شىققانىنا قۋانىپ كەتكەنىن سەزىندى.
تەرەزا ءوزىنىڭ ارتىنداعى ۇستەل ۇستىنە ءبىر عانا جاعىلعان شامدى قالدىردى؛ جورج تۇتاس ساعاتتار بويى كوز الماي قاراعىسى كەلگەن بەينەنى كورگەنىنەن گورى تۇسپالداپ وتىردى. تەرەزا ونىمەن تىم اسىعا-اپتىعا، ماري تۋرالى سويلەسىپ كەتتى جانە وعان جىلدام حات جازعانى ءۇشىن ريزاشىلىعىن ءبىلدىردى.
— ءسىز سونى مەنەن سۇراعاندىقتان.
تەرەزا ونىڭ ءسوزىن تۇسىنبەگەن كەيىپ كورسەتىپ، جورجعا ءماريدىڭ حاتىن ۇسىندى. ول حاتتى الىپ، وعان سەلقوس كوز تاستاپ، جانارىن تەرەزاعا تىككەندە بۇل داۋىستاپ جىبەردى:
— ول قانداي شالت قىز! قانداي ءبارىن تۇسىنەدى! مەن ەندى سىزگە مويىندايىن: ونى ەش ۋاقىتتا وتە اقىلدى دەپ ەسەپتەي قويماعان ەدىم. ءبىز ءوز بالالارىمىز تۋرالى ولاردىڭ الدەبىر اڭعال نەمەسە ورىنسىز كيلىكپەسى بويىنشا، نەمەسە كوپ جاعدايدا ولاردىڭ وزگەلەردىڭ سوزدەرىنەن ىركىس-تىركىس قايتالاپ ايتقاندارى بويىنشا پايىمداپ، تۇجىرىم جاسايمىز عوي. ءبىراق ماري وتە، وتە-موتە اقىلدى، — دەپ جالعاستىردى تەرەزا، وتە دەگەن سوزگە ەكپىن تۇسىرە.
جانە ءوزى ايتقان سايىن ءاربىر ءسوزى بوزبالانى بارعان سايىن ماريگە قارسى قويا باستاعانىنا كوزى جەتە ءتۇستى. ومىرىندە تەرەزانىڭ وزىنە سۇيگەن ادامىنىڭ بۇنى مەن تۋرالى ويلامايدى دەپ سەنۋى ءۇشىن قانشاما رەت جورتا سەلقوستىق كەيىپ كورسەتۋىنە تۋرا كەلگەن-دى! ءبىراق وندا قۋلىعى وزىنە كومەكتەسە قويمايتىن: بۇنىڭ ءوزى ماحابباتىن جاسىرۋ ءۇشىن جاساعان ارەكەتتەرى قايتا سۇيىسپەنشىلىگىن ايگىلەپ تۇراتىن. بۇگىن تەرەزا تىككەن ءباسىن بارعان سايىن ون ەسەلەي تۇسكەن قۇمار ويىنشىعا ۇقساپ كەتتى. ءسويتتى دە بۇل ءوز ءسوزىن ءوزى جارتىسىنان ءۇزىپ جىبەردى (مۇنىڭ اعىنان جارىلىپ تۇرعانى كۇمانسىز ەدى):
— ءسىزدىڭ موندۋ دوسىڭىز ماعان وتە ۇنادى.
تاقىرىپتى وزگەرتۋ ءۇشىن عانا ويىنا كەلگەندى ايتا سالعان تەرەزا مۇنى ءوزى كۇتپەسە دە، بۇل جولى دا نىساناعا ءدوپ تيگەنىن اڭعارا قويدى.
— ءيا، ونىڭ سىزگە ۇناعانىن سەزدىم. ءبىراق، — دەپ ۇستەمەلەدى جورج وكىنىشپەن، — ءوزارا تۇسىنىستىك بولا قويعان جوق: ول ءسىزدى ۇقپادى.
— ول تۇسىنە قوياتىن ەشتەڭە دە جوق... ول بىردەن مەندە نە بار ەكەنىن نەمەسە دۇرىسى: مەندە نە جوق ەكەنىن كوردى!
— ءسىزدىڭ ودان ارتىقشىلىعىڭىز دا وسىندا: ءسىز ونى بىردەن لايىقتى باعالادىڭىز، الايدا سىزدەگى بار جالعىز نارسە ونىڭ نازارىنان تىس قالدى.
— مەندەگى بار جالعىز نارسە...
بۇل ءبىر ءسات ءمۇدىرىپ قالدى جانە جورج وسىلاي وسىدان ون بەس جىل بۇرىن ارجەلۋزداعى جان-جاعىن قاراعاي قورشاعان كۇڭگىرت ۇيدە نە بولعانى تۋرالى سۇراۋدى باستاۋعا مۇمكىندىك الۋعا ۇمتىلىپ وتىرعانىن اڭعارا قويدى. شوشىپ كەتكەن بۇل ايتا قويار بىردەڭە ويلاپ تابۋعا تىرىستى، ءبىراق باسىنا ەشتەڭە كەلە قويمادى؛ الگى ازىردە ايقىن ويلارى وسى مەزەتتە سەمىپ قالعانداي. جورجعا قاراماۋ ءۇشىن وتقا ەڭكەيگەن بولىپ، قويىلماي تىنبايتىن سۇراقتى ەستۋگە دايىندالدى. بۇل تاعى ءبىر رەت تەرگەۋگە ءتۇسۋى ءتيىس. نە ىستەۋ كەرەك؟ بۇل بوزبالاعا ونى وزىنەن يتەرىپ تاستايتىنداي، ءبىراق ماريدەن باس تارتۋىنا ىلىك بىلدىرمەيتىندەي عانا ايتقانى ءجون...
— ارينە، — دەدى ول، — ءسىز ەشكىمگە ۇقسامايتىن بىرەگەي ادامسىز. مىنە، سوندىقتان دا مەن ءسىزدىڭ قولىڭىزدان كەلەدى دەپ ەسەپتەيمىن...
وسى جولى بۇل وعان جايباراقات دەرلىك قاراپ، قارسى سۇرادى. "ءبارى قولىنان كەلەدى دەپ پە؟" جورج فيلو كۇرەڭىتە قىزارىپ كەتتى:
— ءسىز مەنى تۇسىنبەي وتىرسىز: مەن ءسىزدى ۇلى ىستەرگە قابىلەتتى دەپ ەسەپتەيمىن... ءسىز وزىڭىزگە تاعىلعان سۇمدىق ايىپتاۋعا لايىق بولماساڭىز دا، ودان باس اراشالاۋعا تىرىسا قويماعان، سونداي ءبىر ايەلسىز...
تەرەزا ورنىنان تۇردى دا بولمە ىشىندە بىرنەشە قادام جاسادى، ىلەسە موينىن بۇرۋعا باتپاعان جورجدىڭ ورىن تاعىنىڭ تۋ سىرتىنداعى قابىرعا جانىنا بارىپ توقتادى. نە دەپ ويلاساڭ دا ەركىڭىز ءبىلسىن دەپ، قۇرعاق قايىردى. ول داۋسى دىرىلدەي سۇرادى:
— دەمەك، مەن ءسىز تۋرالى نە ويلاسام دا سىزگە ءبارىبىر مە؟
— كەرىسىنشە، بۇل مەن ءۇشىن وتە ماڭىزدى، ءسىز مۇنى جاقسى بىلەسىز.
ول ورنىنان كوتەرىلىپ، ورىن تاققا تىزەرلەي تۇرىپ، جابىرقاۋ مەن جادىراۋ ارباسقان ءجۇزىن تەرەزاعا بۇردى.
— ەڭ الدىمەن، — دەپ ۇستەمەلەدى تەرەزا، — ماري ءۇشىن.
ول كۇرسىنە: "بۇل عاجاپ بولار ەدى!" دەپ سالدى. سونان سوڭ تەرەزا ەستىگەنىنەن گورى اڭعارعان: "كەرەك ەدى ماعان ءماريىڭىز..." دەگەن بىرەر ءسوزدى مىڭگىرلەدى جانە ەداۋىر دورەكى سوزدەردى ادەيى قىستىرا كەتتى. سوندا بارىپ تەرەزا وعان باجايلاپ قارادى، كوزدەرىن تىكتەۋگە جۇرەگى داۋالادى. بۇل ومىردە بارلىعىنان اسىرا ايالاعاننىڭ ءبارى، ءوزىنىڭ جاستىق شاعىندا بىرنەشە كەزدەيسوق كەزدەسۋدە تاعدىر بۇعان تام-تۇمداپ بەرگەننىڭ ءبارى، بۇل ەندى ماڭگى ايىرىلدىم دەپ ەسەپتەيتىننىڭ ءبارى، تەك ءوزى عانا جۇباتا الار ساعىنىش، تەك قانا ءوزى سەبەپشى مىناۋ ازاپ-وسىنىڭ ءبارى كەنەت وزىنە قايتا ورالدى، وزىنە تەسىلە قاراعان تۇنجىر كوزقاراستان بۇل وسىنى تانىدى. بۇل ءقازىر سۇمدىق ءبىر ءسوزدى، ءوزىنىڭ دىمكاس جۇرەگى كوتەرە المايتىن ءسوزدى ەستيتىنىن سەزدى. بۇل ول سوزدەن قاشقاقتاپ، زورلانا جىميىپ، سويلەپ كەتتى:
— مەندە قىزىقتى ەشتەڭە جوق، قاتەلەسەسىز...
ءبىراق بۇل ءسوزىن اياقتاماي جاتىپ، جورجدىڭ وزىنە بەينە بەيتانىس داۋسىن ەستىدى:
— بۇل دۇنيەدە سىزدەن باسقا ەشكىم مەنى قىزىقتىرمايدى.
ەكىنشى سوققىدان قاشقاقتاعانداي ءسال يمەن، تەرەزا:
"ەشقانداي نەگىز جوق قوي... مەن نەلىكتەن ءسىزدى قىزىقتىرۋعا ءتيىسپىن؟" — دەپ كۇبىرلەدى. ايتسە دە، بۇل ەمىس ەستىسە دە، ەزى كۇتكەن سول سوزدەر اقىرى جۇرەگىنە ءدوپ ءتيىپ ەدى.
— مەن ءسىزدى سۇيەمىن...
ءيا، جۇرەگىنە ءدوپ ءتيدى؛ العاشقى ساتتە ءتان اۋىرسىنۋى تۇلا بويىن تۇتاسىمەن مەڭدەپ الدى، بەت الپەتتىڭ بۇزىلىپ كەتۋىن جورج اشۋدىڭ قىسۋى دەپ قابىلدادى.
بۇل ۋاقىتتا تەرەزانىڭ مىنا شوشىپ كەتكەن جانعا قولىن سوزۋعا دا شاماسى جوق ەدى. مۇنىڭ ءبىر دىبىس شىعارارلىق جانە بالانىڭ بىلجىر قورىنعان ىركىس-تىركىس سوزدەرىنە قارسىلىق كورسەتەرلىك كۇيى بولمادى.
— ءسىز ماعان كۇلىپ تۇرسىز... سىزگە جەك كورۋ اكەلگەنىمدى بىلەمىن.
بۇل تەرىس ىم جاساۋعا تالپىندى، سونان سوڭ وڭ قولىن كوتەرىپ، ونى جورجدىڭ تىكىرەيگەن شاشىنا قويدى دا، بەينە اناسى كەشكە سۇيەردە بالاسىنىڭ ماڭدايىن اشاتىنىنداي، ونى قايىردى. جىگىت شىنتاقتارىمەن ارقاعا سۇيەنىپ، ءالى تىزەرلەپ ورىن تاقتا تۇرعان كۇيى، كەزدەرىن جۇمدى. تەرەزانىڭ جۇرەك ءلۇپىلى ءبىرقالىپتى ەدى، تەرەڭ دەم شىعاردى. جىگىت ءسوزىن جالعاستىردى:
— مەن سىزگە بەيشارا كورىنەرمىن.
بۇل جاۋاپ قاتپادى، ويتكەنى داۋسى ءالى جوق ەدى جانە وسى ەرىكسىز ۇنسىزدىگى كەز كەلگەن قارسىلىعىنان ءوتىمدى-تىن. "مەنى اياڭىز" دەپ قايتالادى بالاقان. بۇنىڭ قولىنان كەلگەنى ونىڭ باسىن ءوزىنىڭ يىعىنا يكەمدەۋ بولدى، بۇل قيمىل وعان راسىندا دا مۇسىركەۋ-شىلىكتەي كورىندى. تەرەزا بۇدان ءارى قوبالجۋىن توقتاتقاندىقتان، ىڭعايسىز تۇرعانىنا قاراماستان، قارا شاشتان شىققان ارزان بريلليانت ءاتىردىڭ ءيىسىن جۇتقان كۇيى، قيمىلسىز قالا بەردى. ءبىراق كوپ ۇزاماي قولىنىڭ تالعانىن سەزىنىپ، باستى بوساتۋعا ءماجبۇر بولدى. ءسويتىپ.... بۇنى تىندىردى.
قارسىلاسۋعا ىرىق بەرمەيتىن ۇنمەن بۇل جورجعا تاس وشاق جانىنداعى الاسا ورىندىققا جايعاسۋدى ۇسىندى. ءوزى ورىن تاققا شوكتى جانە ارقالىعىنا شالقايماستان سىرەسىپ تىك وتىردى.
— ءسىز بالاسىز، — دەدى بۇل.
— ءسىزدىڭ ماعان ەش ۋاقىتتا كوڭىلىڭىزدى بەرمەيتىنىڭىزدى جاقسى بىلەمىن. ماعان تەك ءسىزدىڭ كوزگە ىلمەۋىڭىز بەن جەك كورۋىڭىزدىڭ اراسىن تاڭداۋ عانا جازىلعانىن بىلەمىن. نە ىستەرىمدى بىلمەيمىن، مەن قالاماس ەدىم...
تەرەزانىڭ ابىرجۋلى جىميىسىن بوزبالا مەنسىنبەۋدىڭ كورىنىسى دەپ قابىلدادى. بۇل بولسا وسى مەزەتتە "مەن ءسىزدى سۇيەمىن" دەگەن توتەن ءسوزدى ەستۋگە ۇمسىنعان ءوز ءومىرىنىڭ ساتتەرىن ەسىنە العان ەدى، ول سوزدەر ەرىندەردى جىبىرلاتىپ قالاي تۋىنداپ كەلە جاتقانىن ءتىپتى كورىپ تۇرعانداي ۋاقىتتا مۇنىڭ بەتپە-بەتتەسى سوڭعى ساتتە، الدەبىر جىمىسقى قۋلىقپەن الگى سوزدەردى ايتپاي قالۋدىڭ امالىن تابا قوياتىن. ءوزى دە تالاي رەت ىركىلىپ، وزىنە تەك ۇتىلىس اكەلەتىن مويىنداۋ اۋزىنان شىعىپ كەتپەۋى ءۇشىن جانتالاسقانى بار. ويتكەنى بۇل ارباسۋ وينىندا نەگىزگى نارسە ەلەۋسىز قۋلىققا، سەرىكتەسىڭ ءوزىن سەنىمدى سەزىنبەسىن جانە ساعان سۋىماسىن دەگەن ۇدايى ۇرەيگە تىرەلەتىن. مىنا ەسەيگەن بالاقان ءوز جۇرەگىنە ەرىك بەرىپ، ونىڭ سايراي جونەلۋىنە رۇقسات ەتتى. "ءبىراق ول ءقازىر مەنى كورەدى، — دەپ ويلادى تەرەزا. — ول كەنەت مەنى شىن كەيپىمدە كورەدى.." جىگىت ورنىنان تۇردى دا وزىنە تاس وشاق ۇستىندەگى اينادان قاراپ تۇرعان ايەلگە جۇگىرتىپ كوز سالدى. جۇزىندە جەڭىل تابيعي شىراي وينايدى؛ كوزدەرى جالت-جۇلت ەتەدى؛ ادەمى كەڭ ماڭدايى بىردە-بىر ءاجىمسىز. اۋزىنىڭ ەكى جاعىنداعى قوس سىزىق مۇنى ەش قارتايتىپ تۇرعان جوق، ولار بۇعان تەك ماڭعاز دا قاتاڭ كەيىپ بەرەدى. وسى مينۋتتا بۇل ءوزىن الگى ىنتىزارلىقتان قۇلپىرىپ كەتكەندەي كوردى. اينادان مىنا ەسسىز بالاقاننىڭ موماقان جانارىندا بەينەلەنگەن ءوزىنىڭ سۇيكىمدى بەينەسىن كوردى.
بۇنىڭ جانى راقاتتانا جاي تاپتى جانە بەكەم دە قۋانىشتى سەنىممەن ءوزىنىڭ جەڭىسىنە ناساتتاندى. تەرەزا جورجعا سەنىم ارتۋعا، وعان ءوزىنىڭ جۇرەگىن اشۋعا دايىن ەدى، سۇيىكتى جانعا اينالعانىن، ايتسە دە جاس ەمەستىگىن ەسىندە ۇستاعان ادامنىڭ ويىنا كەلەتىن مارقايۋ ءارى ريزاشىلىق سوزدەردى اعىتۋعا ءازىر ەدى. بۇل مىنا بالاقاننىڭ كوزىن اشۋعا، ونىڭ الدامشى سەزىمىن وشىرۋگە، وعان ءوزىن كارى، قاۋساپ قالعان، مۇسىركەۋگە لايىق ايەل ەتىپ توتەننەن كورسەتۋگە دايىن... ءبىراق ءوزىنىڭ دۋىلداپ ىسىپ تۇرعان قولدارىن سالقىنداتۋ ءۇشىن تاس وشاقتىڭ ءمارمار تاسىنا قويعان كەزدە، تەرەزانىڭ قولى ءماريدىڭ حاتىنىڭ شاشىلعان پاراقتارىنا كەزدەيسوق ءتيىپ كەتتى — جورج ونى ىقىلاسسىز جۇگىرتىپ ءوتىپ، ءتىپتى اقىرىنا دەيىن وقىماستان تاستاي سالعان-دى.
تەرەزا كوزدەرىن جۇمىپ، تىستەرىن قارىستىرىپ، اقىماق ايباق-سايباق شيمايلانعان پاراقتارعا ەڭكەيدى. ماري؟ قالايشا ول اناسىنا تىنىشتىق بەرمەيدى؟ ءار ادام ءوزى ءۇشىن ءومىر سۇرەدى. مۇنى مىنا بوزبالامەن بايلانىستىرعان ءماريدىڭ ءوزى ەمەس پە ەدى؟ ول تەرەزانى تىپتەن ءقاۋىپسىز دەپ ەسەپتەدى، وزىنە مۇنىڭ تاراپىنان الدەبىر قاتەر تونەدى دەگەندى ەش ويلاعان جوق. تەك قانا مەنى سۇيەدى دەپ پايىمدايتىن البىرت شاق قانداي الاڭعاسار ەدى! ماحاببات ءوز تاڭداعاندارىنان تەك قانا ءتاندى ەمەس، ىنتىزارلىق قۇپياسىن دا، تاجىريبەنى دە، العىرلىقتى دا ىزدەيدى، ولاردى تەك باسىنان كەشكەندەر عانا بىلەدى. مۇمكىن ءقازىر ماري توڭىرەگىندە قاراعايلار سول باياعىداي تىنىمسىز شۋىلداعان ارجەلۋزداعى ءۇيدىڭ ەڭ ۇلكەن بولمەسىندە وتىرعان بولار. ماري الاڭسىز، ونىڭ جايباراقات سەنىمدى كوڭىلىن ەشتەڭە دە بۇزبايدى، — ويتكەنى ول بۇدان بىلاي ءوزىنىڭ ماحابباتىن، ءوزىنىڭ ءومىرىن تەرەزاعا سەنىپ تاپسىردى. مىناۋ كەزىندە تەرەزا جايلاعان سول بولمە؛ ول ناۋقاس بەرنار ىڭىرسىپ جاتقان بولمەنىڭ ناق استىنا ورنالاسقان ەدى، تەرەزا توبە ارقىلى ونىڭ ىڭقىلىنا قۇلاق تۇرەتىن... اھ! ەندى بۇعان باسقالاردى ءولتىرۋ ءۇشىن ءوزىنىڭ كاتىسۋى مىندەتتى ەمەس! بۇل ەندى قاشىقتان-اق ولتىرە الادى.
تەرەزا دىرىلدەگەن قولدارىمەن پاراقتاردى الدى، ولاردى رەتىمەن جيناپ، كونۆەرتكە سالدى. سونان سوڭ قولدارىن كوتەرىپ، الاقاندارىمەن كوزدەرىن جۇمىپ، بۇل ءوزى قانشاما ازاپتى باستان وتكەرگەن الاسا ورىن تاقتا بۇك ءتۇسىپ وتىرعان جورجعا شالت بۇرىلدى دا، تىستەنگەن تىستەرىنىڭ اراسىنان باسەڭ ۇنمەن:
— كەتىڭىز! — دەدى.
ول بۇعان تاياق جەگەن يتتەي الارا كوز تاستاپ، ورنىنان تۇردى. ەرىندەرى جىبىرلادى. ءسىرا، كەشىرىم سۇراسا كەرەك. تەرەزا ونى الدىڭعى بولمەگە قاراي باعىتتاپ يتەرمەلەپ، پالتوسىن ۇسىندى، ەسىكتى اشتى. جورج تەرەزادان كوزىن الماستان ەسىككە بەتتەدى! باسقىش كۇڭگىرت ءارى كۇلىمسى ءيىستى ەدى. ەلەكتر شامى جانباعان.
— جاقتاۋدان ۇستاڭىز، — دەدى تەرەزا.
ول سيپالاي ەپتەپ ءتۇسىپ، تومەنگە بارىپ قالعاندا كەنەت ءوزىنىڭ اتىن ەستىدى: "جورج!" تەرەزا ونى شاقىرىپ تۇردى. ول جوعارىعا ۇمتىلدى. تەرەزا ونىڭ قالاي اۋىر دەمالعانىن ەستىدى جانە ول پاتەرگە كىرگىسى كەلگەندىكتەن، بۇل زورلانا ايتتى:
— جوق، كىرمەڭىز. مەنىڭ سىزگە تەك ايتقىم كەلگەنى... ءبارى راس! (بۇل ەندى جىلدام سويلەپ كەتتى). ءيا، سىزگە مەن تۋرالى نە ايتپاسىن، ءبىر نارسە ۇنەمى ەسىڭىزدە بولسىن: مەن جالا جابۋ مۇمكىن ەمەس اداممىن. ءسىزدىڭ جاۋاپ بەرگىڭىز كەلمەي مە؟ وندا مەنى تۇسىنگەنىڭىزدىڭ دالەلى رەتىندە ماعان الدەبىر يشارا جاساڭىزشى.
ءبىراق جورج جاقتاۋدىڭ جانىندا قيمىلسىز تۇرا بەردى. بۇلاردىڭ كوزى قاراڭعىعا ءبىرشاما ۇيرەنگەنىمەن، اڭگىمەلەسۋشىنىڭ بەت الپەتىن نەمەسە قۇبىلىسىن ايىرۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. بۇلاردىڭ ءارقايسىسى ەكىنشىسىنىڭ دەنە سۇلباسىن ەمىس-ەمىس قانا كورىپ تۇردى، ۇزىك-سوزدىق تىنىسىن ەستىدى؛ تەرەزا ارزان بريلليانت ءاتىردىڭ ءيىسىن تانىدى، مىنا جاس ءتاننىڭ جىلۋىن سەزىندى.
— مىنە، مەنىڭ سىزگە ايتپاق بولعانىم، — دەپ كۇبىرلەدى بۇل. ءسىز ەندى بىلەسىز؟
تومەندە سىرتقى ەسىك اشىلدى دا قايتادان كۇشپەن تارس جابىلدى. الدەكىم ەسىك باعۋشى ايەلگە ەزىنىڭ اتىن اتادى. ىلە تومەنگى الاڭدا جارىق كورىندى. تۇرعانداردىڭ ءبىرى بالاۋىز شىرپىنى ءۇستى-ۇستىن جاعىپ ءارى بۇرقىلداي سويلەپ باسقىشپەن كوتەرىلىپ كەلە جاتتى. تەرەزا مەن جورج الدىڭعى بولمەگە كىرىپ كەتۋگە اسىقتى. قوناقجاي ءالى جارىق ەدى، سوندىقتان جارىق بۇلاردىڭ كوزدەرىن شاعىلىستىرىپ جىبەردى. بۇلار كوزدەرىن جىپىلىقتاتىپ، بىر-بىرىنە قاراۋعا باتپاي تۇردى.
— ءسىز ءتۇسىندىڭىز بە؟ — دەپ سۇرادى.
جىگىت باسىن شايقادى.
— مەن سىزگە سەنبەيمىن. ءسىز مەنەن قۇتىلۋ ءۇشىن وزىڭىزگە جالا جاۋىپ تۇرسىز. جانە وسىنىڭ ءبارى ماري ءۇشىن... قايتەسىز! — دەپ جالعادى ول كەنەت وجەتتەنە، — ءسىزدىڭ قۋلىعىڭىز ەشتەڭە بەرمەيدى. مەن وعان ۇيلەنبەيمىن. ەستىدىڭىز بە؟ مەن ەش ۋاقىتتا وعان ۇيلەنبەيمىن... سولاي! مەن بۇكىل پايدانى مانسۇق ەتتىم!
كىتاپ شكافىنا سۇيەنگەن ءارى كوزدەرىن شالا جۇمعان تەرەزا ءوزىن كەرنەپ كەتكەن قاتتى قۋانىشىن ءبىلدىرىپ قويۋدان قورقىپ، ونى بار كۇشىمەن ىشىندە تۇنشىقتىرۋعا تىرىستى، باسىن بۇرىپ اكەتتى. ول ماريگە ۇيلەنبەيدى! نە بولسا دا، قىزدىڭ قولى بۇعان جەتپەيدى. جورج ەش ۋاقىتتا ونىكى بولمايدى. بۇل قۋانىش تەرەزادا ۇرەيمەن استاسقان ۇيات سەزىمىن تۋدىردى. بۇل ناق وسى جەردە ءولىپ قۇلاپ تۇسكىسى كەلدى، ءوزىنىڭ كەۋدەسىن قىسقان اڭسارى ءولىم الدىنداعى سوڭعى اڭساۋى بولۋىن، ءبىراق بۇل دۇنيەدە ەشتەڭە بۇعان وسىناۋ عاجايىپ باقىتقا قۇنىعۋىنا — ونىڭ قالاۋلىسىنا اينالۋىنا كەدەرگى جاساي الماۋىن قالاپ تۇردى.
بىردە-بىر كوزقاراسى ءوزىنىڭ تولقىنىسىن ءبىلدىرىپ قويمايتىنىنا سەنىمدى بولعان كەزدە بارىپ بۇل ءوزىنىڭ ءتۇرىن سۇرلاندىرىپ، ءجۇزىن باياۋ جورجعا بۇردى. ول باسىن سۇلىق ءتۇسىرىپ، قولدارى ءالسىز سالدىراپ، تىستەپ الۋعا دايىن اشۋلى يتتەي كەيىپتە كوزدەرىنىڭ استىمەن قاراپ، بولمەنىڭ ورتاسىنا تۇردى.
— وتە وكىنىشتى، — دەدى تەرەزا قۇرعاق قانا. — ءسىز ءوز شەشىمىڭىزدەن اينىرسىز دەپ ۇمىتتەنەمىن. ماعان كەلسەك، مەن ەندى ەشتەڭە ىستەي المايمىن. تىم بولماعاندا وسىعان كىنالى ەمەستىگىنە سەنىمدىمىن. بىزگە باسقا ايتار ەشتەڭە قالعان جوق دەپ ويلايمىن.
بۇل ەسىكتى اشىپ، ونى وتكىزىپ جىبەرۋ ءۇشىن ءبىر جاعىنا ىعىستى. ءبىراق ول ورنىنان قوزعالماستان ءارى تەرەزادان كوزىن الماستان، اقىرى:
— ءبىلىپ ءجۇرىڭىز... ايتارىمدى ايتتىم: مەن ءسىزسىز ءومىر سۇرە المايمىن، — دەدى.
— بۇل ايتىلا بەرەتىن ءسوز عوي!
تەرەزانىڭ ءۇنى جورتا ىقىلاسسىز شىقتى. الگى ايتىلعان: "مەن ءسىزسىز ءومىر سۇرە المايمىن" دەگەنگە ەشقانداي ءمان بەرمەيتىن كەيىپ كورسەتتى. ال شىن مانىندە بۇل ءتۇسىنىپ تۇر ەدى، بۇل الدانباۋى ءۇشىن ءارى مۇنداي سوزدەردىڭ استارلى رەڭكىن، شاراسىزدىقتان الاسۇرۋ تولقىنىسىن ءا دەگەننەن اڭعارارلىقتاي ءوز ومىرىندە تالايدى باستان كەشكەن-دى. تەرەزا بۇل سەزدەردى سول قالپىندا قابىلداۋ كەرەكتىگىنە كۇماندانبادى. مۇنداي تۇرپاتتاعى بوزبالالار وزىنە ءمالىم ەدى. سوندا بۇل جورجعا ابايلاپ كەلىپ، وسى كەشتىڭ باسىڭداعىداي قيمىلىمەن ونىڭ باسىن ءوزىنىڭ يىعىنا قويدى، جىگىت ءوزىنىڭ دەنەسىنىڭ بۇكىل سالماعىمەن مۇنىڭ يىعىنا سۇيەنە كەتتى. جورجعا جاقسىلاپ قاراپ الۋ ءۇشىن بۇل باسىن ءيىپ، ءوزىنىڭ بالاپانىنا سۇيسىنە قاراعان انا سياقتى وعان ەڭكەيدى. ول كۇلىمسىرەمەدى. ونىڭ مۇڭدى كوزدەرى باقىرايىپ تۇر ەدى. مىنا جاس ادامنىڭ بەتىندەگى توزۋ ىزدەرى تەرەزانى قايران قالدىردى. بۇل ۇشقالاق وقۋشىنىڭ تەنتەكتىگىنىڭ سالدارىنان بولعان تىرتىقتار عانا ەمەس ەدى، تەرىسىنىڭ بارلىق جەرىندە دەرلىك مايدا قىرتىستارى، ال ماڭدايىنىڭ تەرەڭ اجىمدەرى بار ەكەن. ءبىراق ول كوزدەرىن جۇمعان كەزدە كوزىنىڭ جىلتىر، جۇمساق قاباعى ءبارىبىر بالانىڭ قاباعى ەدى.
تەرەزا كەنەت بۇل ماڭىرايۋىنان تيىلىپ، جورجعا ورىن تاققا وتىرۋىن ۇسىندى، ءوزىنىڭ جۇمساق ورىندىعىن وعان قاراي جىلجىتتى. كۇشىن جيىپ، پاراساتتى ۇنمەن سويلەپ كەتتى. بۇعان ەشتەڭە بەرە المايتىن كارى ايەل ەكەندىگىن ايتتى. ءوزىنىڭ سۇيىسپەنشىلىگىنىڭ ەڭ جاقسى دالەلى ونى قاۋساعان بەيشارا، كۇنى وتكەن ادامنان كۇدەر ۇزۋگە ماجبۇرلەۋى بولماق.
وسىنى ايتا وتىرىپ، تەرەزا ءوزىنىڭ تىم كەڭ ماڭدايىن جاۋىپ تۇرعان شاشىن ادەيى قايىرىپ تاستادى، قۇلاقتارىن اشتى، وزىنە الايدا جانىن ىشقىندىرعان كۇشكە تۇسكەن وسى قيمىلىنىڭ ءبارىن سەلقوس جاسادى. ناتيجەسىن جىلدام كورە قويماعانىنا تاڭىرقادى — ماحاببات كوبىنە سىرتقى كەيىپكە ەشقانداي ءمان بەرىپ جاتپايتىنىن، ءبىز جاسىرعىمىز كەلگەن اق شاش تەك قانا جايسىز اسەر قالدىرمايتىنىن، ال ەگەر ونى بايقاي قالسا، قايتا ءسۇيسىنىس تۋعىزاتىنىن تۇسىنە بەرمەيمىز-اۋ. جوق، ءقازىر جورجدىڭ تويىمسىز، عاشىق كوزدەرى قاۋساعان جاندى ەمەس، ءوزىنىڭ وسىندا وتىرعانىن جانارىمەن، قىرىلداعان داۋسىمەن ءبىلدىرىپ تۇرعان الدەبىر كورىنبەيتىن جاندى، ەڭ بولماشى ءسوزىنىڭ وزىنە جورج زور ماڭىز ءارى ءمان بەرەتىن جاندى كورىپ تۇر ەدى. تەرەزا ونىڭ نازارىن ءوزىنىڭ جالاڭاشتانا باستاعان ماڭدايىنا اۋدارتپاق بولىپ بەكەر تىراشتاندى. جىگىت ءوزىنىڭ كوكىرەك كوزىمەن كورۋىنەن: مۇنى ۋاقىتتان تىسقارى، ءتان قابىعىنان بولەك كورۋىنەن باس تارتا المايتىن ەدى. ءناپسى، ول ءتىپتى كۇنا بولسا دا، بىزگە ءاردايىم سۇيىكتى ادامنىڭ جان سىرىن پاش ەتەدى؛ جانە قىلمىستارمەن بىلعانعان تۇتاس ءومىردىڭ ءوزى ءبىزدىڭ ماحابباتىمىز سول جاندى ايالاعان نۇرلى شۇعىلانى كومەسكىلەندىرە المايدى.
تەرەزانى زور ەرىك كۇش-جىگەرىن سالىپ ءوزىن قورعاشتاۋدىڭ سوڭعى امالدارىن جۇمساعان سايىن وزىنە سۇقتانا قاراعان مىنا كوزدەردەن ىنتىزارلىقتىڭ كەمىمەگەنى تاڭ قالدىردى. بۇل ايەلگە ءوزىنىڭ ءار ءسوزى قانداي كۇشكە ءتۇسىپ تۇرعانىن مىناۋ سەزەر مە ەكەن؟ وزدەرىنىڭ اراسىنداعى جاس ايىرماشىلىعى جاسايتىن شىڭىراۋدى، قالاي بولعاندا دا بۇل ماحابباتتىڭ وشۋگە ءماجبۇر ەكەنىنە جانە كوپ ۇزاماي سونەتىنىنە سەنىمدىلىكتى قايتكەندە دە ودان جاسىرعىسى كەلەدى-اق! الايدا، بۇل ءوزىنىڭ بار ويىن تاپ وسىعان شوعىرلاندىرۋعا ۇمتىلدى. جورجدىڭ نازارىن ناق وسىعان اۋدارعىسى كەلەدى:
— ءسىز جيىرما جاستاسىز...، — دەپ قايتالادى بۇل، — ال مەن قىرىقتان اسقانمىن (ءدال ساندى ايتۋعا ءبارىبىر اۋزى بارا قويمادى). ءسىز مەنەن نە كۇتە الاسىز؟ ءسىز ەزىڭىزگە جاساعان الدامشىنى ءبىر ءتۇن عانا جەتكىلىكتى بولار ەدى...
ول مەن جيىرمادا ەمەسپىن دەپ قارسىلاستى:
— مەن جيىرما ەكىدەمىن... ايتسە دە، ءسىز ماعان كەلگەن كۇنى نە ايتقانىڭىزدى ۇمىتىپ قالدىڭىز با؟ ءسىز عوي ماعان ءبىرىنشى كەلگەن... مەن ءسىزدى ىزدەپ پە ەدىم؟ ءسىز ماعان ايتتىڭىز...
تەرەزانىڭ سوزدەرىن ەسىنە ءدال ءتۇسىرۋ ءۇشىن ول كوزدەرىن جۇمدى.
— ەسىڭىزگە ءتۇسىرىڭىزشى: مەن نەبارى جيىرما ەكىدەمىن دەپ اقىماقتانا ماقتانعانىمدا، ءسىز: "جيىرما ەكىگە تولدىم دەپ ايتقانىڭىز ءجون بولار"، — دەگەنسىز. جانە تاعى ءبىر سۇمدىق ءسوزدى: "ساپار باستالعان ەكەن، بۇل كەلىپ قالعانمەن بىردەي..."، — دەگەن مەن ءۇشىن سۇڭعىلا ءسوزدى قوستىڭىز، سونىڭ ارقاسىندا ماعان جىگىتتىك جاسقا كەلگەلى بەرى نەگە سونشاما زارىعىپ جۇرەتىنىم تۇسىنىكتى بولدى.
— ەسىڭىزگە قالاي جاقسى ساقتايسىز!
تەرەزا كۇلىپ جىبەردى. ءبىراق وسى سوزدەردى ءوزى ايتپادى دەگەنگە بارىن بەرەر ەدى. الايدا، جورج باسىن شايقادى:
— مەنىڭ ەسىمدە ءسىز ايتقاننان باسقا ەشتەڭە تۇرمايدى. مەن ىلعي زەرىگەتىنمىن، ەندى ءسىزدى بىلگەلى بەرى مەندە ءسىز ايتقان ءاربىر، ءتىپتى بولماشى ءسوزدىڭ ءوزىن ەسكە ءتۇسىرۋ جانە وي ەلەگىنەن وتكىزۋ ادەتى پايدا بولدى. مەن ءسىز ايتقان كەز كەلگەن ءسوز تۋرالى شەكسىز ويلاي الامىن. ءسىز ايتقان سوزدەر ماعان تىپتەن جاڭا سياقتى قابىلدانعان مينۋتتان باستاپ مەن ونى تۇسىنۋدەن قالاتىن ساتكە دەيىن ساعاتتار، كۇندەر ءوتۋى مۇمكىن... وسى سوزدەردىڭ اراسىندا ماعان بارعان سايىن ۇعىنىقتى كورىنەتىن ءبىر ءسوز بار. ءيا، ساپاردى باستادىڭ-اق ەكەن، دەمەك كەلىپ تە قالعانىڭ. ولاي بولسا، ءسىزدىڭ جاسىڭىزدى مەنىڭ جاسىما قارسى قويۋدىڭ قاجەتى قانشا؟ ساپارعا بىرگە اتتانعان ءبىزدىڭ ارامىزدا نە ايىرما بار؟ جاستىق شاق مەنىڭ ساۋساقتارىمنىڭ اراسىنان سۋسىپ جاتقان سۋ، ۇستاپ تۇرا الماس قۇم... مەنى سۇيۋگە بەيىم ءبىرسىپىرا جان تەك قىلاڭ بەرەتىن قايراتىما، جالعان جاستىعىما بايلانادى... ءبىراق مەن، مەن... بىرنەشە جىلدان كەيىن مەنەن يە قالاتىنىمەن ەشكىمنىڭ دە شارۋاسى جوق. ءتىپتى موندۋدىڭ دا...
كوڭىلىنىڭ تۇكپىرىندە ول مەنى اقىماق دەپ ەسەپتەيدى. ول: "سەنىڭ بويىڭداعى تارتىمدى نارسەڭ — تاعىلىعىڭ"، — دەيدى.
تەرەزا قولىن بوزبالانىڭ تىزەسىنە سالدى. بۇل ول ءالى ايتۋى مۇمكىن سوزدەردىڭ بەتىن قايتارار ءسوز بارداي-اق، وعان ايتار سونداي بىردەڭەنى ىزدەدى. بۇل وعان ويىنا كەلگەننىڭ ءبارىن ايتتى: جاستىق شاقتىڭ راسىندا دا ەشقانداي قۇنى جوق، ءوزىڭنىڭ ءبىر نارسەنى: ءومىردىڭ ماقساتىن ءبىلۋىڭ ماڭىزدى. ءار ادامدا، — ول ەڭ اسقاق بولسىن نەمەسە ەڭ تومەن بولسىن، — ءبىر ماقسات بار. ءوز جولداستارىڭنىڭ ءبارى بىردەڭەگە ەلىگىپ جۇرەتىنىن بايقامادىڭ با: ءبىرىنىڭ كوڭىلىندە — قۇداي، ەكىنشىسىندە — كورول، ۇشىنشىسىندە — جۇمىسشى تابى، ءبىرى بولماسا باسقاسى... جانە تەك ويىنعا قۇمارلارى دا بار، قازىرگى كەزدە بۇكىل ەسى-دەرتى دەنە شىنىقتىرۋمەن اينالىسۋعا اۋعان قانشاما قىزدار مەن جىگىتتەر ءجۇر...
تەرەزا ءوز سوزدەرىن ويلانىپ ايتۋعا تىرىستى، ءبىراق جورج يىقتارىن قيقاڭداتتى، باسىن شايقادى.
— جوق، نە ىستەۋ كەرەكتىگىن... مۇنى بىردە كەشكە ايتقانسىز (تەرەزا "تاعى نە ايتىپ ەدىم؟" دەگەندەي تىنىس شىعاردى). ەسىڭىزدە مە؟ مەن سىزبەن تانىسقان سول كۇنى كەشكە... ءماريدى ۆوكزالعا شىعارىپ سالعان سوڭ مەنىڭ وسىندا كەلۋگە تاۋەكەل ەتكەنىم. ءسىز قۇلپىرىپ تۇر ەدىڭىز... ءسىز ايتتىڭىز... ءسويتتى دە ول سوزبە-سوز دەرلىك قايتالاپ ايتتى: "ءوزىڭ سۇيەتىن اداممەن سۇرەتىن بۇكىل ءومىر كۇن استىنداعى مامىرجاي دەمالىس، تاۋسىلماس دەمالىس بولۋى كەرەك... بۇل — جانىڭدا، تىم جاقىن، ونى قولىڭمەن ۇستاي الاتىنداي سونداي جاقىن جەردە وزىڭمەن ۇندەس جان، ادال ءارى كوڭىلى توك، ول دا سەن سياقتى ەشقايدا الاڭدامايتىن ادام بار ەكەنىنە سەنىمدىلىك. توڭىرەك تۇنىپ قالۋى ءتيىس، بۇل كەزدە كەز كەلگەن وي الاستالادى، ياعني كوڭىل تۇكپىرىنىڭ وزىندە وپاسىزدىق نيەتتىڭ بولۋى مۇمكىن ەمەس..."
— بايعۇس بالام-اي، بۇل ايتارعا دىم تاپپاعاندا شىققان بوس سوزدەر عوي. بۇلاردىڭ ومىرمەن ەش سايكەسپەيتىنىن ءوزىڭىز دە جاقسى تۇسىنەسىز عوي. ءومىر تەك ماحابباتتان تۇرمايدى، اسىرەسە ەركەكتەر ءۇشىن...
بۇل ەندى وسى تاقىرىپتى وربىتۋگە كىرىستى. بۇل تاڭعا دەيىن ايتا الار ەدى؛ بۇنىڭ ءوز پارىزىن سەزىنگەنىنەن ايتۋعا ءماجبۇر بولعان جانە ايتۋ وزىنە ۇلكەن كۇشكە تۇسكەن پاراساتتىلىققا تولى ويلارى جورجدىڭ ميىنا كىرمەدى. ونىڭ بۇل سوزدەردى ەستىمەگەنى دە ءسوزسىز، ونىڭ ساناسىنا ءوزىنىڭ ارپالاسىمەن ۇندەس سوزدەر عانا جەتىپ جاتتى. ول تەرەزادان تەك ءوزىنىڭ قارسىلاسۋى ءۇشىن تىلگە تيەك بولاتىندارىن عانا قابىلدادى. ناق سوندىقتان، تەرەزانىڭ ءوزى مۇنى اڭعارماي، ءوز سوزدەرىمەن وعان جون سىلتەپ وتىردى. بۇل جيىرما جاستاعى بوزبالانىڭ ءومىردى سۇيە الاتىن نەگىزدەرىن سانامالاعان سايىن اڭگىمە قايتادان ءسال ءاجۋالىق رەڭك الا باستادى؛ سوندا جىگىت تىكسىنىڭكىرەپ بۇعان مۇڭدى دا الابۇرتقان ءجۇزىن بۇردى، ءسال اشىق ەرىندەرى اراسىنان تىستەرى جارقىراپ تۇردى. "ءيا، ساياسات، ارينە...."، — دەدى تەرەزا. — "ءبىراق جۇرەگىن الا جۇگىرۋ باستى تىرلىگىنە اينالعان ادامدار قاتارىنا جاتپاۋ كەرەك. ولار كوبىنەسە وسىنىسى وپىق جەيدى، ولار وزدەرىنىڭ توڭىرەگىندەگى ادامداردى ايرىقشا جۇرگەن نارسەلەرمەن اينالىسىپ جۇرگەندەي سىڭاي بىلدىرەدى، ولار وسى ۇستامسىز اڭسارىن الدەبىر ماسقارا ءتارىزدى جاسىرادى، ونىڭ تياناقسىز سەزىم بولاتىنى — مۇنداي ادامدار ۇشى قول جەتكىزۋ — قۋلىعىن اسىرۋ: ولاردىڭ ۋىسىنا تۇسكەندەر ەندى ولاردىڭ كوزىنە ىلىنۋدەن قالادى؛ قارماققا ىلىككەندەردىڭ الدىندا ەندى وزدەرىن سۇيۋدەن اينىپ قالعان جوق پا، سۋىپ كەتپەدى مە دەگەن سۇراق ءار مينۋت سايىن قايتادان تۋىنداپ تۇراتىن بولادى..."
تەرەزا ءوزى ءۇشىن ايتىپ وتىرعان سياقتى. ءسوزىن ساباقتاي ءتۇستى:
— ەسكى حاتتاردى ەش ۋاقىتتا قايتالاپ وقىمايدى عوي، راس پا؟ ولاردى قايتا وقىپ جاتپاستان جىرتىپ تاستاعاندى ءجون كورەدى، ويتكەنى ولار ەندى ءوتىپ كەتكەن نارسەنىڭ كۋالەرى... ءبىزدى سۇيەمىن دەپ قيالدايتىن ادام ءۇشىن ەڭ باقىتتى مينۋتتارىندا كەنەت ونىڭ ءبىزدى اينالىپ وتۋگە مۇمكىندىگى بار ەكەندىگى اشىلادى... ول جەكە باسىنىڭ، ءوز وتباسىنىڭ تىرلىكتەرىمەن اينالىسادى... بىزگە سودان قالعان-قۇتقانى عانا تيەدى. ەڭ ءتاۋىر دەگەندە، ءبىز باي ادامنىڭ لازاردان شىڭىراۋ تۇبىنەن سۇراپ العانىنداي سياقتى تامشى سۋدى عانا تاتامىز. ال كەيدە ءتىپتى ودان دا قۇر قالامىز! ويتكەنى سۇيگەن ادامىمىز ءاردايىم اتىنا زاتى ساي ەمەس، بارىنەن قۇر الاقان جانە وزىنە دەگەن ماحابباتتان جۇرەگىمىز جالىنداپ تۇرعان بىزگە ەشتەڭە بەرە المايتىن كادىمگى بايعۇستىڭ ءوزى بولىپ شىعادى... دەگەنمەن، جورج، جوق، بۇنىڭ ءبارى بوس مىلجىڭ. بۇل ويلاردىڭ ءبارىنىڭ ەش ءمانى جوق نەمەسە ماعىناسى تەك مەن ءۇشىن عانا. ماعان مۇنداي ويسىز كوزبەن قاراماڭىزشى.
بۇل ورنىنان تۇرىپ جورج وتىرعان الاسا ورىندىقتى اينالدى جانە ەكى قولىمەن ونىڭ كوزدەرىن جاپتى. ول مۇنىڭ قولدارىن ۇستاي الدى. تەرەزا ءوزىنىڭ قارتايىپ دورەكىلەنگەن، ءىرى سەكپىلدەر باسقان قولدارى تۋرالى ويلادى، وسى ساتتە جورج ولاردى بايقاۋى ءتيىس دەپ پايلادى. ءبىراق ول مىنا سەكپىلدەردى كورسە، تەرەزاعا تيەسىلىنىڭ ءبارىن ايالايتىنى سياقتى، ولاردى دا ءسوزسىز ءسۇيىپ-سۇيىپ الار ەدى؛ ايتسە دە ول ەرىندەرىن الاقاندارعا، بىلەزىكتەرگە باستى... بۇل تەجەي الماعان ءوز سوزدەرى تۋرالى جانە جورجدىڭ ولاردى ىشىنەن شەكسىز قايتالاپ جۇرەتىنى جايلى ويلاپ، قولدارىن تارتىپ الا قويمادى. تەرەزا باسەڭ ۇنمەن:
— مەن ءسىزدى ۋلاندىرامىن، — دەدى.
بۇل وسى سوزدەردى ايتقان كەزدە ءوزىنىڭ ءجۇزى الابۇرتىپ كەتكەنىن سەزدى. جورج قيمىلدامادى جانە ەرىندەرىن تەرەزانىڭ كىشكەنتاي، سەكپىل باسقان قولدارىنان ايىرمادى. ءبىراق تەرەزا بىلىنەر-بىلىنبەس دىرىلدەن بۇل سوزدەردىڭ ونى قوبالجىتقانىن سەزدى. جاعدايدان شىعۋدىڭ جولى وسى جاقتان اشىلۋى مۇمكىن دەپ ويلادى بۇل: تىم بولماعاندا جورجدى قۇتقارۋ ءۇشىن ناق وسى جولمەن ءجۇرۋ كەرەك. ءماريدىڭ كۇنى ءبىتتى، بۇل ونىڭ تۇبىنە جەتتى، ءبىراق ءالى جورجدى قۇتقارىپ قالۋعا بولادى. بۇل ەندى ويلانباستان قايتالادى:
— مەن ءسىزدى ۋلاندىرامىن، ءسىزدى دە.
— تاماشا، — دەدى جورج كەكەسىندى داۋىسپەن. — جاقسى، تەرەزا (ول ءبىرىنشى رەت ءمۇلايىم مەيىرىممەن مۇنى اتىمەن اتادى)، مەن ءسىزدى ءتۇسىندىم. نەسىنە ايتا بەرەسىز؟
ول مۇنىڭ قولدارىن جىبەرمەستەن، وعان ەرىندەرىمەن ودان سايىن جابىسا ءتۇستى. بۇلار اننا تەرەزانىڭ بولمەسىن ۇيىقتاۋعا دايىنداپ جاتقانىن ەستىدى. سونان سوڭ اس ۇيگە باراتىن ەسىك تارس جابىلدى. بۇلار پاتەردە وزدەرى قالعانىن ءتۇسىندى. ءۇي ۇيقىعا كەتكەن، كوشە تىنىش. وتتىڭ ءدىرىل قاققان شاعىلىسۋى ارجەلۋزدان اكەلىنگەن كىتاپ شكافىنىڭ اينەكتەرىندە ويناپ تۇردى. تاس وشاقتىڭ مارمارىندە ماري قىزىل سيامەن: ب ا ق كوشەسى، دەسكەيرۋ حانىمعا دەپ جازعان كۇلگىن ءتۇستى داعى بار كونۆەرت كورىنىپ تۇردى. تەرەزا ودان كوزدەرىن ايىرمادى؛ بۇل تىنىستاپ الۋ ءۇشىن سۋدا شالقالاپ تىنىش جاتقان جۇزۋشىدەي ەش تىرپ ەتپەستەن، ەش قيمىلسىز اعىسپەن اعا بەردى، بۇل ءوز قولىندا جورجدىڭ ەرىندەرىن سەزىپ، ول قۇپتاعان بەلگىدەي قابىلداۋى مۇمكىن بىردە-بىر قيمىل جاسامادى.
— ءسىز ماعان سەنبەيسىز بە؟ — دەپ قايتا باستادى تەرەزا شيىرشىق اتقان داۋىسپەن.
بوزبالانىڭ قولدارىنان ايىرىلعىسى كەلمەگەنىنە قاراماستان، بۇل بايىپتى قيمىلمەن قولدارىن بوساتىپ الىپ، ءبىرشاما جىلىستاپ كەتتى. بۇلار بىردەڭە كۇتكەندەي بىر-بىرىنە قاراپ تۇرىپ قالدى. ونىڭ سەنبەگەن، سونىمەن بىرگە شاراسىز جىميىسى تەرەزانى قالاي الاسۇرتتى! جانە ونىڭ: "كوڭىلىڭىزدىڭ تۇكپىرىندە ءسىز مەنى جەك كورەسىز..." دەگەن سوزىنە جاۋاپقا ايتتى:
— مەن ءسىزدى ماعان سەنگىڭىز كەلمەگەنىڭىز ءۇشىن جەك كورەمىن. ءسىز ارجەلۋزدىق باسقا ماقاۋلارعا ۇقسايسىز: مەنىڭ قىلمىسىما ءسىز سولاردىڭ كوزىمەن قارايسىز، مەنىڭ سونداي سۇمدىق ارەكەت جاساي الۋىم سىزگە مۇمكىن ەمەس سياقتى كورىنەدى، ول قىلمىس مەن وسى جەردە، ءسىزدىڭ كوز الدىڭىزدا، ءسىزدىڭ ومىرىڭىزگە ەنگەلى بەرى جاساپ تۇرعانىممەن سالىستىرعاندا تۇك تە ەمەستىگىن تۇسىنبەيسىز. ءسىز وزدەرى ەشكىمدى دە ولتىرمەگەندىكتەن، وزدەرىن بەيكۇنا سانايتىن شارۋالاردىڭ تۇقىمى عانا ەكەنىڭىزدى كورىپ تۇرمىن! سولاي ما؟ ءيا! تۇتاس قىس بويى مەن كەز كەلگەن تاس قاپاستان جامان تۇرمەدە مەنىڭ قاراۋىلىم بولعان ادامنىڭ شىناياعىنا كۇش الا تامىزىپ وتىردىم... قانداي سۇمدىق ءىس دەپ ويلارسىز! ەندى، مىنە، ءقازىر مەنىڭ قۇرباندىقتارىم ماري جانە ءسىز، مەنى سۇيەمىن دەپ قيالعا بەرىلگەن ءسىز بولىپ وتىرسىز.
بۇل سويلەپ تۇرعاندا جورجعا قارامادى، ءبىراق وعان كوزى ءتۇسىپ كەتكەندە ەسىن جيىپ الا قويدى:
— بىرنەشە كۇننەن بەرى مەنى سۇيەمىن دەپ ويلاپ جۇرگەن سىزگە ايتقىم كەلەدى... ەندى ءبارى ءبىتتى، سولاي ەمەس پە!
ول يىقتارىن قيقاڭ ەتكىزگەندىكتەن، بۇل قاتۋلانا جالعاستىردى:
— قالاي! ءسىزدىڭ نە ايتقىڭىز كەلىپ تۇر؟ مۇمكىن مەنى سول ارەكەتتى جاساعان جوقسىز دەپ ايتارسىز؟ جوق، مەن ونى جاسادىم، ءبىراق ول مەنىڭ باسقا، الدەقايدا جىمىسقى، الدەقايدا جاسىرىن، ەشقانداي قاۋىپتەنۋسىز جاساعان قىلمىستارىممەن سالىستىرعاندا تۇك تە ەمەس... مەن سىزدەن تاعى دا سۇرايمىن: ءبىز تانىسقان اۋەل باستان مەنىڭ بارلىق ءسوزىم نەنى مەڭزەپ تۇرعانىن ءسىز قالاي اڭعارمادىڭىز؟ باسىڭىزدى شايقايسىز؟ مەنىڭ نە ايتقىم كەلەتىنىن تۇسىنبەيسىز؟
جىگىت قابىرعاعا سۇيەنىپ تۇردى جانە مۇنىڭ كوزىنە تۋرا قارادى.
وسى ساتتە تەرەزا ويانىپ كەتكەندەي بولدى: سەرىگىن باۋراپ العان مۇڭ مۇنى دا بيلەپ كەتكەن سياقتى ەدى.
— جوق، بايعۇس، بالام، بۇل تۇك تە ەمەس، بۇل تىپتەن ەشتەڭە ەمەس، — دەدى. — ول باسىن تەرىس شايقاعاندىقتان: — جورج، بۇل بولماشى نارسە دەپ ءوزىڭىز ايتتىڭىز عوي...، — دەدى ۇستەمەلەپ.
جىگىت ىڭىرسىدى: "ءسىز قالاي مەنىڭ جانىمدا اۋىرتتىڭىز!" تەرەزا ونى وزىنە تارتپاق بولىپ قولىن سوزدى، ءبىراق ول وقىس قاشقاقتادى جونە بۇل ودان ايىرىلعانىن ءتۇسىندى.
تەرەزا باسىن سالبىراتىپ، قولدارىمەن تىزەسىن قۇشاقتاپ وتىردى. بۇل تاعى دا جورجدىڭ داۋسىن ەستىدى:
— مەنىڭ ءسىز ءۇشىن بىردەڭە ىستەگىم كەلەدى...
"مۇمكىن، — دەپ ويلادى بۇل، — قاشا جونەلمەس بۇرىن مۇنى سىپايىلىق ءۇشىن ايتادى عوي". ءبىراق ول قىزبالانا قايتالادى:
— مەن ءسىز ءۇشىن بىردەڭە ىستەي الۋ مۇمكىندىگىم بولعانىن قالار ەدىم.
ءسىرا ول مۇنىڭ: "ماعان بىردەڭە جاساۋعا شاماڭىز كەلمەيدى"، — دەپ ايتارىنا سەنىمدى بولسا كەرەك. سوندا ول وسى بولمەدەن تۇرا قاشادى، مىنا سۇمدىقتان قۇتىلادى جانە ءوزىنىڭ تەرەزامەن تانىس بولعانعا دەيىنگى تىرشىلىگىنە: شاعىن بولمەسىنە قايتا ورالادى، بۇگىن ەندى گرامموفون قويۋعا تىم كەش، ويتكەنى كورشىلەردى وياتىپ جىبەرۋى مۇمكىن... بۇل ونىڭ ويىن مەڭدەپ العانعا دەيىنگى ۋاقىتتا ول نە ويمەن ءجۇردى ەكەن؟..
بۇگىنگى كەشتە بۇل كەنەت باسقا، ونى العاشقى كەزدەسۋدەن سيقىرلاپ العان ايەلگە ۇقسامايتىن جانعا اينالىپ كەتتى... بۇل ارجەلۋز بەيپىل اۋىزدارىنىڭ مۇنى سيپاتتاعانىنداي كەيىپكە ەندى جانە ول جاڭا عانا مۇنىڭ سۇم ارباۋىنىڭ قۇدىرەتىن باسىنان وتكەردى. جىگىت ونىڭ ءوزىنىڭ كوزىنە ايتقان بارلىق سوزىمەن قاتار ءبىر ءسوزىن ەسىندە ساقتاپ قالدى: ءبىر ادام تۋرالى ايتىلعان ەڭ قاراما-قايشى دەگەن پىكىرلەردىڭ قاي-قايسى دا دۇرىس، ءبارى قاي قىرىنان كەلۋگە بايلانىستى، ال كەز كەلگەن كوزقاراس وزىنشە ءادىل... ءبىراق مۇنىڭ الدىندا كانىگى قىلمىسكەرلەر البومىنان سۋىرىپ العان سۋرەتتەي كەنەت پايدا بولا كەتكەن مىنا سۇمپايى ءتۇر تەرەزانىڭ شىنايى كەيپى مە ەدى؟
ول: "سىزگە ەشتەڭەمەن كومەكتەسە المايتىنىما جانىم اۋىرادى..."، — دەپ تاعى قايتالادى. ال راسىندا، ول وسى جەردەن تەزىرەك كەتۋدى، ءوز بولمەسىنە جەتىپ، ەلەكتر شامىن جاقپاستان شەشىنىپ جاتا قالۋدى عانا ويلاپ تۇردى. تەرەزەنىڭ قاقپاعى جابىلماعان كەزدە سىرتقى كىرە بەرىس ەسىكتىڭ ۇستىندە تۇرعان شامنان بولمەگە تۇسكەن ساۋلەنىڭ جارىعى جەتكىلىكتى. ول باسىن جامىلعىنىڭ استىنا تىعىپ الادى... كۇتپەگەن جەردەن شىققان قىسقا دا يمەندى داۋىس تەرەزانىڭ داۋسى ەمەس ەدى، ونىڭ ءۇنى بولۋى مۇمكىن ەمەس:
— سولاي ما! ءيا، ءسىز مەن ءۇشىن بىردەڭە ىستەي الاسىز... بۇل وتە جاي عانا نارسە: ءبارى ءسىزدىڭ قولىڭىزدان كەلەدى... ءبىراق ءسىزدىڭ ىستەگىڭىز كەلمەيدى.
جورج جاساندىلىقسىز قىزۋلانا قارسىلاستى. ول تۇرەگەپ تۇردى، ال الاسا ورىندىقتا وتىرعان تەرەزا ءالى دە داعدىلى قيمىلىمەن، ماڭدايىن جارقىراتا شاشىن قايىرىپ تاستاي بەردى، جورج بۇعان قاراماۋعا تىرىستى. "جو-جوق، تەرەزانىڭ بۇعان ەشتەڭە ايتقىسى كەلمەيدى، نەسىنە ايتادى؟" جىگىت زور كۇش-جىگەر جۇمساپ، مۇنىڭ اياقتارىنىڭ جانىنا تىزەسىن بۇكتى، ءسويتىپ بۇلاردىڭ جۇزدەرى ءبىر دەڭگەيدە تۇردى. ەندى ول تەرەزانى تىم جاقىننان، مىنا ۋاقىت توزدىرعان تەرىگە ۇلكەيتكىش اينەكپەن قاراپ تۇرعانداي قارادى. كوز جانارى بۇرىنعىداي، جورج ونى ۇنەمى كورىپ جۇرگەنىندەي ادەمى ەدى. ءبىراق مۇنى سونشاما ارمانداۋعا ءماجبۇر ەتكەن كوزدەردىڭ اينالىسىنان بۇل تۇتاس ءولى دۇنيەنى، ەش ۋاقىتتا بۇعان دەيىن بۇنىڭ الدىندا پايدا بولماعان ءولى تەڭىزدىڭ قۇلا ءتۇز جاعالاۋىن كوردى.
— ەگەر ءسىز سولاي تابانداپ سۇراساڭىز... ءيا، اڭگىمە ماري تۋرالى...، — ءبىرشاما كىبىرتىكتەۋدەن كەيىن تەرەزا قايتادان سويلەپ كەتتى. — ابىرجىماي-اق قويىڭىز، مەن سىزدەن كۇتىڭىز، شالىس قيمىل جاساماڭىز، ءبارىن ۋاقىتتىڭ ەنشىسىنە قالدىردىڭىز دەگەننەن باسقا ەشتەڭە سۇرامايمىن. ءسىز مەنى ايتارلىقتاي بىلەسىز. مەن ءوز قىزىن "تىقپالاۋعا" ۇمتىلاتىن، قىزىنىڭ باقىتى ءۇشىن باسىن تىگۋگە باراتىن ونداي شەشە ەمەسپىن؛ ءيا، ءسىز ونى ءبىر كەزدە باقىتتى ەتەدى دەپ كىم كەپىلدىك بەرە الادى؟ جوق، مۇنى ءوزىم ءۇشىن سۇرايمىن سىزدەن، وتىنەمىن سىزدەن... ماري ءۇشىن ەمەس، مەن ءۇشىن.
تەرەزا قىزۋلانا ورشەلەندى: ونى بيلەپ العان مىناۋ جويقىن قۇشتارلىقتى، ونىڭ ەركىنەن تىس پايدا بولعان وسىناۋ قابىلەتتى، ودان شىعىپ جاتقان بۇلا كۇشتى ءبىر بۇل عانا باسا الاتىن ەدى. ونىڭ جاس تولى كوزدەرىن كەرىپ، ونىڭ قۇمىققان داۋسىن ەستىپ، بۇل: "ءيا. مەن ءبارىن تۇسىنەمىن... مەن سىزگە ۋادە بەرەمىن..."، — دەپ مىڭگىرلەدى. ەگەر بۇل دۇنيەدە ول ەندى ەش ۋاقىتتا كورگىسى كەلمەيتىن جان بار بولسا، ول وسى مينۋتتا، ارينە، تەرەزانىڭ قىزى ەدى. تەرەزانىڭ قىزى! بۇل قاشىپ كەتكىسى كەلەتىن جان ناق سول.. دەگەنمەن، بۇل: "ماري تۋرالى الاڭ بولماڭىز..."، — دەپ قايتالادى. وسىنداي جالبارىنۋدىڭ الدىندا بۇل قالاي تابان تىرەپ تۇرا الماق؟
— بۇل ءسىزدى ەشتەڭەگە دە مىندەتتەمەيدى... ءبىراق مەن بۇرىنعى سەنىمىمدە قالامىن، ەگەر ءسىزدىڭ شىدامىڭىز جەتسە... سىزدەر ءۇشىن ەڭ باستىسى (ويتكەنى مەن سىزدەردى بىلەمىن عوي، بايعۇس بالالارىم!) — ءسۇيۋ ەمەس، سۇيىكتى بولۋ؛ سىزدەردى الدەبىر ايەلدىڭ ءوز قامقورلىعىنا العانى قاجەت؛ ءيا، الدەبىر ايەل سىزدەردى وبەكتەپ جۇرگەن كەزدە، سىزدەر وزدەرىڭىز — جانە كوبىنە — ەستەرىڭىز كەتە باسقا بىرەۋمەن اۋەيى بولىپ جۇرەسىزدەر... كوردىڭىز بە، اڭگىمە ءتىپتى ءسىزدىڭ ماريگە ادال بولۋىڭىز تۋرالى ەمەس... ءسىز وعان جاساعالى تۇرعان سوققىلارعا ول كوندىگە قويماس دەپ كۇنى بۇرىن ويلاپ تۇرسىز با؟ جوق، گاپ مۇندا ەمەس: وعان ءسىزدىڭ ونىڭ ومىرىندە بولعانىڭىز، ءسىزدىڭ سوندا ماڭگى قالعانىڭىز عانا كەرەك.
وسىنى ايتا وتىرىپ بۇل جىگىتكە بەتىن جاقىنداتتى، ول مۇنىڭ تىنىسىن سەزىندى. جانە تەرەزا مۇنىڭ قولىنان ۇستاعاندا، ول باسىن سالبىراتقان كۇيى تۇرەگەپ تۇرىپ، بۇعان ماقۇلداپ باسىن يزەدى؛ ول ەرتەرەك كەتۋگە اسىققانداي كورىندى، تەرەزا وعان العىسىن ايتىپ، ونىڭ ءوز ۋادەسىندە تۇراتىنىن راستاۋىن ودان تاعى دا ەستىگىسى كەلىپ، ونى بوساعادا كىدىرتتى. تەرەزا ۇستەمەلەي سويلەدى جانە ونىڭ سوزدەرىنەن بۇيىرۋ مەن ءوتىنۋ قاتار شىقتى:
— ءسىز الگى ليسەيدەگى اقىماقتىق وقيعانى ۇقمىتىڭىز.
ول: "ءسىز سولاي ويلايسىز با؟"، — دەپ سۇرادى جانە قاشانداعىداي كوزىنىڭ استىمەن جىميدى، سونان سوڭ ەسىكتىڭ تۇتقاسىن ۇستادى. ءبىراق تەرەزا وعان تاعى دا ءۇن قاتتى:
— مەنىڭ شكافىمنان وزىڭىزگە ۇناعان كەز كەلگەن كىتاپتى تاڭداپ الىڭىز جانە وزىڭىزگە ەستەلىككە قالدىرىڭىز!
— كىتاپتار!
ول يىقتارىن قيقاڭ ەتكىزدى دە، قايتادان جىميدى. وسى مينۋتتا بار كۇشىن سارىققان تەرەزادا وعان دەگەن سۇيىسپەنشىلىككە نەمەسە ونى تىم بولماعاندا ايالاۋعا بالايتىنداي ەشقانداي سەزىم جوق ەدى. سول جاق كەۋدەسىندە كۇشەيىپ بارا جاتقان سىزداۋ تەرەزادا ءوزىنىڭ كىناسىن سەزىنەتىن قانداي دا بولسىن سەزىمدى ءولتىرىپ جاتتى، بۇگىنگى جانە ءبىرقاتار باسقا دا كەشتەر ءۇشىن مۇنىڭ قىمبات تولەۋىنە تۋرا كەلەدى! "مەن قانداي سورلى اقىماق ەدىم!.." مۇنداي ىستەردە ادەتتە كۋا بولمايتىنى جانە وتكەن نارسە تۋرالى ەشكىم ەشتەڭە ايتا المايتىنى جاقسى. ءبىراق، تۇپتەپ كەلگەندە، بۇل ءوز مىندەتىن ورىندادى عوي... تىم بولماسا وسىعان سەنىمدى جۇرۋگە بولا ما؟ بوزبالانى قايتادان قوس قولىنان ۇستاپ، ونىڭ كوزدەرىنە قارادى:
— ءسىز ءماريدىڭ ومىرىندە قالاسىز با؟ قالاسىز عوي؟ ءسىز وسىعان ۋادە ەتتىڭىز؟ — دەپ ورشەلەنە قايتالادى بۇل.
ول ەسىكتى اشتى جانە باسقىش الاڭىندا جاۋاپ بەرۋ ءۇشىن بۇرىلدى:
— مەن ءتىرى تۇرعانىمدا...، — دەدى.
تەرەزا اقىرى تىنشىپ، ەسىكتى جاپتى دا قوناقجايعا ورالدى؛ بۇل ءبىر ءسات ويلانىپ تۇردى، سونان سوڭ جەدەل باسىپ تەرەزەگە كەلدى، قاقپاقتى ايقارا اشىپ تاستادى، ءسويتىپ تەرەزەدەن دىمقىل ءتۇن قاراڭعىسىنا باسىن شىعاردى. ءبىراق تومەنگى قاباتتار بالكونى بۇدان تابان جولدى كولەگەيلەپ تۇردى. بۇل جورج فيلونى كورە العان جوق، تەك الدەكىمنىڭ الىستاپ بارا جاتقان قادام باسىسىن ەستىدى: مۇمكىن جورجدىڭ ءجۇرىسى بولار.
VIII
جاتۋ تۋرالى ويلاۋدىڭ دا قاجەتى جوق ەدى. بۇل جاستىققا سۇيەنىپ، قاراڭعىدا وتىرا بەردى؛ كوزدەرى باقىرايىپ، بار بەيىلى تۇنشىعۋىن باسۋعا اۋدى. ءتۇننىڭ ەڭ ءبىر جىم-جىرت مەزگىلى ەدى. كەز كەلگەن دەم تىنىسى، جابىرقاۋ الدە جادىراۋ، بايقالماي قالماس ەدى دەپ ويلادى. دۇنيەنىڭ ۇنسىزدىگىن بۇزۋ ءۇشىن سونىڭ ءوزى جەتكىلىكتى بولار ەدى. تەرەزا ءۇزىلىس كەزىندە دەكوراسياعا سۇيەنگەن بالەت ءبيشىسى سياقتى تىنىستاپ الۋعا تىرىستى. دراما ءۇزىلدى جانە ول تەرەزانىڭ قالاۋىنسىز جالعاسپايدى.
وسى تۇنگى مۇلگۋدە مىڭداعان قۇشىرلانا ايمالاسۋ جانە ءجان-تاسىلىم ارپالىسۋ كوزدەن تاسا ءجۇرىپ جاتقانىن كوزىڭە ەلەستەتۋ قيىن. تەرەزا تىنىشتىققا جەتتىم دەپ ويلادى، ويتسە دە ول تەك ويىننان ۋاقىتشا شىققان ەدى. ءبىراق بۇل ويىن مۇنىڭ ىقتيارىنسىز باسقا جەردە جالعاسىپ جاتتى. بوس كوشە تىنىشتىعىندا باسقان قادامى ۇزاي تۇسكەنى بۇنىڭ قۇلاعىنا جەتكەن جان دا ءقازىر ۇيىندە ءوز توسەگىندە بولار-اۋ. مۇمكىن ول تاعى ءبىر جەرگە بارعان شىعار. بۇل جورج تۋرالى ويلاۋىن قويماسا دا، مىنا سۇراققا باسىن قاتىرمادى.
ول بۇگىن كەشكە قالاي كيىنگەن ەدى؟ ول كيىنە بىلمەيدى ەكەن. تەرەزا ونىڭ ونشا بيىك ەمەس جاعانى قىسپايتىنداي بايلاعان گالستۋگىنىڭ ءتۇسىن ەسىنە تۇسىرۋگە تىرىستى. ونىڭ باسى مۇنىڭ يىعىندا جاتقان كەزدە بايقاپ قالعان ايرىقشا كوزقاراسى جادىندا ساقتالىپ قالىپتى جانە بۇل ونى جاقسىلاپ كورىپ الۋ ءۇشىن ءسابيىنىڭ ۇستىنە تونگەن اناسى سياقتى شىرايلى جىميىس وعان ەڭكەيگەن-دى. ول بولسا مۇنىڭ جىميعانىنا جاۋاپ قاتپاستان، بۇعان تەك تۇنگى قۇستىڭ كەزدەرىمەن تەسىلە قاراعان. مىنە، سول كەزدە بۇل ونىڭ سول كوزى قيتار ەكەنىن انىق كوردى — ارجەلۋزدا ايتا بەرەتىندەي، "الاق-جۇلاق" جۇگىرىپ تۇردى. ونىڭ يەگىنە سيىقسىز كەيىپ بەرگەن جاڭا تەبىندەپ شىققان ساقالى بۇنىڭ ەسىنە نەنى سالىپ ەدى؟ اھ، ءيا... "ي ل ل يۋ س ت ر ا س و ن" جۋرنالىنىڭ ەسكى نومىرىندەگى سۋرەت، ولتىرگەن جاس يسپاندىق ءانارحيستىڭ ءولى ءتۇرى ەكەن عوي... جورج ءقازىر مۇنىڭ جانىندا بولعاندا، ودان كەلەر ەش ءقاۋىپ تە، قىلمىس تا جوق ەدى دەپ ويلادى بۇل. تەرەزا تىم كوپ ازاپ شەكتى، مۇنىڭ ناۋقاسى بۇلاردى ماحاببات عۇرىپتارىنىڭ ەلەۋگە تۇرمايتىن راسىمدەرىنە ەلەڭدەتپەس ەدى. ول بۇنىڭ باۋىرىنا تىعىلىپ، بەيكۇنا سابيلىك ۇيقىعا كەتەر ەدى. ويتكەنى انالار ۇيقىسى ناشار بالالارىن كوبىنە وزدەرىنىڭ توسەگىنە الادى عوي. ناۋقاسىمەن قورعانعان جانە سول ناۋكاستان كەۋدەسىن جايلاعان ءولىمنىڭ جاقىنداپ قالعانىن سەزىنگەن بۇل ءوزىنىڭ جانىندا باسقا ادام بالاسىنىڭ جاتقانىنا الاڭسىز، كۋالارسىز ناساتتانار ەدى؛ الايدا بۇل سۇيسىنگەن جاننىڭ بارى جوعىمەن تەڭ بولار ەدى، ويتكەنى ۇيقىداعى جان ولىمەن بارابار. ۇيىقتاپ جاتقان جانعا قاراپ سوڭعى رەت سەرگۋ، اقىرعى رەت قۋانۋ — وسى ءبىر وعاش شاتتىق مۇنى قاناعاتتاندىرعان بولار ەدى، ءبىراق مۇنىسىن باسقا ەشكىم تۇسىنبەس ەدى... اھ! بۇل نەسىنە ونى وزىنەن ءتۇن تۇنەگىنە قۋۋعا سونداي اسىقتى؟ مۇمكىن ەندى ەش ۋاقىتتا ءبىر ساتكە بولسا دا ونداي باقىتتى سەزىنۋ مۇمكىندىگى تۋا قويماس... ەشقاشان دا!
ءتان اۋرۋى باسىلدى، تىنىس الۋى جەڭىلدەدى، ەندى تەرەزانىڭ قيالى بىرتە-بىرتە باسقا الەمگە، وتكەن كۇننىڭ ادامدارى مەن زاتتارى تولى الەمگە ويىستى. ول الەمدە جورج فيلو ءۇشىن ورىن جوق. بۇل سەن — لۋي ارالىندا ءبىر كەزدەرى ءوزى بىرنەشە جىل تۇرعان جانە كۇيەۋى ەش ۋاقىتتا كەلىپ كورمەگەن پاتەرىندە ونىمەن بىرگە تۇستەنىپ وتىر؛ ارالارىندا ەسەيىپ قالعان ماري؛ بەرنار مەن ماريگە بىلدىرتپەي تەرەزا ۇستەلدەن تۇرىپ كەتپەكشى؛ ءبىراق مۇنىڭ ۇستاعانىنا شاراپ قۇيىپ جاتقان اننا بۇعان قيمىلداما دەگەن بەلگى بەرەدى؛ بۇل بولسا شۇعىل بىردەڭە ىستەۋى كەرەكتىگىن سەزىپ وتىر، — ءبىراق ناق نە ەكەنىن بىلمەيدى، — بۇعان كەتۋ قاجەت...
تەرەزا كەنەت ويانىپ كەتتى؛ بۇعان تاڭ اتقانداي كورىندى، ءبىراق اجىراتقىشتى بۇراپ، قايتادان جارىقتى ءوشىردى. ۇيقىسىزدىقتان قورقا قويعان جوق: جورج تۋرالى ويلاۋعا مۇمكىندىگىنىڭ بولۋى تاماشا عوي. ءوزىنىڭ قيالىمەن ورناعان مىنا سىرلى دۇنيەدە، تىم بولماعاندا قيال مەن عاجايىپتار الەمىندە بۇل ەشكىمگە جاماندىق جاساي قويمايدى، ەشكىمگە ۋ بەرمەيدى. "ءبىراق ەندى ول مەنىكى ەمەس، — دەپ ويلادى بۇل، — ول ماريدىكى..."
بۇل ەندى ولاردى ءوز قيالىندا بولمەۋگە تىرىستى: ولاردى بىرگە ەلەستەتتى. ءسويتىپ، تەرەزا الدەبىر ەمىس-ەمىس ۇياتتان الشاقتاۋعا تىرىستى.
كۇرسىنىستى قاناعاتتانۋ سەزىمىمەن، ءوز جاراسىن سىعىپ تاستاۋ نيەتىمەن بۇل بار نازارىن وسى بىرىگىپ كەتكەن ەكى كەيىپتى بەينەگە شوعىرلاندىردى. جوق، تۇنگى ۋاقىت بالالارى بار، قايعى مەن قۋانىشتى بولىسەتىن جانە شاشتارى اعارعانشا، ولە-ولگەنشە بىرگە ءومىر سۇرەتىن ەكى اياۋلى ەرلى-زايىپتىنىڭ مامىراقان ءومىرى تۋرالى ويلاۋمەن بايقالماي ءوتىپ كەتەدى؛ ولاردىڭ ءبىرىنشى ولەتىنى ءتىرى قالعان ەكىنشىسى ماڭگىلىك ۇيقىدان قورىقپاسىن دەپ، تەك جول اشادى. تەرەزا ءوزى ءۇشىن ءبىرجولاتا قولى جەتپەيتىن وسىنداي ءومىردى ۇساق-تۇيەك ەگجەي-تەگجەيىنە دەيىن ەلەستەتۋ قابىلەتىن ىلعي دا بويىندا ساقتاي ءبىلدى؛ كۇندەلىكتى ومىردەگى اسقاق ءارى ەلەۋلىنىڭ ءبارى وسى ءومىردىڭ كۇيبەڭىنەن ارتىلمايتىنداردان جىلىستاپ كەتەتىندەي جانە كۇنكورىس قامى جەپ قوياتىنداي كورىنەدى؛ تەك ءوزى ءتارىزدى ودان ماڭگى جۇرداي ادامدار ءوز جۇتاڭدىعىن تەرەڭ دە اۋىر سەزىنەدى.
بۇل تەرەزەنى ايقارا اشىپ تاستاپ، وسىدان بىرنەشە ساعات بۇرىن جورج تىزەرلەپ تۇرعان ورىن تاققا وتىردى جانە جىلى جامىلعىمەن ورانىپ، جالاڭ اياقتارىن الاسا ورىندىققا سالدى. ەندى الگى مەن ءتىرى تۇرعانىمدا بۇعان ءتىپتى جاي ءسوز كورىندى جانە بۇل سوزدەردەن قاتەردىڭ تيتتەي دە ءبىر ەمەۋرىنىن قالاي اڭداي قويعانىنا ءوزى تاڭىرقادى. جاۋىنمەن بىرگە لاپ ەتىپ ەنگەن وكپەك جەل ۇستەلدەن پاپيروستىڭ كۇلىن ۇشىرىپ اكەتتى.
تەرەزانى بۇدان ەشتەڭە دە سۇراماستان اننا وياتتى.
— مەن جاتىپ ءۇيىقتاي المادىم، — دەدى تەرەزا يمەنە.
قىزمەتشىنىڭ ءوڭى سەلقوس كۇيىندە قالا بەردى. تەرەزانىڭ بۇل قىزدا شارۋاسى قانشا! ساعات توعىز بولىپ قالىپتى. جورج مۇمكىن ءبىر جاققا كەتىپ قالعان شىعار؛ ءتىپتى ەڭ دۇرىسى ونىمەن كەزدەسپەگەن. بۇل ونىڭ ەسىگىن قاعادى، جاۋاپ ەستىمەيدى؛ سوندا بۇل ونىڭ جينالماعان كەرەۋەتىن كورۋ ءۇشىن ءبىر ساتكە ەسىگىن اشادى. نەمەسە بۇل جورجعا ول ءوزىن الدەبىر ۋادەمەن بايلاندىم دەپ ەسەپتەمەۋى تيىستىگىن، ونىڭ ازات ەكەنىن ەسكەرتەتىن حاتتى ۇستەل ۇستىنە قالدىردى. بۇل وسى حاتتى جازادى، سونان سوڭ جىلدام كيىنەدى، بۇل ءوزىن بىت-شىت سەزىنىپ تۇردى، ءبىراق السىزدىگىن جەڭە الاتىنىن بىلەدى.
اۆتوبۋستار مەن تاكسيلەر ۆوكزالعا تاڭەرتەڭگى پويىزدارعا اسىعىپ بارا جاتىر. تەرەزا تەرەزەگە كەلدى. جاڭبىر تىيىلىپتى. جۇمىسشىلار ۇزىن ور ىشىنە بەلۋاردان ءتۇسىپ جالاڭاش كارىز قۇبىرى جانىندا كۇيبەڭدەپ جاتىر. قالانىڭ كۇندەلىكتى تىرشىلىگىنىڭ اعىلعان ماشينالارىن پوليسەي باسقارىپ تۇر. تىرشىلىكتى ەشتەڭەمەن توقتاتۋ مۇمكىن ەمەس، تەك ءوزىڭدى-وزىڭ ولتىرۋگە عانا شاماڭ جەتەدى. ءبىراق باسقانى دا وزىنە-وزى قول سالۋىنا يتەرمەلەۋگە بولادى عوي...
"ەگەر جورج ءوزىن-وزى ولتىرسە، مەنى تۇتقىنداپ، اباقتىعا جابادى... جوق، مەن ەسىمنەن الجاسىپ بارامىن!" بۇل تەرەزەنى جاۋىپ، قايتادان كەرەۋەتكە وتىردى، ءجۇرىس تىقىرىنا، داۋىستارعا، قوڭىراۋلارعا قۇلاق ءتۇردى. اھ، ەگەر بۇل سول بولسا عوي! تومەنگى قاباتتا ەسىك تارس جابىلدى، قابىرعانىڭ ارعى جاعىندا ءان ايتۋ تىيىلدى؛ سۋ قۇبىرلارىنان شىعىپ جاتقان قۇمىعىڭقى ءارى الىس وركەستردىڭ كۇمبىرىن ەسكە سالاتىن مىنا ءبىر دىبىستار... بۇل جولى قاتەلەسپەدى، الدەكىم باسقىشپەن اسىعا كوتەرىلىپ كەلە جاتتى، ەسىك الدىنا توقتادى، ونىڭ قالاي القىنعانىن، قالاي دەمىن باسقانىن بۇل ەستىپ وتىردى. جوق، ول جورج بولماي شىقتى، بۇل موندۋدى بىردەن تاني قويمايدى.
ەسىككە جاقىنداپ، ول دا بولمەدە بىرەۋدىڭ بار ەكەنىن سەزگەن، ءسويتىپ اقىرى جورج كەلگەن ەكەن دەپ ۇيعارىپتى. ءبىراق مۇندا مىنا ايەل وتىر. ونىڭ ءوزى وسى ايەلدىكىنەن كەلىپ ءتۇر ەدى. مۇندا تەك مىنا ايەل عانا. تەرەزا ءوز كەزەگىندە: "بۇل موندۋ عانا عوي" دەپ ويلادى. بىر-بىرىنە ەشقانداي دا ىنتا بىلدىرمەي، بۇلار بىر-بىرىنە تەك جاۋىعا قارادى. موندۋ:
— ءسىز ونى سوڭعى رەت قاشان كوردىڭىز؟ — دەپ سۋىق سۇرادى.
بۇل وتكەن كەشتە ول مەنەن ساعات ون ەكى شاماسىندا كەتتى دەپ جاۋاپ قاتتى. موندۋ ويناقى داۋىستاپ جىبەردى دە، كوزدەرىن تايدىرىپ اكەتتى. تەرەزا مۇنى ءبىر-اق رەت ءدامحانادا ۇستەل باسىندا كورگەن-دى. ەندى ول تۇرەگەلىپ تۇرعاندا بويشاڭ بولىپ شىقتى، ءوڭى جوندەم، جۇقا؛ جانارى اشىق، ءبىراق ەڭكىش ءارى تىريعان ارىق ەكەن.
— سىزدەر نە تۋرالى سويلەستىڭىزدەر؟ قالاي قوشتاستىڭىزدار؟
باسقالارىمەن قاباتتاسا تاعى ءبىر سۋديا شىقتى. تەرەزاعا ەندى شەگىنۋ كەش. مۇمكىن مۇنىڭ ارتىنان اڭدىپ جۇرگەن بولار؟ بۇل وزدەرى مۇنىڭ قىزى تۋرالى بارىنشا اشىق اڭگىمەلەستىك جانە دوس بولىپ ايىرىلىستىق دەپ، ءمۇلايىم جاۋاپ بەردى.
تەرەزانىڭ جالعان سويلەگىسى جوق. ەگەر شىندىقتى ەش سوزبەن ايتىپ جەتكىزۋ مۇمكىن بولماسا، مۇنىڭ كىناسى ەمەس. وسىلايشا كەزدەسكەن ەكى ادامنىڭ حيكاياسىن قىسقاشا قالاي ايتارسىڭ. ءىس جۇزىندە ءبىزدىڭ ارامىزدا نە بولا قويدى؟ تەرەزا مۇنى ءدال تۇجىرىمداپ بەرۋگە شاماسى جەتپەيتىنىن سەزدى. ءتىپتى تەرگەۋشى تەرگەسە دە بۇل تاپ باسىپ ايتا الماس ەدى. ءبىراق موندۋ نەگە سونداي الاڭدايدى؟ ودان مۇنى سۇراۋعا باتىلى بارمادى. ونىڭ قاتتى الاڭ كوڭىلى بىردەن كورىنىپ تۇر. بۇنىڭ قورىققانى كەنەت قاتتى شىندىققا اينالىپ جۇرە بەردى. بۇل مىڭگىرلەدى:
— قورقاتىنداي سىزدە قانداي نەگىز بار؟ ونىڭ كەشە ۇيگە قونباي قالعانىندا تۇرعان بوتەن بىردەڭە بار ما؟
ول مۇنى دورەكىلەنە ءۇزىپ جىبەردى: "ءسىز نە ويىن ويناپ تۇرسىز؟ مەنىڭ نەدەن قورقىپ تۇرعانىمدى جاقسى بىلەسىز..."
— جوق، راس! مەن ونى وتە از بىلەمىن، ال ءسىز، ءسىرا، تالايدان بىلەرسىز... ماعان ءسىز ايتۋعا ءتيىسسىز...
ول دا تەرەزانىڭ وتكەن كەشتە ءوزىنىڭ جورجبەن وتكىزگەن سوڭعى ساعاتتارى تۋرالى ايتىپ بەرۋىنە كەدەرگى كەلتىرگەن دارمەنسىزدىگى سياقتى، ءسىرا، شاماسى جوق ەكەنىن سەزىنىپ، تەرىس يشارا جاسادى. شاعىن بولمەدە بىرىنە-بىرى قاراما-قارسى تۇرعان وسى ەكى ادامدى ولاردىڭ ءوزى جوق دوستارى ارالارىندا بەينە ءبىر شالقار تەڭىز جاتقانداي اجىراتتى. بۇلاردىڭ الاڭداۋشىلىعى عانا ورتاق ەدى.
— مەن پوليسەي ۋچاسكەسىنە بارۋدى ويلاپ ەدىم، ءبىراق ماعان كوزىمشە-اق كۇلەر ەدى. بوزبالا كەشەگى كەشتەن جىم-جىلاس! ماعان قاپالانباي، ءالىپتىڭ ارتىن باعۋعا كەڭەس بەرەر ەدى. ەگەر ەڭ جامانشىلىقتىڭ ءوزىن مۇمكىن دەگەندە، تاڭەرتەڭگى گازەتتەردە ازىرگە ەشتەڭە بولا قويمايدى. كۇندىزگى نە ايتادى، كورەيىك.
— ءسىز ەسىڭىزدەن الجاسقان شىعارسىز! — دەپ كۇبىرلەدى تەرەزا. ول يىقتارىن قيقاڭ ەتكىزدى. بۇل كەرەۋەتكە وتىردى. بۇل ءسىرا، كورەر كوزى بار الدەبىر الەۋەتتى كۇش، بۇل سەنە قويمايتىن قايداعى ءبىر تىلسىم ءامىر ءوزىنىڭ مىسىن باسىپ كەتكەنىن مويىندادى (ويتكەنى بۇل ەگەر ەڭ جامانشىلىق بولۋى مۇمكىن دەپ ويلاي قالعاندا، تاعدىردان قايىرىمىن سۇراپ الارىنا جاڭا عانا سەنبەگەن، سويتە تۇرا سوعان سەنەتىن جان سياقتى ارەكەت ەتكەن ەدى عوي)... مىنە، ەندى بۇل ءوزىن تۇقىرتقان ءارى باس يدىرگەن الگى "بەيمالىم قۇدىرەتكە" ەسى شىعا جالبارىنۋدا. ءالى ءتىرى، ءبىراق انە-مىنە ولۋگە ءتيىس بالاقان ومىرگە مۇمكىن وسى ايەلدىڭ قالاۋىمەن قايتارىلاتىنىنا سەنەتىن كەيىپكە ەندى. تەرەزا القىنىپ كەتتى؛ بۇل ەگەر ءبىر ءوزى بار كۇشىن سالىپ جاعالاۋعا اۋىر، ۇلكەن دەنەنى سۇيرەپ شىعارعان جاعدايدا دا، بۇدان ارتىق القىنباس. اۋىق-اۋىق مۇنىڭ ويى اشىلىپ كەتەدى: "قانداي ەسسىزدىك!"، — دەپ قايتالادى بۇل: — "قانداي ەسسىزدىك!" ىلە ءوزىنىڭ سەنبەيتىنىنە كەشىرىمگە ەڭبەك سىڭىرگىسى كەلگەندەي، الدەكىمنىڭ ىقپالىمەن، — كىم ەكەنىن ءوزى دە بىلمەيدى، — زور تەگەۋرىنمەن ەڭسەرگەندەي، قايتادان قىزۋلانا، ورەكپي جالبارىنۋىن جالعاستىردى.
موندۋ تەرەزەنى اشتى دا ونىڭ جاقتاۋىنا ەڭكەيدى. تەرەزا ودان ىزدەستىرۋدى قاي ساعاتتا باستاماق ويى بار ەكەنىن سۇرادى. كوشە شۋىلىنان ول مۇنىڭ سۇراعىن ەستىمەدى، ءسويتىپ جالبارىنۋعا دەيىن تومەنشىكتەگەنىن سەزىنۋدەن ازاپتى ۇياتتى باستان كەشىپ، ابدەن قالجىراعان بۇل كەرەۋەتتە وتىرا بەردى... وسى جالبارىنۋ بولارى بولعاننىڭ تىم قۇرىعاندا تيتتەي ءبىر نارسەسىن وزگەرتە الادى دەپ بۇل بۇرىن ويلاپ پا! قالعانى ءبىر-اق نارسە — كۇتۋ جانە ەگەر جاماندىق بولىپ قويسا... ەندى نە ىستەمەك! "ەگەر مەنى بىلمەسە، بالاقان ولمەس ەدى"، — دەگەن ويمەن ءومىر ءسۇرۋ سونداي اۋىر بولسا دا، وسى ويعا مويىنسۇنۋى، وسى ويعا كوندىگۋى كەرەك. توزگىسىز وي؛ دەگەنمەن بۇل تەرەزامەن بۇرىن دا بولعانىنداي، وعان دا ۇيرەنىپ كەتەدى، بۇل ەندى ءوزىن قورعاۋدى ويلاي باستايدى، ءوزىنىڭ تاۋسىلماس قورعانۋ ءسوزىن جالعاستىرا بەرەدى: ويتكەنى بۇنىڭ ءوزى ءوز ارەكەتتەرىنىڭ ءبىرىنشى قۇربانى، ءسىرا، بەيكۇنالىسى! ءبىراق ءقازىر ەشكىمنىڭ دە مۇنىڭ كىناسىزدىگىمەن ءىسى جوق؛ ماڭىزدىسى بىرەۋ عانا: ءبىر جەردە شەكەسىنەن اتىلىپ بالا جاتىر. تەرەزا مۇنىڭ ءبارى تەزىرەك اشىلعانىن، ونىڭ اتا-اناسى تەزىرەك بىلگەنىن قالادى!.. قۇدايىم-اي، ال ماري شە! بۇل ولىممەن ءبارى دە بىتپەيدى. ماري! وسى ولىممەن قايتا ءبارى ەندى باستالادى. تەرەزەدەن باسىن شىعارىپ تۇرعان موندۋ مۇنىڭ "ماري!" دەپ القىنعانىن ەستىمەدى. تەرەزا ەندى قايتىپ قىزى ءۇشىن بىردەڭە جاساماۋعا ۇيعاردى. بۇل ول تۋرالى تىپتەن ۇمىتۋدى ءجون كەردى: بۇل ەندى ماري ءۇشىن نە ىستەسە دە ونى ءولىمشى ەتىپ جارالايدى ەكەن. بۇدان بىلاي ماري تۋرالى ويلاماۋ كەرەك: قالاي نايزاعاي ۇرادى، سولاي تەرەزا بالا كۇنىندە ءتۇن ورتاسىندا داۋىلدان ويانىپ كەتەتىندەي، كوزدەرىن جۇمادى، قۇلاقتارىن بىتەيدى؛ بۇل بىردە-بىر قيمىل جاسامايدى، بىردە-بىر قورلاۋعا جاۋاپ قاتپايدى، قايدا ەكەنى بەلگىسىز جورج فيلونىڭ دەنەسى جاتقان وقيعانىڭ اياقتالۋىنا بىردە-بىر سوزبەن كەدەرگى جاسامايدى. ادامدار تورەلىگى ءتۇپتىڭ تۇبىندە بۇدان ەسەپ سۇراماي ما؟ ءبىر عۇمىردا پوليسيا ۋىسىنان ەكى رەت سىتىلىپ كەتۋدىڭ ءساتى كەلە قويار ما ەكەن...
بۇل موندۋدىڭ داۋسىن ەستىدى. ول كوشەدەگى الدەكىممەن سويلەسىپ جاتتى. تەرەزا ورنىنان تۇردى، ءبىراق تەرەزەگە جاقىنداۋعا باتىلى بارمادى. موندۋ بۇرىلىپ، جايباراقات ۇنمەن:
— ول عوي، — دەدى.
قولدارى سۇپ-سۋىق بولىپ بىردەڭەنى سەزۋدەن قالعان بۇل: "ول ما؟" — دەپ قايتالادى. بۇل باسقىشتاعى ءجۇرىستى — قايتا تىرىلگەن بالاقاننىڭ قادامىن — تانىدى جانە جورجعا قايتارىلعان ءومىر ءوزىنىڭ بويىنان شىققانداي ودان سايىن السىرەدى. ەسىنەن ايىرىلۋىنا بولمايدى، ول ءتىرى. بۇل قايتالادى:
— بۇل سول موندۋ بولمەدەن شىعىپ كەتتى. ءقازىر ەسىكتىڭ قاراڭعى اۋزىنان جورج كورىنەدى. وندا تاڭۋ بولمايدى، قان بەتىنەن اعىپ تۇرمايدى.
بۇدان بىلاي بۇل ءوزىنىڭ ءاربىر قادامىن ويلانىپ، اڭداپ باساتىن بولادى. وسى ارادا موندۋ حاتتى جۇگىرتىپ شىقتى:
— مەن بۇل حاتتى تەزىرەك ۇستاتامىن، — دەدى ول سۋىق قانا. — ءيا، جورجعا ءوزىن ەركىن سەزىنۋ قاجەت، وندا پارىز سەزىمى كۇشتى، وندا ءوزىنىڭ شاماسى كەلە بەرمەيتىن اۋىرتپالىقتاردى الۋعا بەيىمدىلىك بار.
مۇنداي جان ىشقىنىستارىنان كەيىن جورجعا تىنىشتىق كەرەك... دەپ قوستى ول. تەرەزا ونى ءۇزىپ جىبەردى:
— ءسىز ماعان ەشقانداي جان قينالىسى تۋرالى ايتقان جوقسىز عوي...
جىگىت شامدانىپ قالدى جانە سىزگە ەشقانداي انىقتاما بەرۋگە مىندەتتى ەمەسپىن دەپ، بالالىق ءبىر بەتتىكپەن مالىمدەدى. تەرەزا ونى تىنىشتاندىرۋعا، داۋسىنا ءوزى ىقپالىن جاقسى بىلەتىن قارلىعىڭقى ءۇن بەرۋگە بەكەر اۋرەلەندى، كوزدەرىن بوستان-بوسقا ويناتتى. — موندۋ تىپتەن سەلقوس تۇرا بەردى جانە بۇل وزىنە ونىڭ جاعدايىن ەسكەرتپەگەنىنە وكىنىش بىلدىرگەندە (وتە مەيىرلەنە) اشۋلاندى دا.
— ءسىزدىڭ ونىڭ ومىرىنە ارالاسۋعا قانداي قاقىڭىز بار؟
موندۋدان ءبىرشاما ۋاقىت تەجەپ تۇرعان ىزا اتقىپ كەتتى. تەرەزا ءبىر ءسات قوبالجىپ قالدى، سونان سوڭ ءوزىن مىنا بەيتانىس جىگىتكە ەسەپ بەرۋ مىندەتتى سياقتى سەزىنىپ، باسەڭ ۇنمەن: "اڭگىمە مەنىڭ قىزىم تۋرالى بولىپ وتىر عوي..."، — دەدى.
— ءسىزدىڭ ءوز قىزىڭىزعا تۇكىرگەنىڭىز بار...
تەرەزا وعان تاڭىرقاي قارادى جانە كەنەت مۇنى قاجىعاندىق بيلەپ كەتتى. ءوزىنىڭ مىناۋ تىراشتا قانداي شارۋاسى بار؟ بۇل ونىڭ ىزبارلى داۋسىن ەستىمەۋگە تىرىستى:
— مەن ءسىزدىڭ پيعىلىڭىزدى بىردەن ءدوپ باستىم. ورنىقپاعان جاس ادامنىڭ شارق ۇرعان قيالىنا ىقپال ەتۋدەن وڭاي ەشتەڭە جوق. قاراي گور، ول ءوزىڭىزدى سۇيەدى دەپ جەلپىنەسىز!
تەرەزاعا يىقتارىن قيقاڭ ەتكىزىپ، كەتىپ قالۋ كەرەك ەدى. ءوزىن سەلقوس كۇيدەن ەندى ەشتەڭە اينىتا المايدى دەپ ويلاعان ول مىنا ءاجۋانى، مىنا قورلاۋدى كوتەرە المادى، ءسويتىپ: "ەگەر مەن قالاعانىمدا!" دەپ، ءوزىن ۇستاي الماي ايعايلاپ جىبەردى.
— ءيا، ارينە، ەگەر ءسىز قالاعانىڭىزدا!
تەرەزا نەگە تۇرىپ قالدى، نەلىكتەن وجەتتەنە كەتتى؟ تەرەزا ءوز داۋسىن ءوزى تانىمادى. قالايشا مىنا قىڭسىلاعان داۋىس وزىنىكى؟ بۇعان باسقا ءبىر ايەل بىلجىراپ تۇرعانداي كورىندى.
— ول مەنى سۇيەتىندىگىنە ءوزى انت ءىشتى.
— ول مۇنىسىمەن تالايعا انت ىشكەن... وھو! مەن ءسىزدى وڭاي وسپاق كورمەۋىم كەرەك! ءسىز، بىلايشا ايتقاندا، جاقسىلاپ ونىڭ كوزىن اشا ءبىلدىڭىز، ول ءسىزدى دانىشپانداي سانايدى... ءبىراق كورىپ تۇرسىز، مۇنىڭىز ۇزاققا بارمادى...
سول داۋىس، تەرەزانىكى ەمەس، الدەبىر ناقۇرىستىڭ داۋسى قارسىلاسا كەتتى:
— بۇل مەن قانشا قالادىم، سونشا عانا سوزىلدى.
تەرەزا جىلاڭقى ۇنمەن: "ەگەر مەن قالاعانىمدا..."،— دەپ قايتالادى. ەگەر بۇل قالاعاندا، ەگەر بۇل وعان ءوزىنىڭ قۇشاعىن اشقاندا، ەگەر...
— سوندا نە بولعانى؟ ءسىز ءوزىڭىزدىڭ ابىرويىڭىزدى ويلاپ ودان باس تارتتىڭىز با؟
بۇل ءوزىنىڭ وقتى كوزىن وعان قاداپ، دىرىلدەگەن داۋسىمەن سۇرادى:
— مەن سىزگە نە ىستەدىم؟
— ءسىز مەنى ونىمەن ۇرىستىرعىڭىز كەلمەدى مە؟ جوق پا؟
— مەن بە؟
— ءيا، ءسىز وندا قىزعانىشتى وياتقىڭىز كەلدى. مەنى وزىڭىزگە قىرىنداپ ءجۇر دەپ وعان ايتىپ ۇلگەرمەدىڭىز. ءبىز سىزبەن ءبىر-اق رەت كورىستىك، ول سىزگە سەنبەس ەدى. ءبىراق ءسىز تاياۋ كۇندەرى مۇنى ىستەۋدەن باس تارتا قويماس ەدىڭىز... بۇل ەسكى، اككى ايلا. مۇنى بارلىق ايەل مەڭگەرگەن. ال ازىرگە ءسىز مەنى وزىڭىزگە ەتە ۇنايدى دەپ ءمۇلايىمسىدىڭىز... ءسىز كەتكەننەن كەيىن ول ماعان سول ءدامحانادا جاقسى قىلىق كورسەتكەن!
— قيىننان قيىستىرۋعا قابىلەتىڭىز زور دەۋ كيىن ەكەن، — دەپ ءبولىپ جىبەردى تەرەزا اشۋعا باسىپ. — وسىدان ءبىر مينۋت بۇرىن ءسىز ونىڭ مەنى ءسۇيۋى مۇمكىن ەكەنىنە ەش جول بەرگىڭىز كەلمەپ ەدى...
بۇل جولى ءوزى — اياۋسىز تاپتاۋعا ءازىر، جاڭا عانا مىنا ادام ابايلاماي قاندىرىپ العان تەرەزا سويلەپ كەتتى: "قىزعانىشتان شات — شالەكەيى شىعىپ جۇرگەن ونىڭ ءوزى. قىزعانۋ ءاردايىم كۇلكىلى بولا بەرمەيدى، ءبىراق ونىڭ قىزعانۋىنىڭ كۇلكىلى ەكەنى داۋسىز".
— كۇلكىلى؟ نەگە؟
جاۋاپ ورنىنا تەرەزا جەڭىل مىرس ەتتى، ءبىراق ول وسى مىرس ەتۋدە جاتقان استارلى ءاجۋانى اڭعارىپ قالدى. بۇل كىشكەنتاي باسىن كەكجيتە ءارى وعان تەسىلە قاراپ، كەنەت داۋسىن كوتەرىپ جىبەردى:
— ءسىزدىڭ دوسىڭىز قانداي ۇشقىر ويلى جان بولعانىمەن، ەش ۋاقىتتا ونىڭ باسىنا ءسىز بىرەۋگە ۇناي قويادى دەگەن وي كەلمەس ەدى... ەگەر مەن وندا قىزعانىشتى وياتۋ ماقساتىن كەزدەگەن بولسام، مەن، ارينە مۇنىڭ شىندىققا جاناسىمدى شىعۋىنا تىرىسار ەدىم.
بۇل اقىرى دۇشپانىنىڭ سوققى بەرەتىن وسال جەرىن تاپقانىنا سەنىمدى ەدى؛ ونى ازاپتانۋعا ماجبۇرلەيتىنىن ءتۇيسىنۋ مۇنى قاتتى ماساتتاندىردى. ءوزىنىڭ اۋزىنان ەشقانداي قينالماي لەك-لەگىمەن توپەپ اقتارىلعان سوزدەر ءزارلى شىققان سايىن، مۇنىڭ داۋسى ايالى بولا باستادى. بۇل راقاتتانۋ مۇمكىندىگىنەن جۇمسارا ءتۇستى. سوڭعى ءسوز وزىندە قالاتىنىنا، وعان ءولىمشى سوققى بەرۋ بيلىگى وزىندە ەكەنىنە سەنىمدىلىك مۇنىڭ كوڭىلىن جايلاندىردى.. بۇل كەنەت جانى جاي تاۋىپ، ءوز جۇرەگىنىڭ سوعىسىن سەزبەي دە قالدى. وسىدان بىرنەشە مينۋت بۇرىن وركوكىرەك بوزبالا قۋارىپ كەتتى...
— ءسىز ايەلدى قورلاي العانداي بولساڭىز، راقاتتاناتىنىڭىزدى سەزىنەسىز، سولاي ما؟ جانە ءسىز قاتەلەسپەيسىز، بۇل ءسىزدىڭ ايەلدەردەن الا الاتىن جالعىز ءلاززاتىڭىز. ءبىراق بۇنىڭىز جالعان كەيىپ، ويتكەنى ەش ۋاقىتتا ءبىزدى ازاپتاۋ ءسىزدىڭ قولىڭىزدان كەلمەيدى. ونداي قابىلەت تەك ءبىز ءوزىمىز سۇيگەن جانداردا عانا بولادى. تەك سۇيىكتى ەركەكتەر عانا ءقاۋىپتى. ماعان ايەلدەرگە جاساعانىڭىزداي دورەكىلىك كورسەتە وتىرىپ، سونداي موماقان بولا قالاتىنىڭىز قىزىق-اق ەكەن...
— بۇل مەنى ەش سەلت ەتكىزبەيدى، — دەپ مىڭگىرلەدى موندۋ.
ول: "بۇل مەنى ەش سەلت ەتكىزبەيدى!.." دەپ قايتالادى، ءبىراق ەسىكتى اشىپ، ءوزىنىڭ ادام تىنىعىڭىز قيسايىپ كەتكەن ءجۇزىن تەرەزادان بۇرىپ اكەتىپ، مۇنى باسقىشقا يتەرىپ جىبەرمەك بولدى. تەرەزا ءبىر ءسات ءالى بالا جانارلارعا جالت قاراي قالدى... نەلىكتەن كەنەت مۇنىڭ قاھارى جۋاسي قالدى. اشۋى تەڭىزدىڭ قايتقان تولقىنىنداي باسىلدى، سۋ سياقتى كەتتى. سونشالىقتى باتىلدىق مۇندا قايدان پايدا بولا قالدى؟
— جوق، — دەدى بۇل. — جوق! ماعان سەنبەڭىز.
ول مۇنى يتەرمەلەۋىن توكتاتپادى، ءبىراق بۇل ەسىكتىڭ جاقتاۋىنان ۇستاي الدى.
— ماعان سەنبەڭىز، — دەدى بۇل باسەڭ ۇنمەن قايتا باستاپ.
— ءسىزدىڭ ماعان ايتپاعانىڭىزدىڭ بارىنە مىڭ دا ءبىر تۇكىرگەنىم بار!
انە-مىنە جورج كەلۋى ءتيىس، ول مۇنىڭ ءوز بولمەسىندە بولعانىن قالاماپتى.
— ونىڭ ماعان ۇزىلدى-كەسىلدى ايتقانى: "ەڭ باستىسى — اناۋ ايەل كەتسىن، مەن ونى قايتىپ كورمەيتىن بولايىن!"
تەرەزا ەسىك الدىندا سىرەستى دە قالدى جانە موندۋ ونىڭ تەسىلە قاراعان جانارىنا شىدامادى. بۇل ءوزىنىڭ جىگىت ۇستاپ تۇرعان قولىن ابايلاپ بوساتىپ الدى. بۇل الاڭعا شىققان كەزدە مۇنىڭ كىشكەنتاي باسى قايتا كەكجەڭ ەتتى:
— مەن ءسىزدى قورلاۋعا تىرىستىم. مەن ويدان شىعاردىم...
جىگىت اقىرىن جاۋاپ قاتتى:
— جو-جوق، ەشتەڭە ەتپەيدى...
بۇل دەگبىرسىزدەنە سۇرادى:
— ەسە قايتارۋ ءۇشىن نە ىستەمەك ويىڭىز بار؟ پوليسياعا سىبىرلايسىز با؟
سىلەسى قاتقان ول بۇل باسقىشتان ءتۇسىپ، كوزدەن عايىپ بولعانشا ورنىنان قوزعالمادى؛ سونان سوڭ بولمەگە ورالىپ، ءوز دوسىنىڭ ۇستەلىنىڭ جانىنا وتىردى دا، شىنتاقتاپ باسىن قولىنا تايادى.
IX
تەرەزا كوشەدە ۇيلەر جانىمەن كەلە جاتىپ ول تۋرالى ويلادى. وسى ساتتە ونى جورج فيلو دا، ماري دە تولعاندىرمادى. مۇنى سوڭعى قۇرباندىعى — موندۋ ويلاندىردى. ءمانىسى مىنادا، بۇل وعان ۇلكەن جاماندىق جاساعان جوق؛ مىعىم قولىمەن بەرگەن مىنا سوققىسى بۇعان ءوزىنىڭ قۋاتىنىڭ كۇشىن ءبىلىپ الۋعا مۇمكىندىك بەردى، ءوزىنىڭ ماقساتىن انىقتاۋىنا كومەكتەستى. بۇعان وتكىنشىلەردىڭ قاراپ قالعانىندا تۇرعان تاڭعالارلىق ەشتەڭە جوق ەدى: ساسىق حايۋان ءوزىنىڭ جۇرگەن جەرىن بىردەن ءبىلدىرىپ قويادى عوي. تەرەزا وزىنە وزگەلەردىڭ تەسىلە قاراعاندارىن سەزىندى. بۇل ءوزىنىڭ اپانىنا ەرتەرەك جەتىپ، سوندا تىعىلۋ ءۇشىن ءجۇرىسىن تاعاتسىزدانا جىلدامداتتى. ەندى بۇنىڭ باز كەشىپ جاپادان-جالعىز ءومىر سۇرۋىنە تۋرا كەلەدى. ەندى ەشكىمگە زالال كەلتىرمەيتىنىنە سەنىمدى بولۋى ءۇشىن، سونداي-اق جازادان قۇتىلۋى ءۇشىن، ويتكەنى بۇل جامانشىلىق جاساعانداردىڭ ءبارى تۇپتىڭ-تۇبىندە كۇش بىرىكتىرەدى. بۇنىڭ ءوزى باسىن قاتەرگە تالاي تىكتى... ءيا، ارينە، بۇعان دەيىن قىلمىس قۇرامى جوقتىعى تۋرالى قاۋلىنىڭ قورعاۋىندا ءومىر ءسۇردى، ءبىراق مۇنداي جەلەۋ كەز كەلگەن جالانىڭ ءمانىن زورايتىپ جىبەرەدى... قانداي جالا؟ بۇعان جالا جابۋ مۇمكىن ەمەس: بۇل وزىنە تاڭىلۋى مۇمكىن قىلمىستان باسقا قىلمىس جاسادى ما؟ مۇنى ەشكىم ايىپتاپ تۇرعان جوق قوي! ەشكىم. بۇل نەنى ويلاپ تاۋىپ وتىر؟
مۇنىڭ ءسال باسى اينالىپ كەتتى؛ الدەبىر قاقپاعا سۇيەندى، ءبىر ءسات كوزدەرىن جۇمدى جانە تاڭەرتەڭنەن ءنار سىزباعانى ويىنا ءتۇستى. شايتان السىن! اش ەكەن عوي؛ تاڭەرتەڭ تاماقتانباعانى ەسىندە. جوق، بۇل مۇنىڭ اقىلىنان الجاسقانىن بىلدىرمەيدى، تەك مەزگىلىمەن تاماقتانۋدى ۇمىتپاۋى كەرەك. كونديتەرلىككە كىرىپ شاي ءىشتى. ءبارى ورنىنا كەلە باستادى، ءبارى دە جاي نارسە كورىندى: جورج فيلو ءتىرى، وسى كۇننەن باستاپ بۇل ماري تۋرالى ويلاۋدى قويادى، مۇنىڭ ءومىرى ورىن تاق پەن ۇستەلدىڭ اراسىندا وتەدى، سىرتقا تەك قاراڭعى تۇسكەندە عانا شىعادى. ەندى ەش ۋاقىتتا كۇن جارىقتا كوشەدە كورىنبەيدى. بۇل تۋ سىرتىمەن سەزىپ وتىرعان مىنا كوزدەر سۇعىنىڭ قاتەرىنە ءوزىن ەشقاشان ۇرىندىرمايدى.
مىنە، اقىرى ۇيىنە دە جەتتى. تەك ەسىك باعۋشى باسقىشتا بولماسا ەكەن. ءبىراق ناق سول ءوز بولمەسى ەسىگىنىڭ الدىندا اننامەن اڭگىمەلەسىپ تۇردى. ولار تەرەزانى كورگەندە نە عىپ تىنا قالدى؟ نەگە بۇعان قادالا، جايسىز قاراسپەن شولا قارايدى؟ ەسىك باعۋشى:
— تاڭەرتەڭ ءسىز تۋرالى الدەكىم سۇرادى... ءيا، سونداي ۇزىن بويلى جىگىت... ول ماعان سۇراقتار قويدى...، — دەپ حابارلادى بۇعان.
— قانداي سۇراقتار؟
— ەستە تۇرا بەرە مە؟ ءسىزدى كەشە كەشكە سىرتقا شىقپادى ما، وزىندە الدەكىمدى قابىلدامادى ما دەگەندەي...
— ءسىز نە ايتتىڭىز؟
— مەن ەشتەڭە بىلمەيمىن، باسقالاردىڭ ءىزىن اڭدۋ مەنىڭ ءىسىم ەمەس دەدىم...
تەرەزا ودان: "سىزدىڭشە ول كىم بولۋى مۇمكىن؟" دەپ سۇراۋعا باتپادى. بۇل ودان الگى بەيمالىم كەلۋشىنى سيپاتتاپ بەرۋدى سۇرامادى، كەمپىر: "جاس، ۇزىن تۇرا، ەپەتەيسىز..."، — دەپ جاۋاپ بەرەر ەدى جانە تەرەزانىڭ موندۋدى تانۋى مۇمكىن ەدى، بۇل "شمەن دە فەر دە ۋەست" قوناق ءۇيىنىڭ الدىندا اۆتوموبيلدەن ءتۇسىپ جاتقان كەزدە ول شىنىندا دا ب ا ق كوشەسىنە كەلگەن-دى.
تولقىعان ءارى ءوزىنىڭ جۇرەگىنىڭ اۋرۋىن ۇمىتىپ كەتكەن تەرەزا باسقىشپەن جىلدام كوتەرىلدى. ول ەسىكتى ىلگەككە جاپتى دا، قالپاعىن دا شەشپەستەن الدىندا تۇرعان ورىن تاققا وتىرا كەتتى. كەۋدەسى قاتتى شانشىدى، ءبىراق بۇل ەندى جالعىزدىقتا ولۋدەن قورىقپايدى: ەڭ باستىسى — ءوزىن ادامداردان قورعاۋ... اننا بوسالقى باسقىشپەن كوتەرىلىپ كەلە جاتسا كەرەك؛ اننادان قۇتىلعانى ءجون. تەرەزا قىزدى ەسىك باعۋشىمەن ءتىل تابىسا الماي ءجۇر دەپ ويلايتىن؛ ءسىرا تەرەزاعا دەگەن ورتاق جەك كورۋشىلىك ولاردى بىتىستىرگەن سياقتى. ءبىراق اننانى جايدان-جاي سىرتقا لاقتىرىپ تاستاۋ — ونى وزىنە ولەردەي دۇشپان ەتۋ... ونىڭ ءوز ەركىمەن كەتۋى ءۇشىن نە ويلاپ تاپسا ەكەن؟ "ەگەر الدەكىم ونىڭ مەندە قالۋىنا مۇددەلى بولسا، ونى كەتۋگە ماجبۇرلەي المايسىڭ، ول وسى ورنىنان ايىرىلمايدى".
قايتادان الاڭداۋشىلىق بيلەگەن تەرەزا ءوز بولمەسىنە ارەڭ جەتتى. "ءبىراق بۇل ءجونسىز عوي، — دەپ ويلادى ول، — مەن ەشقانداي قاتەرگە باس تىگىپ وتىرعان جوقپىن. مەن كىنالى نارسەنىڭ ەشقايسىسى دا زاڭمەن قۋدالانبايدى. ارينە، مەنىڭ ءولىمىمدى تىلەۋگە بولادى، باس بىرىكتىرۋگە، ءسويتىپ مەنىڭ تۇبىمە جەتۋگە بولادى. سوت تورەلىگىمەن ىلىكتى باستان كەشكەن ايەلدى اياقتان شالۋ تۇككە دە تۇرمايدى...".
بۇل ءوز بولمەسىندە تۇرىپ سىرتقى، كىرەر ەسىك الدىنا توقتاعان ادامنىڭ تىنىسىن ەستي المايتىنىن جاقسى بىلسە دە، دەگەنمەن الدەكىمنىڭ ۇزىك-ۇزىك شىعارعان دەمىن اڭداعانىنا كامىل سەنىمدى ەدى. كوزىن جەتكىزۋ ءۇشىن بۇل الدىڭعى بولمەگە بارىپ، ەسىكتى اشىپ قالعاندا، ەسىك باعۋشىمەن سوقتىعىسىپ قالا جازدادى، ول "حانىمعا حاتتى بەرۋدى ۇمىتىپ كەتىپتى..." تەرەزا وسى جىلتىر سۇر بەت الپەتتى، جىلتىلداعان دوڭىز كوزدەردى، جوق، دوڭىز ەمەس، ەگەۋقۇيرىق كوزدەردى تىم جاقىننان كوردى. جانە ول كوزدەردە قانداي اۋەستىك بار ەدى دەسەڭىزشى!
— ءسىز نەگە ماعان وسىلاي قاراپ قالدىڭىز؟
— حانىمنىڭ ءتۇسى قاشىپ تۇر عوي.
— مەن ءوزىمدى ءبىرقالىپتى سەزىنىپ تۇرمىن.
— ءبىراق، حانىم، مەنىڭ سىزگە مۇنى ايتىپ تۇرعانىم...
— كەشە كەلگەن الگى ادام سىزدەن مەنى ناۋقاس پا دەپ سۇرادى ما؟ جوق پا؟ ايتسە دە، بۇل وسەك-اياڭدارعا مەن پىسقىرمايمىن دا...
بۇل ەسىكتى كۇشپەن تارس جاۋىپ، ىلگەگىن ءىلدى. ابدىراپ قالعان ەسىك باعۋشى: "ا، سولاي ما!"، — دەپ بۇرقىلدادى، ءبىراق تومەن ءتۇسىپ كەتۋدىڭ ورنىنا، ول ءوز كىلتىمەن قارسىداعى بوس پاتەردى اشىپ، بوسالقى باسقىشپەن اس ۇيگە انناعا ءوتتى.
تەرەزا ىلعي جۇرەگى اۋىرعان كەزىندەگىدەي الاسا ورىندىققا جايعاسىپ، كەۋدەسىمەن العا ەڭكەيدى، يتتەردىڭ دابىسىنا قۇلاق تۇرگەن تۇلكىدەي سەلت ەتكەن سىبدىرعا زەيىن قويدى، بار ىنتاسىمەن تىڭ تىڭداپ، تاپجىلماي وتىردى. اننا وزىمەن-وزى سويلەسىپ ءجۇر... جوق، الدەكىم وعان جاۋاپ قاتتى. Ac ۇيدەگى اڭگىمە باسەڭ شىعادى. الدەكىم اس ۇيدە اننامەن سويلەسىپ تۇر.
اسحاناعا دەيىن ارەڭ جەتىپ، تەرەزا قۇلاعىن قۇلىپتىڭ ساڭىلاۋىنا توستى جونە ەسىك باعۋشىنىڭ داۋسىن تانىدى. ول نەگىزگى باسقىشپەن ءتۇسىپ، سونان سوڭ قايتادان بوسالقى باسقىشپەن كوتەرىلىپ ۇلگەرەتىندەي بولعان جوق قوي. تەرەزا ەزىنە كەلىپ العان سوڭ، بۇل جايدى ويلانۋى كەرەك، بۇل جۇمباقتى شەشۋى قاجەت. ءقازىر ءبىر ءسوزدى دە قالت جىبەرمەۋگە تىرىسقانى ءجون. ەسىك باعۋشى تەرەزانى بايقاپ جۇرۋگە كەڭەس بەرۋدە. ونىڭ پىكىرىنشە، ءتىپتى وتباسىنا ەسكەرتىپ قويعان دا ارتىق بولمايدى. سولاي، سولاي... اننا مەكەن-جايىن بىلەمىن دەدى... "ول ونى قايدان بىلەدى؟" — دەپ وزىنە سۇراق قويدى تەرەزا. — ماري ارقىلى، ارينە... ولار مۇنىڭ سىرتىنان حات الىسىپ جۇرەدى ەكەن عوي..." تىسىردى ەستىپ اننا ەسىكتى اشىپ قالدى دا، ءبيبىنىڭ شۇبەرەكتەي قۇپ-قۋ ءتۇرىن كورىپ كەرى شەگىنىپ كەتتى.
— تۇستىكتى قاشان بەرەتىنىڭىزدى بىلگەلى كەلىپ ەدىم... — ءسويتتى دە ەسىك باعۋشىعا: — ءسىز تاعى دا جوعارى كوتەرىلگەنسىز بە، حانىم؟ — دەدى.
انناعا بىرەر مينۋتقا كىرىپ ەدىم دەپ مىڭگىرلەگەن كەمپىر بوسالقى باسقىشتىڭ تاساسىنان كورىنبەي كەتتى. پليتا جانىندا كۇيبەڭدەگەن اننا وزىنە كۇدىكتى كوزقاراستى سەزىپ، ءبۇرىلىپ قاراۋعا باتپادى.
تەرەزا ءوزىنىڭ الاسا ورىندىعىنا قايتا كەلدى. بۇل قولىن تاماعىنا اپارىپ، ءوزىن قىلعىندىرعان تۇزاقتى بوساتقانداي بولدى.
بۇل ەندى ەش ۋاقىتتا ەركىن تىنىستاي المايدى. ەڭ الدىمەن بۇعان كوشەگە شىقپاۋ كەرەك. مۇندا پاتەردە مۇنى اڭديدى، ءبىراق بۇعان ازىرگە نە ىستەي الادى؟ تۇرعىن ۇيگە قول سۇعۋعا تىيىم سالىنعان. تەك دۇشپاندارى مۇنى ايتىپ بارماسا... ول ءۇشىن دەرەكتەر جەتكىلىكسىز ەكەنى انىق. ولار اننا تىڭداپ العان الگى مويىنداۋلاردى بۇعان قارسى تىكەلەي ايعاق رەتىندە ءقازىر پايدالانا المايدى. ءبىراق بۇل سىرتقا شىعاتىن بولسا، قۇرىلعان قاقپانعا بىردەن تۇسەدى. مۇنىڭ كىنالى ەكەنى، مۇنىڭ كاتورگاعا ايدالۋعا لايىق ەكەندىگى جاقسى ءمالىم، ولارعا تەك زاڭدى ىلىك تاپسا بولدى... پوليسيادا ول كوزىن سالعان قۇرباندىعىن ورعا جىعار ونداي ءتاسىل ءاردايىم تابىلا كەتەدى. ۇيدە بۇدان كوز المايدى، ءبىراق ولار بۇعان ەشتەڭە ىستەي المايدى، ويتكەنى مۇنىڭ ەرتە مە، كەش پە كوشەگە شىعاتىنىنا سەنىمدى. اننا ايتۋعا كەلدى:
— اس دايىن.
ونىڭ داۋسى ادەتتەگىدەي ەمەس ءارى تەرەزادان ءبىر ءسات تە كوزىن المايدى.
— حانىم، ەشتەڭەگە زاۋقىڭىز سوقپاي وتىر ما؟
تەرەزانىڭ ەشتەمە جەگىسى كەلمەگەنىنە ول قانداي قاپالانىپ قالدى!
— حانىم ءوزىن-وزى زورلاۋى ءتيىس.
تەرەزانىڭ ىقتيارى دۇشپانىنىڭ ىقتيارىنا تۇيسىكپەن قارسىلاسا كەتتى: ەگەر مۇنىڭ تاماق ىشكەندەرىن قالاسا، دەمەك، كەز كەلگەن تاماقتان ءسوزسىز باس تارتۋى كەرەك.
اننا كوفە اكەلگەن كەزدە ول وت اناسى وزىنەن كوز الماي ەسىكتىڭ قارسىسىندا وتىرعانىن كوردى، كەيىنىرەك قىزمەتشى ىدىسقا كەلگەنىندە كوفە شىناياعى سول قالپى تولىپ تۇر ەدى؛ تەرەزا وتىرعان قالپىن وزگەرتپەپتى. ونىڭ كوشەگە شىعۋعا جانە ءوزىنىڭ دۇشپاندارىن باتىلدىعىمەن تاڭ قالدىرۋعا تاۋەكەل ەتكىسى كەلمەدى دەپ ايتۋعا بولماس؛ ولار قايران قالىپ، بىردەڭە جاساۋعا باتپاس ەدى-اۋ، بۇل بولسا ولاردىڭ ايلا-شارعىلارىن باعار ەدى... بۇل ساعات تورتتە دە اننا قۇيعان شايدان باس تارتقاننان كەيىن قىزدىڭ باسىنا كىشكەنتاي ءسىڭلىسى سورپا ىشكىسى كەلمەگەن كەزدە ءوزى جاساعانىنداي تىلىمەن تامسانىپ جانە "اھ، قانداي ءدامدى..."، — دەپ سويلەي وتىرىپ، مۇنىڭ الدىنداعى شايدى تاتىپ كورمەككە وي كەلدى. تەرەزا سول زاماتتا-اق ونىڭ قولىنان شىنى اياقتى جۇلىپ الىپ، قوماعايلانا ىشە باستادى. دەگەنمەن، ول انناعا ۇرەيلى كەيىپپەن قاراۋىن قويمادى.
— حانىمنىڭ جۇرەگى اۋىرىپ وتىر ما؟
— جوق، اننا... راسى... ءبىراق مەنى قيناپ وتىرعان ول ەمەس...
بۇل اننانى قولدارىنان ۇستاي الىپ، قاتتى قىستى:
— ءسىز ولارعا ەشتەڭە ايتپايسىز با؟ ءسىز سولاردىڭ جاعىندا سياقتى كەيىپ كورسەتىڭىز... ءبىراق ولارعا ەشتەڭە بىلدىرمەڭىز.
— حانىمنىڭ نە ايتقىسى كەلىپ وتىرعانىن تۇسىنبەدىم.
— مەنى الدايمىن دەپ اۋرە بولماڭىز. مەن ولاردىڭ ۋىسىندامىن...
— مەن بارىپ ءسىزدىڭ توسەگىڭىزگە قىزدىرعىش قويايىن، ءسىز الاڭسىز ۇيىقتاپ كەتەسىز.
— ءسىز نە عىپ مەنىڭ ۇيىقتاعانىمدى قالاپ وتىرسىز؟ — دەپ تەرەزا كۇتپەگەن جەردەن دۇرسە قويا بەردى. — مەنى ۇيىقتايدى ەكەن دەپ اۋرە بولماڭىز: مەن ەندى قايتىپ ۇيىقتامايمىن.
— بەيشارا، حانىم. سىزگە ەشكىم دە جاماندىق جاسايىن دەپ جاتقان جوق.
— وتىرىڭىزشى، اننا... نە بولسا، ول بولسىن، مەن سىزگە ءبارىن ايتايىن. ورىن تاقتى جىلجىتىڭىز. ولار ەشتەڭەنى تۇسىندىرمەستەن، ءسىزدى وزدەرىنىڭ ويىنىنا تارتتى. مەن ولاردىڭ كوزىمدى جويعىلارى كەلەتىن ادامىمىن، ءبىراق زاڭدى جولمەن الدەكىمنىڭ كەزىن قۇرتۋ سونشالىقتى وڭاي ەمەس... ءتىپتى، اڭگىمە قىلمىسكەر ايەل تۋرالى بولسا دا... ءسىز ەشتەڭە تۇسىنبەيتىن سياقتىسىز، الايدا، مۇنىڭ قانداي وپ-وڭاي ەكەنىن بىلسەڭىز! مەنىڭ كاتورگاعا ايداۋعا لايىق قىلمىسىم بويىنشا قىلمىس قۇرامى جوق ەكەندىگى تۋرالى قاۋلى شىعارىلعان... مەنىڭ قالعان ارەكەتتەرىم زاڭنىڭ قولدانىس اياسىنا جاتپايدى، بىلايشا ايتقاندا، جالپى قابىلدانعان تۇسىنىك بويىنشا ولار قىلمىس ەمەس... ءبىراق ولار مەنىڭ ءبىر كەزدە جاساعانىمدى ىلىك ەتىپ، قىلمىس قۇرامى بولماسا دا، امالىن تابادى...
اننانىڭ زارەسى ۇشىپ، مۇنىڭ كوزدەرىنە قاراۋعا تىرىستى، قولدارىن ۇستاي الدى:
— بايعۇس حانىم-اي، سىزگە ۇيىقتاۋ كەرەك. ءسىز ساندىراقتاپ كەتتىڭىز...
— جوق، مەن ەسىمنەن الجاسقان جوقپىن. ءبىراق ءسىزدى وسىلاي دەپ سەندىرەتىن بولادى. ويتكەنى ولار مەنى قاماۋعا الۋدى كوزدەپ وتىر. مەنىڭ سۋعا باتىپ كەتكەندەي جوق بولىپ كەتۋىم ءۇشىن. اننا، مەنىڭ ەسىم دۇرىس ەكەنىنە ءسىزدى سەندىرەمىن. وسىنىڭ ءبارى اقيقات ەكەنىنە ءسىزدىڭ كوزىڭىزدى قالاي جەتكىزسەم ەكەن؟ بۇعان سەنۋ قيىن ەكەنىن تۇسىنەمىن، دەگەنمەن اقيقاتى وسىلاي... ەشكىم دە ەندى مەنى تىڭدامايدى، ەشكىم دە ەندى ماعان سەنبەيدى. مەن ءومىر بويى ءوزىمنىڭ جان ازابىم تۋرالى ايتىپ كەلەمىن، ءبىراق مەن بۇگىن عانا جاپا شەگۋدىڭ نە ەكەنىن ءتۇسىندىم... ءسىز نە عىپ مەنى شەشىندىرىپ جاتىرسىز؟
الايدا، بۇل قارسىلاسپادى، ءوزىن شەشىندىرۋگە بەردى، كۇرەسۋدەن باس تارتتى. اننا ونى ابايلاپ كەرەۋەتكە يكەمدەدى.
— قىزدىرعىش تىم ىستىق ەمەس پە؟
— جوق، سونداي جاقسى...
ورناي قالعان ءبىر اۋىق تىنشۋدان راقاتتانعان تەرەزا ءوز ۋىسىنان مىنا تەرشىگەن ۇلكەن قولدى شىعارمادى.
— اننا، ەسىڭىزدە مە؟ ءسىز كەيدە وسىندا جۇمىسپەن باس سۇعاتىنسىز جانە مەن ۇيىقتاپ كەتكەنىمدە جانىمدا قالاتىنسىز. ول ءبىر جاقسى ۋاقىت ەدى. مەن سونداي باقىتتى ەدىم! مەن ول كەزدە باقىتتى ەكەنىمدى تۇسىنبەپپىن! ەندى ول قايتالانبايدى. جو-جوق، جۇمىسپەن كەتىپ قالماڭىزشى، مەنى جالعىز قالدىرماڭىز، مەنىڭ قولدارىمدى بوساتپاڭىزشى.
ول ءۇنسىز قالدى، كوزى ءىلىنىپ كەتكەن سياقتى؛ اننا ابايلاپ ونىڭ ساۋساقتارىن جازباق بولىپ ەدى، ءبىراق ىلە جالىنىشتى داۋىس شىقتى:
— جوق، مەن ۇيىقتاپ جاتقان جوقپىن! اننا، ماعان وي كەلىپ تۇر... مەن ۋچاسكەگە بارسام قايتەدى؟ وسىندا تاياۋ ۋچاسكە قاي جەردە؟ قانداي تاماشا وي! ءبارىن باسىنان باستاپ ءوزىم ايتىپ بەرەمىن، ءبارىن ەگجەي-تەگجەيلى جايىپ سالىپ، ولاردى قاپى قالدىرسام. ءبىراق نەدەن باستاۋ كەرەك؟ ولاردىڭ مەنى تىڭداۋعا شىدامى جەتپەيدى، ولار ماعان سەنبەيدى، اننا! جالا جابۋ قاشان دا جاي نارسە، ىلعي شىندىق سياقتى كورىنەدى... سولاي، اقيقاتتاي كورىنەدى... شىندىق دەگەن تۇتاس ءبىر دۇنيە! ولاردىڭ ءتوزىمى جەتپەيدى، ولار ماعان سەنە قويمايدى... ءبىراق، ەگەر مەنى قاماۋعا السا، مەنىڭ كوڭىلىم اقىرىندا جاي تابار ەدى. سونىمەن بىتەدى. مەن كايتىپ ۇدايى ۇرەيدە ءومىر سۇرمەيتىن بولامىن... ماعان ءىش كيىمىمدى جانە كويلەگىمدى بەرىڭىزشى، ماعان كيىنۋ كەرەك.
اننا مۇنى قولدارىمەن قاپسىرا قۇشاقتاپ، ەرتەڭ تاڭەرتەڭ باراسىز، ءقازىر بۇل ۋاقىتتا پوليسيا ۋچاسكەسىنىڭ ءبارى ىعى-جىعى ادام دەپ، باسىنا كەلگەندى شەتىنەن ايتا بەردى. وسىعان بەلدى بەكەم بۇران ەكەنسىز، سوڭعى ءتۇندى جاقسىلاپ وتكىزگەنىڭىز جون...
— دۇرىس. ەندى ءۇيىقتاي الامىن. مەن ەندى ەشتەڭەدەن دە قورىقپايمىن.
تەرەزا ۇيقىعا كىردى دەپ ويلاپ، اننانىڭ ورنىنان تۇرىپ كەتكىسى كەلىپ ەدى، ءبىراق ەسىكتىڭ تۇتقاسىن ۇستاپ ۇلگەرمەي ونى كەرى شاقىردى... بۇل قۇلاق اسىپ ءوز ورنىنا كەلدى. ءبىراق مۇنىڭ توعىزعا ون بەس مينۋت قالعاندا كەتۋى كەرەك-تى. ساعات توعىزدا مۇنى ءۇشىنشى قاباتتاعى جۇرگىزۋشى جىگىت كۇتەدى. بۇل ءبىرىنشى رەت ونى ءوزىنىڭ بولمەسىندە قابىلداۋعا كەلىسكەن-دى. ول ارتىق قيمىل جاساماۋعا ۋادە بەرگەن بولاتىن. اننا كوزدەرىن جۇمىپ، تەرەڭ تىنىس الدى. بۇل نەگە الاڭدايدى؟ ساعات توعىزدا ونى ءسال اشىق ەسىك الدىندا توسىپ الۋعا ەشكىم دە كەدەرگى كەلتىرمەيدى... ءتۇپتىڭ تۇبىندە كەمپىر ۇيىقتايدى جانە ءتىپتى بۇل ۇيىقتاماعاننىڭ وزىندە... اننا مۇنىڭ ولىگىن اتتاپ كەتەر... كۇتۋ قىزدى تۇتاسىمەن باۋراپ الدى: ويلاناتىن نارسەلەر بارشىلىق، سوندىقتان تۇنگى بۇقپا شامنىڭ جارىعىندا مۇنىڭ ءىشى پىسا قويمادى... ويتكەنى ءتۇن، باقىت ءتۇنى باستالىپ ەدى! كەمپىر تىنشىعان ءتارىزدى. ول ءتىپتى ءبىر شىناياق سورپا ىشۋگە كەلىستى: "ءيا، ۇيىقتاپ كەتە الامىن دەپ ويلايمىن..." — دەپ قايتالادى ول. ءبىراق ول سەگىزدە دە، سەگىز جارىمدا دا اننا كەتكىسى كەلگەندە شوشىپ، مۇنى شاقىرىپ الا بەردى جانە بارلىق ۋاقىتتا دا كوزدەرى باقىرايىپ اشىق جاتتى.
ساعات توعىزدا اننا: "ەندى وسى جولى..." دەپ سالدى. تەرەزا قارسى بولمادى، ءبىراق جىلاي باستادى. ول بالا سياقتى وكسىپ جىلادى جانە مىنا ەڭىرەۋ انناعا كەز كەلگەن وتىنىشىنەن ارتىق اسەر ەتتى. بۇل ساعات توعىزدى ۇرسا دا قالىپ قويدى جانە ءقازىر سەگىزىنشى قاباتتا مۇنىڭ ەسىگىنىڭ الدىندا مۇنى شاقىرىپ تۇرعان، قۇلاق تۇرعان جانە ەسىكتى اشقىسى كەلگەن ەركەكتى كوز الدىنا ەلەستەتتى. تەرەزانىڭ تىنىستاۋى قالىپقا ءتۇستى: اۋىق-اۋىق تۇسىنىكسىز سوزدەردى ايتىپ ىڭىرسىدى، "جوق! جوق!" دەپ ايعايلادى، تۇنگى بۇقپا شامنىڭ جارىعى مازاسىن العاندىقتان سول جاق جامباسىنا اۋناپ ءتۇستى.
اننا بوسالقى جولدىڭ ەسىگىنىڭ اقىرىن شىلدىرلاعانىن ەستىدى. بۇل، ءسىرا، سول بولار! بۇل تەرەزا قيمىلداماسىن دەپ اقىرىن ورنىنان تۇردى، اياعىنىڭ ۇشىمەن باسىپ الدىڭعى بولمەگە ءوتتى، اس ۇيگە باردى، بۇل جولى تەرەزانىڭ شاقىرعانىن ەستىمەدى، ىلگەكتى اعىتقان كەزدە تۇلعاسىمەن بۇكىل ەسىكتى جاۋىپ تۇرعان بويشاڭ جىگىتتى كوردى جانە ونى شاعىن اس ۇيگە كىرگىزىپ الدى.
— جوق، — دەدى بۇل اقىرىن عانا، — جارىقتى جاقپا.
بۇل وعان سىبىرلاپ ءتۇسىندىرىپ جاتتى، ءبىراق ول جاۋاپ قاتىپ جاتپاي، سۇيۋىمەن مۇنىڭ اۋزىن كومكەرىپ اكەتتى.
بۇلارعا اسحانادان ورىندىقتىڭ قۇلاپ تۇسكەن تارسىلى جەتتى. جانە ەسىك اشىلعاندا بۇلاردىڭ قاراڭعىعا ۇيرەنگەن كوزدەرى بوساعادا قيمىلسىز تۇرعان ارىق سۇلبانى اجىراتتى. تەرەزا ەركەكتىڭ:
— ونىڭ قارۋى جوق ەكەنىنە سەنىمدىسىڭ بە؟ — دەگەن داۋسىن ەستىدى.
بۇل: "مەنى ولتىرمەڭىزشى..."، — دەپ ايعايلاعىسى كەلىپ ەدى، ءبىراق ءۇنى شىقپاي قالدى، ءسويتتى دە اقىرىن عانا ەدەن تاقتاشاسىنا شوكتى.
تەرەزا ەسىن جيعاندا كەرەۋەتتە جان-جاعى جاستىقتارمەن قومدالعان كۇيدە وتىر ەدى. بۇل انناعا بىردە-بىر سۇراق قويمادى، اس ۇيدە ۇستىنەن شىققان جانە ءسىرا ءوزىن بولمەگە اكەلۋگە كومەكتەسكەن ەركەك تۋرالى ەسىنە المادى. اننا ءبيبىنىڭ ەندى ءوزىن شەپتىڭ ارعى بەتىندە تۇرعان ءوزىنىڭ قاس جاۋلارىنىڭ قاتارىنا قوسقانىن ءتۇسىندى؛ تەرەزادان: "ءيا، جاقسىمىن... ءقازىر ۇيىقتاپ كەتەتىن شىعارمىن. ءسىز وسىندا ورىندىقتا قالساڭىز بولادى..." دەگەن بىرنەشە قىسقا جاۋاپتى زورعا الدى.
ناۋقاس ۇيىقتاپ كەتپەۋگە ازاپتانا تىرىستى جانە ءسال تىسىرعا قۇلاق ءتۇردى. ول ەرتەڭ تاڭەرتەڭ ەرتە ورنىنان تۇرادى دا تۋرا پوليسيا ۋچاسكەسىنە تارتادى. ءوزى ايتۋعا تيىستىلەردى ويلانىپ، رەتكە كەلتىرۋى ءۇشىن ءسىرا وسى تۇتاس ءبىر ءتۇن جەتكىلىكسىز بولار. ءبىراق بۇعان سەنبەيدى عوي... سۇمدىق شاراسىزدىق! بۇل ناعىز جالعىزدىقتىڭ نە ەكەنىن ويلانباستان، ۇنەمى جالعىز جورتتى. جالعىزدىعى تۋرالى ايتادى، ءبىراق ونىڭ نە ەكەنىن بىلمەيدى. ءوزىنىڭ سوزدەرى پوليسيا كوميسسارىنىڭ ساناسىنا جەتەتىنىنە ەشقانداي ءۇمىت جوق؛ بۇل ايتقاندارى نىساناعا تيمەي، اتىپ تۇسىرىلگەن قۇستارداي قالاي قۇلاپ تۇسەتىنىن كورىپ وتىر. مۇندا ءوز ۇيىندە جاسىرىنعاننان باسقا امال جوق. دۇشپان بۇعان بوسالقى باسقىش ارقىلى ەندى. دەمەك، سول جاقتان اباي بولۋى كەرەك.
تەرەزا نىساناعا اينالعانىنا، ءوزىنىڭ توڭىرەگىنە استىرتىن قاسكۇنەمدەر مول جينالعانىنا كۇماندانبادى... وسى ساعاتتا كۇللى الەمدە بىردە-بىر جان مۇنى ويلاپ جاتپاعانىن، بۇكىل وسى ءتۇن بويى بىردە-بىر ادام تەرەزا دەسكەيرۋدىڭ مىنا دۇنيەدە بار ەكەنى تۋرالى باس قاتىرىپ جاتپاعانىن بۇل قايدان ءبىلسىن؟ بۇعان قاتىستى ەشتەڭە جوق ەدى... ساعات بەستە جازىلىپ، رەني كوشەسىندەگى پوچتا بولىمشەسىنىڭ جاشىگىنە سالىنعان، ەندى بوردوعا قاراي جونەلتىلگەن جالعىز حاتتان باسقا ەشتەڭەنىڭ دە قاتىسى جوق ەدى... حات مۇنىڭ قىزى ماري دەسكەيرۋ بيكەشكە. سەن — كلەر، جيرونداعا دەپ جونەلتىلدى. مەكەن-جاي مەيلىنشە ۇقىپتى جازىلدى. جورج فيلو بارلىق ءارىپتى مۇقيات ءتۇسىرىپ، جيروندا دەگەن ءسوزدىڭ استىن سىزىپ قويدى. ول وسى حاتتى پوچتا جاشىگىنە سالىپ جىبەرىپ، قۋانعانىن ءارى جەڭىلدەگەنىن سەزىندى. موندۋ قاراپ شىعىپ، ءاربىر تىركەستى تۇزەتىپ بەردى. ەندى بۇعان ءماريدىڭ قالاي ىشقىناتىنىن ەستىمەۋ ءۇشىن قۇلاقتارىن تىعىنداۋ عانا قالدى. مۇنداي وقيعالاردا مۇسىركەۋدەن وتكەن جامان جوق. ەڭ قاتىگەز جەندەتتەر جۇرەگى قايىرىمدى ادامدار دەيدى موندۋ، ولار ءبىر-اق سوعۋدىڭ ورنىنا، ايايمىن دەپ بالتامەن ون ەكى رەت شابادى. ەگەر وسى كوزقاراسپەن كەلىسكەن رەتتە، وندا تۇتاسىمەن موندۋ ويلاپ قوسقان سوڭعى تىركەس جورج فيلوعا اسىرەسە تاۋىپ ايتىلعانداي كورىندى: "ماعان جاۋاپ بەرمەۋىڭىزدى وتە-موتە سۇرايمىن. قالاي بولعاندا دا، ءبىزدىڭ مۇددەمىز ءۇشىن مەنى ەشتەڭە دە: ءسىزدىڭ ەشقانداي جالبارىنۋىڭىز دا، ەشقانداي قوقان-لوققىڭىز دا — ءۇن-تۇنسىز كەتۋدەن بەتىمدى قايتارۋعا ماجبۇرلەي المايدى دەپ وزىمە مىندەتتەمە الدىم. مەنى قاتىگەز دەپ ايىپتاماۋىڭىزدى تاعى وتىنەمىن. مەن سوزىمدە تۇرۋعا شامام جەتپەيتىنىنە قاراماستان، ءۇمىتىڭىزدى ۇزدىرمەگەن وڭباعان جان ەكەنمىن، سول ءۇشىن دە سىزدەن كەشىرىم سۇرايمىن. مەنى ۇمىتىڭىز. وسى حاتقا ءسىزدىڭ اناڭىزدىڭ جازباسىن قوسا سالىپ وتىرمىن، ءسىز ول جازبادان ونىڭ مەنى سىزگە قاتىستى قانداي دا ءبىر مىندەتتەمەمەن بايلاندى دەپ ەسەپتەمەيتىنىن كورەسىز".
X
كەلەسى كۇنى ساعات تۇسكى ءبىر شاماسىندا بۇل حات سەن — كەلەرگە جەتىپ، ءماريدىڭ قولىنا ءتيدى.
قىز يىعىنا ورامال جاۋىپ اسحانادا جالعىز وتىر ەدى. كوزىنە ىستىق قولتاڭبانى كورگەندە قۋانىش كەرنەپ، العاشقى ساتتە ەسىنەن تانىپ بارا جاتقانداي كورىنگەن. ىركىلۋگە جانە قىلىمسي قالۋعا قاجەتتىلىك جوق ەدى: بەرنار دەسكەيرۋ كەمپىر شەشەسىنە شوشقا سويۋىنا كومەكتەسۋ ءۇشىن ارجەلۋزعا كەتكەن-دى.
ماري ءوزىنىڭ بولمەسىندە ءقازىر الدىمەن ەسىكتى كىلتتەپ جاۋىپ الىپ بارىپ اشاتىن كونۆەرتكە قاراپ قويىپ، تاماق ءىشىپ وتىردى. قاراشانىڭ شۋاقتى، جىلى كۇنى ەدى، قالاشىق ۋ-دا شۋ، شىعىستان سوققان جەل قارا مايدىڭ جانە اعاش قابىعىنىڭ يىسىمەن قوسا اعاش ءتىلۋ زاۋىتتارى مەحانيكالىق ارالارىنىڭ ىزىڭىن دا جەتكىزىپ تۇردى.
شولاق پويىزدىڭ تار تاباندى تەمىر جولمەن رەلستەردى سىرتىلداپ قالاي كەتىپ بارا جاتقانى جاقسى اۋا رايىنىڭ بەلگىسىندەي ەستىلەدى. ءومىر باقىت قۇشاعىندا.
ماري قۇلىپتىڭ كىلتىن بۇرادى جانە ءوزىن ەشكىمنىڭ كورىپ تۇرماعانىنا سەنىممەن جورجدىڭ قولى تيگەن كونۆەرتتى ەرىندەرىنە جانادى؛ بۇل ونى اشتى دا اناسىنىڭ قولتاڭباسىن تانىپ، بۇنى سول زاماتتا-اق الدەبىر قاتەرلى نيەتكە بالادى. بۇل الدىمەن الگى جازبانى جۇگىرتىپ وقىپ شىقتى، سونان سوڭ كوزىن الماستان جورجدىڭ حاتىن وقىدى، ونى جىلدام زۋىلداتقانى سونداي، وقىپ بىتكەن سوڭ دا ءالى تۇستەن كەيىنگى تۇنىق اۋادا قاراعايلار نۋى اراسىندا الىستاپ بارا جاتقان ەسكى ۆاگوندار دوڭگەلەكتەرىنىڭ سىرتىلىن ەستىپ تۇردى. "وسى حاتقا ءسىزدىڭ اناڭىزدىڭ جازباسىن قوسا سالىپ وتىرمىن، ءسىز ول جازبادان ونىڭ مەنى سىزگە قاتىستى قانداي دا ءبىر مىندەتتەمەمەن بايلاندى دەپ ەسەپتەمەيتىنىن كورەسىز". ماري جورجدى وسى ايىرىلىسۋعا يتەرمەلەگەن سەبەپتەردى ءبىر سەكۋند تا ويلانعان جوق. ونى اۋەلى كىنالىنى تاۋىپ، بار قاھارىن سوعان توگۋ، ونىڭ ۇستىنە كىنالى ءوزىڭ بەرىلە سۇيەتىن جان بولۋى مۇمكىن ەمەس دەيتىن ءبارىن قارا بايىردان تۇراتىن بالالىق تۇيسىك بيلەپ العان ەدى. "شەشەم مەنى ساتىپ كەتتى. مەنىڭ ول وڭباعانعا سەنىپ قالعانىمدى قاراشى! قانداي ناقۇرىس ەدىم..." ەمىس-ەمىس كۇمان اياق استىنان كامىل سەنىمگە اينالىپ شىعا كەلدى: ول سايقال جورجعا نە بالەنى ايتقان شىعار-اۋ؟ نەگە؟ قىزعانىشتان با؟ وش الۋ ما؟ ءبىراق ءماريدى بىلمەيدى ەكەن! ەگەر بۇل، ماري، ءالى ءتىرى جانە ءقازىر ەكى بەتى جانىپ وسىندا امان تۇر ەكەن، ەگەر مىنا سوققى مۇنى ءالى جالپ ەتكىزبەپتى، دەمەك، بۇل ونىڭ ءوز باقىتسىزدىعىنا سەنبەيتىنى، بۇل بار امالىن جاسايدى، بوزبالانىڭ بەتىن قاي كەزدە دە قايتارا الادى، ونى قالاي قايتارۋ كەرەكتىگىن بۇل بىلەدى... بۇل ءبىرىنشى رەت ەمەس جانە سوڭعىسى دا ەمەس... ون مينۋتتان كەيىن بوردوعا اۆتوبۋس جۇرەدى. ساعات بەستە پويىز پاريجگە كەتەدى، ءتۇن جارىمدا بۇل د" ورسە ۆوكزالىنا كەلەدى. بۇل اكەسىنە ۆوكزالدان جەدەلحات جىبەرەدى. ارەكەتسىز وتىرۋعا بولمايدى، ونىڭ جول سومكەسىن الۋعا ۋاقىتى ارەڭ جەتتى.
قىزدىڭ قالاي كەتىپ قالعانىن قىزمەتشى كورگەن جوق. اۆتوبۋس بوس دەرلىك ەكەن. جوق، بۇل شاقارلانبادى. ورشەلەنگەن ولەرمەندىگى وشپەندىلىككە اينالىپ كەتتى. الدىمەن ءوزىنىڭ جورجبەن بولار كەزدەسۋىن ەلەستەتىپ، ونىمەن اڭگىمەنى نەدەن باستاۋ كەرەكتىگىن ويلانباس بۇرىن، بۇل قالاي بۇگىن كەشكە باك كوشەسىنە باراتىنىن جانە ءوزىنىڭ قىلمىسكەر اناسىنىڭ ۇستىنەن قاپىدا ءتۇسىپ، ونىڭ ۇيقىسىن بۇزاتىنىن قيالدادى. ءتۇن ورتاسىندا تۋرا "شمەن دە فەر دە ل' ۋەست" قوناق ۇيىنە تارتىپ كەتۋگە بولمايدى عوي. قالاي تاڭ اتادى، بۇل وندا جەتىپ بارىپ، جورجدى وياتادى. و! ولاي ەتۋ بۇل ءۇشىن تۇككە دە تۇرمايدى... بۇنىڭ ءوز كۇشىنە سەنگىسى كەلدى... ءتۇن ۇزاق، ءبىراق شەشەسىمەن بولار اڭگىمە ۋاقىتتى وتكىزۋگە كومەكتەسەدى. ماري وزىنە تەرەزانىڭ وزىنەن دارىعان، ءبىراق ومىرگە سىن كوزبەن قاراۋمەن ورنىقپاعان كوزسىز اشۋ-ىزاسىن تەرەزاعا توكتى. الايدا، دەپ ويلادى بۇل، سالقىنقاندىلىق ساقتاۋ، ودان ءبارىن ءبىلىپ الۋ قاجەت، ءتىپتى وعان ءوز سوزدەرىنەن باس تارتاتىن حاتتى جورجعا ارناپ جازدىرىپ الار. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، بارا كورەدى...
ءسويتىپ، تەرەزا مىنە تاۋلىك بويى كوز ىلمەي، وزىنە سۇم ءارى ازىرەيىل كورىنگەن اننانىڭ جانىندا بولعانىنان قۇتىلۋ ءۇشىن جورتا سابىرلى كەيىپ كورسەتىپ توسەگىندە وتىرعاندا، قۇمداق جاقتان جوڭكىلگەن نوسەرلى بۇلت ونىڭ ۇستىنە ءۇيىرىلىپ جاتتى. بەيباققا كۇدىكشىل بولعالى بەرى وزىنە تۇتقيىلدان باس سالار شابۋىل جاسالۋدىڭ بارلىق مەرزىمى بۇگىنگى كۇنى ءوتىپ كەتكەندەي كورىندى. اننا ءقازىر سەگىزىنشى قاباتتا ءوزىنىڭ بولمەسىندە كەشەگى بەيتانىس ەركەكپەن بىرگە شىعار... پاتەردە ەشكىم جوق، بارلىق ەسىك ىلىنگەن. بۇعان ءتۇن الىپ كەلگەن وزىندىك ءبىر ءبىتىمنىڭ ارقاسىندا تەرەزا ءوزىنىڭ قۋعىنشىلارى تۋرالى ءبىر ءسات ۇمىتىپ كەتتى: جاۋ اسكەرىنىڭ كەزگە كورىنبەيتىن جاتاعىنان اينالىپ ءوتىپ، بۇل ءوزىنىڭ ەش ءمانى جوق بۇرىنعى كەشكەن ازاپتارىنا ورالدى، سۇمدىق قاستاندىقتى اشار الدىندا العان ەڭ سوڭعى سوققىسىن ەسىنە ءتۇسىردى... وزىنە موندۋ قايتالاپ ايتىپ بەرگەن جورجدىڭ سوڭعى ءسوزىن ەسكە الدى: "ەڭ باستىسى — اناۋ ايەل كەتسىن، مەن ونى قايتىپ كورمەيتىن بولايىن!" ول، وسىعان دەيىن بىرنەشە ساعات بۇرىن سونداي اياۋلى سوزدەر ايتقان ول سول داۋسىمەن وسىنى ايتىپتى... اھ! ءيا، ول بىرنەشە كۇن سول ءۇمىت جەتەگىندە جۇرگەنى ءۇشىن، كوزى تۇنعان ءارى سەنىمى بيلەگەن سول ءبىر قىسقا مينۋتتار ءۇشىن، دەگەنمەن، ىزگىلىككە بولەنەدى. ءتىپتى ءقازىر دە تەرەزا سول ءنار تامشىلارىن سەزىنەدى، ءوزىنىڭ ءشولىن قاندىرعىسى كەلگەندەي، الاقانىن ەرىندەرىنە توسادى. ءىس جۇزىندە بۇلار ەش جامانشىلىق جاساعان جوق؛ بۇل جورج تۋرالى ويلاعاندا وزىندە ەشقانداي جامان ويلار تۋمايدى. بۇل تەك ءوزىنىڭ بايعۇس، كۇنى وتكەن باسىن ونىڭ يىعىنا قالاي قويارىن عانا ارماندايدى... اھ! جاۋ وسى بوساڭسىعان بىرنەشە مينۋتتى پايدالانىپ قالۋدى قالت جىبەرمەپتى. قوڭىراۋ زىرقىراي جونەلدى. تەرەزا ءتۇس كورىپ جاتقانداي سەزىندى، دەرەۋ باسىن ۇستادى. قوڭىراۋ ەكىنشى رەت ۇزاق، ودان سايىن ورشەلەنە سوعىلدى.
تەرەزا ورنىنان تۇرىپ، الدىڭعى بولمەنىڭ جارىعىن جاقتى، ءبىر ءسات قابىرعاعا سۇيەندى (ويتكەنى بۇل تەك قاتقان نان مەن شاي عانا ىشكەن-دى).
— كىم؟
— بۇل مەن... ماري.
ماري! ءسويتىپ، بۇعان ءبىرىنشى سوققى بەرىلەتىن بولدى. تەرەزانىڭ قابىرعادان جىلجۋعا باتىلى بارا قويمادى. ءبارىن ءۇنسىز كوتەرۋ، ءوزىن قورعاۋ ءۇشىن ءبىر قيمىل دا جاساماۋ تۋرالى ءوز ۇيعارىمىن ەسىنە ءتۇسىرىپ، ەسىككە ازەر جەتتى.
— كىر، ماري، كىرە عوي، قىزىم.
تەرەزا ليۋسترانىڭ استىندا تۇردى. ماري مىنا سۇلدەردىڭ الدىندا اۋزىن اشىپ سىلەيدى دە قالدى.
— قوناقجايعا بارايىق، قىمباتتىم. مەن ۇزاق تۇرا المايمىن.
"قانداي عاجاپ ايلاكەرلىك!"، — دەپ ىشىنەن قايتالاي بەردى ماري ەسىن جيىپ. تەرەزا ءوزىنىڭ سىرت كەيپىن تالاي قۇبىلتقانىن بىرنەشە كۇننىڭ ىشىندە كورگەن-دى! بۇل ونىڭ زىمياندىق امالدارىنىڭ ءبىرى.
ماڭدايىنان ءوزىنىڭ بولماشى ءۇش تال شاشىن كەرى سىلكىپ تاستاسا جەتىپ جاتىر.
— سەن قالاي كەش كەلدىڭ؟
— ساعات ون ەكىدەگىمەن.
بۇل اناسى ءوزىن سۇراقتىڭ استىنا الادى دەپ ويلادى. ءبىراق تەرەزا بۇدان ءارى ءبىر ءسوز دە ايتپاي، سوققانى كۇتىپ بۇعان قاراپ تۇردى. ونىڭ تەسىلە قاراعانىنا شىداۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. تاعى ءبىر ءتاسىل: ادامدارعا سۇقتانا قاراۋ.
— نە ءۇشىن كەلگەنىمدى بىلەسىز بە؟
تەرەزا باسىن يزەدى.
— كورىپ تۇرسىز، مەن بارىنە ىلدىم-جىلدىم! ءساتىن سالعاندا!.. ءسىز نەگە ءويتتىڭىز؟
تەرەزا تىنىس الدى.
— مەنىڭ ىستەگەنىم كوپ! سەن ناقتى نەنى ايتىپ تۇرسىڭ؟
— سەزبەيسىز بە؟ جوق پا؟ ال الدىڭعى كۇنى جورجعا جازعان مىنا حاتىڭىز! نە ايتاسىز! بۇل، دەگەنمەن، ءسىزدى ىڭعايسىزداندىردى ما! ءوزىڭىزدىڭ وپاسىزدىعىڭىز تۋرالى مەندە كوپ ۇزاماي دالەل بولاتىنىن ويلاماپسىز دا!..
— مەنى ەشتەڭە تاڭ قالدىرمايدى، ولاردىڭ كۇشتى قۇرالدارى بار ەكەنىن بىلەمىن. ولار ودان دا كۇردەلىسىن جاساعان. سەن ءالى كورەسىنى كورەسىڭ.
بۇل بايىپپەن، مەيلىنشە سەلقوس كەيىپتە ايتىپ وتىردى، قىز قانشا اشۋ شاقىرعىسى كەلگەنىمەن، ول ماريگە اسەر ەتە باستادى: قالاي بولعاندا دا، دەپ ويلادى قىز، قانداي سايقىمازاق ەدى!
— ساعان نە تاپسىرىلدى، قىزىم؟ ءيا، ءبىر سوزبەن ايتقاندا... ساعان نە جۇكتەلدى؟ دۇرىسى، مەنىمەن اشىق كەتكەن. مەن قارسىلاسپايمىن، دەگەندەرىڭە كونەمىن، تەك ءبارى تەزىرەك بىتسە ەكەن... قالاي كەرەك بولسا، سولاي جاۋاپ بەرەيىن. مەن كەز كەلگەن ايعاققا قول قويامىن. الداۋدىڭ پايداسى جوق...
ماري ونى ىزالانا ءۇزىپ جىبەردى:
— ءسىز مەنى قاشاندا ناقۇرىس ساناپ كەلدىڭىز. ءبىراق مەن ءسىز ويلاعانداي اقىماق ەمەسپىن. الدىمەن مىنا حاتتى نەگە جازعانىڭىزدى ءتۇسىندىرىڭىزشى؟
— قىزىم، مەنىڭ تىكە پوليسيا كوميسسارىنا نەمەسە سوت تەرگەۋشىسىنە جاۋاپ بەرگەنىم جاقسى بولار ەدى...
— ءسىز مەنى مازاق قىلىپ تۇرسىز با! ءسىز...
ءبىراق ماري جارتى سوزدە توقتاپ قالدى. جوق! شەشەسىن باسىنان اياعىنا دەيىن سەلكىلدەتىپ جىبەرگەن مىنا سۇمدىق ءدىرىل، ءوزى سۇرتپەگەن مۇرنىنىڭ جانىنان اققان مىنا جالعىز تامشى جاس، جۇزىندە تۇرىپ قالعان مىنا الباستى كەيىپ جانە بۇعاۋلانعان حايۋاننىڭ مويىنسۇنعان ءتۇرى، مۇمكىن ەمەس، وسىنىڭ ءبارى جاي حاس شەبەرلىكپەن وينالىپ جاتقان ءرول بولۋى مۇمكىن ەمەس!
— سەن مەنى تۇسىنبەيسىڭ، مەنىڭ بىلەتىنىمە، تەك قانا مەن بىلەتىنگە سەن سەنبەيسىڭ. سەن بوگدەلەردىڭ قولىنداعى قارۋسىڭ، وزىڭە بەيمالىم كۇشكە باعىناسىڭ. ولار جورجدىڭ ءوزىن-وزى ولتىرگەنىن قالادى؛ ونىڭ وزىنە-وزى قول سالۋىن مەنەن كورەتىن ەدى. مەن ول ەلىمگە كەدەرگى جاسادىم. ونى ءولتىرۋ ماعان تاپسىرىلعان-دى؛ جورج ولۋگە ءتيىس ەدى، ويتكەنى ول مەنىمەن تانىس قوي، ءبىراق مەن بۇل جوسپاردى ىسكە اسىرتپادىم. ءتۇسىپسىڭ بە؟ مەن ول جوسپاردى بۇزدىم. ەسەپ بەرەتىن كەزدە، دەگەنمەن، بۇل تۋرالى ايتۋ دا كەرەك... ءيا، مەن جازامدى تارتامىن، مەن قورعانىپ جاتپايمىن... جورجعا كەلسەك، مەن ونى ماعان تاپسىرىلعانىنداي، ولتىرگەنىم جوق، قايتا مەن ونى قۇتقارىپ قالدىم، مۇنىما سەنەدى. ايتسە دە، بۇل تۋرالى مەڭىرەۋ ورتادا ايعايلاۋدىڭ قانداي ءمانى بار؟ قاۋساعان جاننىڭ بۇل ىشقىنىسىنا كىم قۇلاق اسسىن؟ سەن جاقىندا بولساڭ دا، مىڭ شاقىرىم الىستا.
ول دەمىگە بەتىن قابىرعاعا بۇرىپ اكەتتى. مۇنداي قينالىستى نەمەن تۇسىندىرۋگە بولادى؟ ماري ءوزىنىڭ جان ارپالىسىن ۇمىتىپ كەتتى. ونىڭ اناسى ءۇشىن بىردەڭە ىستەگىسى كەلدى، ونىسى وتقا لاۋلاپ جانىپ جاتقان ادامنىڭ ۇستىنە جامىلعى جاپقانداي ەدى. "مەن الگى ءوزىن-وزى ولتىرۋگە كەدەرگى جاسادىم!" — دەيدى ول. ەگەر بۇل شىندىق بولسا شە؟ جورج بۇعان قولىن سوزا بەرمەيتىن ءتۇپسىز تۇڭعيىق تۇبىنە ءماريدىڭ ءوزى قانشاما رەت ءتوندى ەمەس پە!
بۇل ءوزىنىڭ اناسى تىنىش پاتەردە قابىرعاعا ءجۇزىن بەرىپ، شىنتاعىنان بۇكتەتىلگەن قولىمەن بەتىن باسىپ قالاي جىلاپ وتىرعانىن، ءبىراق ۇلكەندەردىڭ ادەتتەگى جىلاعانىنداي ەمەس، جازالانعان قىز بالاداي وكسىگەنىن كەردى، ماري ونى بالا سياقتى قولىنا الىپ كەرەۋەتكە جايعاستىردى. قىزى وعان:
— اپا، سىزگە ەشكىم دە جامانشىلىق ويلاپ وتىرعان جوق، مەن ءسىزدى قورعاۋ ءۇشىن سەن — كلەردەن كەلدىم. مەن سىزبەن تۇرعاندا ەشكىم سىزگە ەشتەڭە دە جاساي المايدى، — دەدى.
— مەنىڭ بىلەتىنىمدى سەن بىلمەيسىڭ. كەشە ءبىر ەركەك كەلىپتى، ول مەنى قارۋلانعان با دەپ سۇراپتى، ال تۇندە ول اننانىڭ بولمەسىنە تىعىلىپ قالدى. پوليسيادان بولۋى كەرەك، ولار اسىقپايدى، ەرتە مە، الدە كەش پە، مەن ولاردىڭ قولىنا تۇسەمىن، مەنىڭ وزدەرىنەن قۇتىلا المايتىنىمدى ولار بىلەدى.
— بۇگىن تۇندە ەشتەڭە دە بولمايدى: مەن ءسىزدى كۇزەتەمىن. ۇيىقتاڭىز... مىنە، قاراڭىزشى: مەن قولىمدى ءسىزدىڭ ماڭدايىڭىزعا قويامىن...
— ولار ساعان مەنىڭ سەنىمىمە كىرۋدى تاپسىردى ما؟ مەن ءبارىن بىلەمىن. مەنى الداپ سوعۋ وڭاي ەمەس... ءبىراق، دەگەنمەن، سەنىڭ مەنىمەن بىرگە بولعانىڭ جاقسى...
— ونى دارىگەر شاقىرۋعا كوندىرۋ ەش مۇمكىن ەمەس، — دەدى اننا. — بۇل ونى پوليسيادان كەلگەن جانە وعان ءوزىن اباقتىعا جابۋ تاپسىرىلعان دەپ ويلايدى. ەگەر ول بولمەگە كىرەتىن بولسا، تەرەزەدەن سەكىرىپ كەتەمىن دەپ قورقىتادى. بيكەش، ول سىزگە سەنەتىندىكتەن، ونى جالعىز قالدىرماڭىز، بۇل قىدىرىستى كەيىنگە قالدىرا تۇرىڭىز...
— مەن مۇنى قالاي بولعاندا دا كەيىنگە قالدىرا المايمىن. بۇل ۇزاققا سوزىلا قويماس... مەن ون ەكى بولماي كەلەمىن. جوق! سۇراۋىڭىز بەكەر...
"دۇنيەدە تەك ونىڭ اناسى عانا ءومىر سۇرمەيدى عوي! ول كىممەن كەزدەسۋگە بارادى؟ كىم ونى كۇتىپ تۇر؟" — دەپ وزىنەن-وزى سۇرادى تىڭ تىڭداعان تەرەزا. "كىم دە بولسا، مۇنىڭ ودان ىعاتىنى انىق، كىم بۇعان ءامىرىن جۇرگىزە الادى... ءبىراق ول جورتا ءىس ىستەي المايدى. ول كەلىسىمەن، ونىڭ نە ويلاعانىن بىردەن اڭداي قويامىن". بۇل ەسىكتىڭ تىسىرىن جانە ءماريدىڭ باسقىشپەن جىلدام الىستاي تۇسكەن ءجۇرىسىن ەستىدى. اننا كىرگەن كەزدە تەرەزا ۇيىقتاپ جاتقان بولا قالدى.
ءماريدىڭ اسىققانى سونداي، مونپارناس بۋلۆارىنا دەيىن بارعان كەزىندە، كۇن سالقىن ءارى تۇمان بولعانىنا قاراماستان، ۇستىنەن بۋى بۇرقىراپ تۇر ەدى. ول الدەبىر قاقپانىڭ تاساسىنا كىرىپ، ءوزىنىڭ بەت الپەتىن اپىل-عۇپىل جوندەمگە كەلتىردى. قوناق ءۇيدىڭ كەڭسەسىندە ءالى ەشكىم جوق ەدى. ءدالىز تازالاۋشى كىرە بەرىس الاڭقايدى جۋىپ جاتتى. ول ماريگە تىكە جورجدىڭ بولمەسىنە كوتەرىلىپ، ونى توسەگىندە باسپاق بولعان جوسپارىن جۇزەگە اسىرۋعا كەدەرگى كەلتىردى.
— ەي! ءسىز! بيكەش!
ماري باسقىشپەن كوتەرىلىپ بارا جاتىپ، وعان ءوزىن كۇتىپ وتىر دەپ داۋىستادى.
— كىم ءسىزدى كۇتىپ وتىر؟ فيلو مىرزا دەيسىز بە؟ ءسىز فيلو مىرزاعا كەرەك ەدىڭىز، ءيا!
جاقتاۋدان ەڭكەيگەن ماريگە ونىڭ قاباعى كۇلتىلدەپ، وزىنە قاراپ كۇلىپ تۇرعان كوزدەرى كورىندى.
— ءيا... كەشە تۇسكە تامان ول بولمەسى ءۇشىن شوت بويىنشا اقىسىن تولەپ، مەكەن-جايىن ايتپاستان كەتىپ قالدى. ءوز اتىنا كەلگەن حاتتاردى موندۋ مىرزاعا جونەلتۋدى تاپسىردى.
ءدالىز كەزەكشىسى، ەگەر ءماريدىڭ بەت كەيپى ونىڭ كۇلكىسىن كەلتىرمەگەندە، انىقتاما بەرۋگە وسىنداي جومارتتىق جاساماس ەدى. ءبىراق مىنا "بالاپاننىڭ" ءوز بەت-اۋزىن قالاي قيسايتىپ جىبەرگەنىن كورۋ اقتارىلۋعا ارزيتىن.
— ءيا، گارسەن حانىم دەگەن ءبىر ايەل وعان اۆتوموبيلمەن كەلدى دە، ونى ءوزىنىڭ پاريج ماڭىنداعى تۋعان دەريەۆنياسىنا الىپ كەتتى... ول ايەل مۇندا ءجيى كەلىپ تۇراتىن. ول بيكەش كۇتۋدەن جالىقپايتىن... ءسىز ونى بىلەسىز بە؟ كەرىكتى، جاس ايەل، ال قانداي جومارت!
ماريگە گارسەن حانىمنىڭ ەسىمى تانىس ەدى. بۇل ول ايەلدىڭ جورجدىڭ ومىرىندە بەلگىلى ءبىر ورنى بار ەكەنىن بىلەتىن جانە وسىعان بايلانىستى: "پاريجدە مەن سىزگە گارسەن حانىمعا قىرىنداۋعا رۇقسات ەتەمىن!" دەن قالجىڭ ايتقانى دا بار-تىن. جورج ونىڭ سۇيمەيدى دەپ ويلايتىن. الايدا، مىنە، قالاي بولىپ شىقتى! ماريگە ايىرىلىسۋ تۋرالى حات جازعاننان كەيىن ول سول ايەلگە كەتكەن. قىزمەتشىگە مىنا اپ-ادەمى قىزدىڭ ءبىر ءتۇرلى بۇكىل جيىرىلىپ كەتكەن ءتۇرى ەندى كۇلكىلى بولماي قالدى؛ قىزدىڭ ءوڭى بىردەن سۇلق ءتۇسىپ، جاقتاۋدان قاتىپ ۇستاي الدى، الدەبىر وقىس وقيعا بولىپ جۇرمەسىن. قىزمەتشى بىرنەشە تەپكىشەك كوتەرىلىپ، قىزدىڭ قولىنان ۇستادى جانە قارسىلىق كورمەدى. قىز تۇپ-تۋرا الدىنا قاراپ قالعان ەدى. ەگەر سونشالىقتى جۇمىس باستى بولماعانىندا، پايدالانىپ-اق قالاتىن كەز. ءيا، وعان كوپ ۋاقىتتىڭ دا قاجەتى جوق قوي...
ءسويتىپ، ول قىزعا بەتىن تاقاپ اكەلدى. ونىڭ نە ىستەگىسى كەلىپ تۇرعانىن تۇسىنبەستەن، ماري ونى جايمەن ىسىرىپ، كوشەگە شىقتى دا، تاكسي شاقىردى.
— شارۋاڭىزدى جىلدام بىتىرگەنىڭىز مۇنداي جاقسى بولار ما! — دەدى اننا بۇعان ەسىك اشىپ جاتىپ.
جاس قىزدىڭ ءتۇرى بۇزىلىپ كەتكەنىن اڭعارۋعا الدىڭعى بولمە تىم قاراڭعى ەدى. تەلپەگى مەن پالتوسىن الاسا ورىن تاققا لاقتىرىپ تاستاي سالا، ماري جورتا ۇيىقتاپ جاتقان كەيىپتەگى اناسىنا ءوتىپ كەتتى. ءبىراق ول ءتۇسىرىپ جىبەرگەن قاس-قاباعىنىڭ استىنان قىزىن باقىلاپ جاتتى. ماري كىمدى كەردى؟ بايعۇس قىزعا نە تاپسىرۋى مۇمكىن، بۇل نە عىپ بۇكىل بولمىسىمەن مۇڭايىپ قالعان؟ تەرەزا بۇدان ءارى ۇيىقتاپ جاتقان كەيىپ بىلدىرە المادى، ويتكەنى ەندى ونىڭ تۇلا بويىن سۇمدىق ءدىرىل بيلەپ كەتكەن ەدى. بۇل تىستەرىن بەكەر قارىس تارادى.
— توڭىپ كەتتىڭىز بە، اپا؟
كەرەۋەتتىڭ شەتىنە وتىرىپ، ماري اناسىن قۇشاقتادى، ال ول بۇعان كۇلىمسىرەمەك بولدى.
— مەن توڭىپ جاتقان جوقپىن، قورقىپ جاتىرمىن.
قىزى بۇدان جايمەن: "مەنەن قورقاسىز با؟" — دەپ سۇراعاندىقتان، تەرەزا باسقالاردان قورىققانىمداي قورقۋىم كەرەك دەپ جاۋاپ بەردى:
— ءبىراق بۇل مەنىڭ شامامنان تىس: سەن ماعان جاماندىق جاسايدى دەپ سەنە المايمىن... ساعان نە بولدى، قىمباتتىم، جىلاپ تۇرسىڭ با؟
ماري كۇتپەگەن جەردەن كوز جاسىن توگىپ جىبەردى جانە سونىسىمەن، مۇنى ءوزى دە بىلمەستەن، اناسىنا قولداۋ كورسەتتى، ونىڭ كوڭىلىن جەگى ويلارىنان اۋدارىپ اكەتتى. ەندى بۇعان ناۋقاس كومەككە كەلدى. ءوزىنىڭ يىعىنا اسىلعان ءماريدى انالىق مەيىرىممەن، مۇمكىن ءماريدىڭ ءسابي كەزىندە دە ەش ۋاقىتتا بۇلاي جاساماعان بولار، تەربەتىپ: "جارايدى، جارايدى، جىلاپ ال..."، — قايتالاي بەردى.
— اناشىم، ءبىز سونشالىقتى جاپا شەگەتىندەي نە ىستەپ ەدىك؟
— سەن ەشتەڭە. ءبىراق مەن...
— اپا، ول مەكەن-جايىن ايتپاستان... باسقا ايەلمەن كەتىپ قالىپتى... ءبارى ءبىتتى!
ءسويتتى دە بۇل اناسىنىڭ باسىنان سيپاۋىنا مۇمكىندىك بەرىپ، كوزدەرىن جاستىق جيەگىمەن ءسۇرتتى.
— جوق، بالام، جوق!
— نەگە جوق دەيسىز؟
— ول كەلەدى. سەن ودان ايىرىلعان جوقسىڭ.
ءسويتتى دە قىزىنىڭ كوڭىلدەگىسىن ءدوپ باسقانداي، — بۇل جولى ءوزىنىڭ كادىمگى داۋىسىمەن، — ونىڭ ىشىندەگى بۇقپانتاي ويلارىنا جاۋاپ بەردى:
— جوق، مەن اقىلىمنان الجاسقان جوقپىن. مەن الجاسۋدان ءدال قازىرگىدەي سونداي الشاق بولعان ەمەس ەدىم. ءبىر كەزدەرى، ءوزىڭ باقىتتى بولعان كەزىڭدە، مەنىڭ بۇگىن بۇلىڭعىر تاڭدا ايتقانىمدى ەسىڭە الارسىڭ.
جاس جۇرەكتى قايتا ءتىرىلتۋ ءۇشىن كوپ كەرەگى جوق. ماري جىلاۋىن تاڭعالارلىقتاي جىلدام دوعاردى جانە اناسىنا مەيىرلەنە جاقىنداي ءتۇستى. ولار وسىلاي ۇزاق جاتتى.
ماري ءوزى كوفەنى دايىندايتىنىن جانە ناندى قۋىراتىنىن ايتتى. تاڭەرتەڭگىلىك تاماقتانۋدان سوڭ تەرەزا بۋلاۋعا تۇسۋگە كەلىستى. ول اس ۇيدە قوڭىراۋ شىلدىرلاپ، ءماريدىڭ اتىنا جەدەلحات اكەلگەنىن ەستىگەن جوق. "ءبىرىنشى پويىزبەن كايتۋدى تالاپ ەتەمىن"، — دەپ مۇنىڭ دەرەۋ قايتۋىن بۇيىرىپتى اكەسى. ءسىرا، ول اشۋعا مىنگەن بولۋى كەرەك. ماري تەرەزانى قوناقجايدان تاپتى جانە ونىڭ قايتادان قالشىلداپ ءارى اسا تۇنجىراپ شيرىعىپ وتىرعانىن كوردى. ول ءوزىن قاۋىپتەن قۇتىلدىم-اۋ دەپ ەسەپتەيتىنىن، ءبىراق ەندى قايتادان اننانىڭ قول استىندا قالۋعا جۇرەگى داۋالامايتىنىن ايتتى. اننا — پوليسەيدىڭ اشىناسى. ول بۇل قىزعا دا، ەسىك باعۋشىعا دا مول اقى تولەيدى. ماري كەلگەن سوڭ ولار بۇعا قالدى. ولار ماريدەن سەسكەنەدى. ماري وسىندا جۇرگەندە ەشتەڭە دە بولا قويمايدى. قىز ولاردىڭ بۇكىل جوسپارىن بۇزىپ جىبەردى. ولار مۇنى پايدالانعىسى كەلىپ ەدى، ءبىراق وزدەرىنىڭ شىن پيعىلدارىن كورسەتۋگە باتىلدارى بارمادى. ەندى، مىنە، ماري مۇنى تاستاپ كەتپەكشى!
ول ەڭىرەپ قويا بەردى، ونىڭ تىزەرلەپ جالبارىنباق نيەتىنە ماري زورعا كەدەرگى جاساي الدى. بۇنىسى كەي ساتتە بالانىڭ قيقارلىعىنا ۇقساپ كەتەتىن جانتالاس ەدى: ول ءماريدىڭ كەتكەنىن قالامادى. ول مۇنى جىبەرمەيدى. ماري ءوزىنىڭ سەن — كلەرگە بارىپ قالىپتاسقان جاعداي تۋرالى بايانداۋى كەرەكتىگىن، قايتا ورالاتىنىن ايتىپ سەندىرىپ باكتى.
— ولار جاعدايدى سەنەن ارتىق بىلەدى، بەيباق بالام! سەن كەتپەيسىڭ.
— بۇل قاجەت بولىپ تۇر عوي، بايعۇس اناشىم.
— جاقسى، جارايدى! — دەدى ول كەنەت داۋىستاپ جىبەرىپ (بالا كۇنىندە بۇل ءسوزدى تالاي ايتسا كەرەك، ءقازىر سونشاما جىلدان كەيىن قايتادان جادىنان جاڭعىرىپ شىعا كەلدى). جارايدى، جاقسى! ولاي بولسا، مەن بارلىق جەردە سەنىمەن بىرگە بولامىن.
— نە ويلاپ كەتتىڭىز؟
ءبىراق تەرەزا ورەكپي بولمەنى كەزىپ كەتىپ، بالالىق قياڭقىلىقپەن ءوزىنىڭ: "مەن بارلىق جەردە سەنىمەن بىرگە بولامىن!" دەگەنىن قايتالاي بەردى.
— ماعان نەگە سەن — كلەرگە بارۋعا بولمايدى؟ مەن وندا ءوزىمدى وسىنداعىدان گورى الدەقايدا ءقاۋىپسىز سەزىنەتىن بولامىن، ويتكەنى سەن مەنىڭ قاسىمداسىڭ. ونىڭ ۇستىنە مەن وندا بەرنار دەسكەيرۋدىڭ زايىبىمىن؟ ال سەن — كلەردە جاندارمدار دەسكەيرۋدىڭ ۇيىنە باس سۇعا المايدى. ءبىزدىڭ وتباسىمىزدىڭ مۇشەلەرى پوليسيادان ىقپايدى. بۇل وسىدان ون بەس جىل بۇرىن مەيلىنشە انىق دالەلدەنگەن بولاتىن... ونىڭ ۇستىنە، — تولقي ءارى قۇپيا سىبىرلاپ قوسىپ قويدى.
— مەنىڭ ءجۇرىپ كەتۋىم اننانىڭ بۇكىل جوسپارىن بۇزادى؛ بۇعان سەنىڭ اكەڭ قانداي قارسىلىق ءبىلدىرۋى مۇمكىن؟ ول مەنى مىنا كۇيىمدە كوشەگە لاقتىرىپ تاستامايدى عوي؟
سوڭعى سويلەمدى تەرەزا ءوزىنىڭ ادەتتەگى داۋسىمەن ايتتى، بەينە وزىنە ءبىر ءسات سىرتتان قاراپ، وزىنە-وزى ۇكىم شىعارعانداي ەدى.
— ءسىز نە ويلاپ كەتتىڭىز! — دەپ قايتالادى ماري، ءسويتتى دە قولدارىمەن اناسىنىڭ باسىن قۋسىرىپ ۇستاي الىپ، تەرەزانى الدەبىر ۇيقىدان وياتپاق بولعانداي ەكى جاعىنا ولاي-بۇلاي جايلاپ شايقادى.
— اپا، سونشاما جىلدان كەيىن سول ۇيگە قايتا ورالۋ؛ ءسىز وندا ءسال بولماعاندا تۇنشىعا جازداعان ۇيگە ءوز ەركىڭىزبەن كايتا كىرۋ... وزىڭىزگە ازاتتىقتى قايتارىپ العاننان كەيىن جانە ول قانداي قىمباتقا ءتۇستى، — دەپ جايمەن ۇستەمەلەدى قىز.
— قانداي قىمباتقا؟ — قايتالادى تەرەزا قاباعىن ءتۇيىپ جانە مەيلىنشە بايىپپەن ءسوزىن جالعادى: — بىلەسىڭ بە؟ مەن ەندى اكەڭە نارازى ەمەسپىن. ول ەندى مەنىڭ جىنىما تيمەيدى. جانە ءۇي سونداي ۇلكەن! وندا بوس بولمە كوپ! سولاردىڭ بىرىندە تاستالعان، ۇمىتىلعان مەن تۇراتىن بولامىن. ايتالىق، ولار مەنى قۋعىنداۋدى قويعان كەزدە مەن ول جەردەن قايتادان كەتە الامىن: ول كەزدە الدىمدا تۇرمە تۇرمايدى...
اناسىنىڭ ويى ماريگە ەندى سونداي ەسسىزدىك سياقتى كورىنبەدى. ەكىنشى رەت قاشىپ كەتكەننەن كەيىن اكەسى دايىنداپ وتىرعان كەزدەسۋ تۋرالى ويلاۋعا جۇرەگى داۋالاماي تۇرعان بۇعان ەندى اكتالۋ ىزدەۋدىڭ قاجەتى بولمايدى؛ ءوزىنىڭ قورعانۋى بەلگىلى ءبىر قيسىنعا كەلدى: اناسىنىڭ اۋىرىپ قالعانى تۋرالى حابارلاعان حات سالعان سوڭ بۇل ءبىرىنشى پويىزبەن ءجۇرىپ كەتكەن، ال سەن — كلەرگە كەرى شاقىرىلعاندىقتان، بۇل ناۋقاستى جالعىز، كومەكسىز قالدىرا المادى، ءسويتىپ وزىمەن بىرگە الا كەلدى. قالعاندارى تۋرالى وتباسى ويلاسىن...
— مەنىمەن كەتكىڭىز كەلە مە، اپا؟
— بۇگىن كەشكە مە؟ تەك جاسىرىن، ارينە! ەرتەڭ تاڭەرتەڭ اننا ەسىكتى قاققاندا ەشكىم بولمايدى!
تەرەزا كۇلدى، سونان سوڭ اياق استىنان سالماقتى بولا قالدى جانە ونىڭ جالبارىنىشتى سۇراۋلى جانارى ماريگە تىرەلدى: ول مۇنىڭ مۇمكىن ەكەنىنە ەش سەنە الماي تۇردى جانە قىز تەلەفونمەن سەن — كلەرگە جەدەلحات جولداپ جاتقانىن ەستىگەندە ءبىرشاما تىنىشتالا باستادى.
— سونداي قاتتى سويلەمە! — دەپ ءوتىندى بۇل. اننا ەستىپ قويادى.
ماري قىزمەتشى قىزعا تەرەزا ءسىزدى بايقاپ قالمايتىن بولسىن دەپ، زورعا دەگەندە ەسكەرتە الدى. سوڭعى چەمودان جابىلعان كەزدە ناۋقاس قايتادان ابىرجي باستادى: ول ءوزىن ۇيدەن شىعا بەرگەندە ۇستاپ الادى دەپ قورىقتى.
پويىزدا ۇيىقتاپ قالعان اناسىنىڭ قارسىسىندا وتىرىپ الىپ ماري قايتادان جورج تۋرالى ويعا باتتى. بۇل ەرتەڭ وعان حات جازادى. ەڭ باستىسى — ىلىك بەرۋ، وزدەرىنىڭ اراسىندا ءبارىنىڭ دە ۇزىلۋىنە جول بەرمەۋ. جورج كۇن سايىن قۇبىلادى... ەگەر بۇل ونى كورە العاندا، وزىنە ءسوزسىز قايتارىپ الاتىن ەدى. ەگەر بۇل بۇگىن ونىڭ ۇستىنەن تۇسكەندە، ەگەر ول مۇنىڭ قۇشاعىندا ويانعاندا... بۇل ۆاگوننىڭ ۇيالاتىن ەشكىم جوق قاراڭعى كۋپەسىندە جىلاپ وتىردى، كەنەت ءوزىنىڭ جۇزىنەن اناسىنىڭ قولىن سەزىندى. تەرەزانىڭ دەگبىرسىزدەنگەن داۋسى ەستىلدى:
— مەن ساعان ايتتىم عوي ول قايتىپ كەلەدى دەپ! جانە ءتىپتى، ول سەنى سونداي جالىقتىرىپ جىبەرەتىن كۇندەر دە تۋادى، — دەپ ءبىر كەزدە كۇلگەنىندەي كۇلە ۇستەمەلەدى. — ول باسقالاردان كەم دە ەمەس، ارتىق تا ەمەس — كادىمگى ەركەك، دورەكى ەركەكتىڭ ءوزى.
XI
كەز كەلگەن ماحاببات ازابىن ەرتە مە، الدە كەش پە ەمدەمەي قويمايتىن ۋاقىت وشپەندىلىك ۋىتىن الدەقايدا باياۋ باسادى، ءبىراق ءتۇپتىڭ تۇبىندە ونى دا جەڭەدى. سەن — كلەر ۆوكزالىنىڭ الاڭىنا شىققان تەرەزا وزدەرىن قارسى العان جالتىر باس ەركەكتىڭ سالەمىنە جاۋاپ قايتارۋدى ۇمىتىپ كەتتى. ول ءوزىنىڭ كۇيەۋى بەرنار ەدى؛ پاريج كوشەسىندە ءبىر جەردە كەزدەسە كەتسە، بۇنىڭ ونى ءتىپتى تانىماۋى دا مۇمكىن ەكەن. ول بۇرىنعىداي سونشالىقتى ەتجەڭدى ەمەس. قوڭىر ءتۇستى توقىما جىلى كۇرتەشەسى مەشكەيدىڭ دوڭگەلەنگەن قارنىنا جاراسىمدى تىعىز قونا قالىپتى. ول ءالى سول گالستۋكتى جوندەپ بايلاۋدى ۇيرەنبەگەن. ەندى قالاسىن-قالاماسىن قامقورلىق جاساۋدى ءوز موينىنا الۋىنا تۋرا كەلەتىن مىنا ەسى اۋىسقان سەلقوس ءارى باتىلسىزدانا قاراپ قويادى. باسقاشا قالاي ەتەرىن دە بىلە الماي دال. جاقسى ەرمەك، ايتارى جوق! جانە اجىراسۋدىڭ جونسىزدىگى تۋرالى قانشاما ايتىلعانىمەن، — ءوزىنىڭ اناسى نىعىرلاي بەرەتىندەي، — سونشا جىل جىراقتا جۇرگەن مىنا ايەلدىڭ قايتادان ماسىل بولۋى، ايتسە دە، اۋىر-اق. ءبىراق بۇل بەرنار ءۇشىن تۇپتەپ كەلگەندە، قاعيداتتى ءمانى بار ماسەلە... قالاي دەگەنمەن، زاڭنىڭ اتى زاڭ.
— اكە، تىڭداڭىزشى، — دەپ ايعايلادى ماري، — وعان اۆتوموبيلگە دەيىن جەتۋىنە كومەكتەسىڭىزشى.
بەرنار رولگە وتىرعان كەزدە ءۇن شىعارمايتىنىنا قۋاندى. كەز كەلگەن تۇسىندىرۋگە، ءتىپتى ەڭ جاي اڭگىمەنىڭ وزىنە قۇلىقسىزدىعى بارعان سايىن ارتىپ كەلەدى. بۇنىسى ەنجارلىعى ما، الدە شاراسىزدىعى ما، بىرتە-بىرتە ونىڭ داعدىسىنا اينالدى. اۆتوموبيلمەن قوناقتاردى شىعارىپ سالىپ، ۇيگە ورالار جولدا ەلۋ شاقىرىم ارتىق جۇرۋگە بار. جول-جونەكەي سۆياششەنيكتى نەمەسە ءمۇعالىمدى كەزىكتىرۋدەن قاشقاقتاۋ ونىڭ جۇرەر جولىن تاڭداپ الۋىندا از ءرول اتقارمايدى. ولريزا ەدى — تەرەزا كەلدى، ءبىراق بۇعان اۋزىن اشۋ قاجەت بولعان جوق.
ناۋقاستى شاعىن قوناقجايعا جايلاستىرا تۇردى: وعان ارنالعان بولمە ءالى دايىن ەمەس ەدى. كورشى بولمەدە الدەكىمنىڭ اقىرىن داۋلاسىپ جاتقانىن بۇنىڭ قۇلاعى شالدى، ءبىراق وعان ەش ءمان بەرمەدى: اڭساۋ تولىق سەلقوستىققا اۋىسقان. بۇعان تاعدىرعا مويىنسۇنۋدان باسقا ەشتەڭە قالمادى؛ بۇل وزىنە بەرىلەتىن بۇيرىقتىڭ ءبارىن ورىندايدى، ال ءقازىر ول: جات تا كوزدەرىڭدى جۇم دەگەن عانا بۇيرىق بولۋى مۇمكىن؛ الدەبىر كۇشتىڭ قۇدىرەتى سونداي، بۇنىڭ ءوز قىلمىسىن ويلاستىرعان سول بولمەسىنە ون بەس جىلدان سوڭ الىپ كەلگەن وعان ويلانباستان باعىنۋى عانا قالدى. ءتۇس قاعازدارى جانە پەردەلەرى اۋىستىرىلدى، جيھازى باسقا ماتەريالمەن قاپتالدى. ءبىراق الاڭداعى الىپ اعاشتار كولەڭكەسى بولمەنى بۇرىنعىسىنشا قاراڭعىلىقتا تۇمشالاپ تۇردى. تەرەزا ءوز وشپەندىلىگىنىڭ مىلقاۋ كۋالەرى — جۇرەگىن قوبالجىتار وزىنە تانىس توزىق زاتتار سول ورىندارىندا تۇرعاندارىن كوردى.
مۇنى جوعارعى قاباتقا، تەرەزەلەرى كۇن باتىسقا قارايتىن بولمەگە كوشىردى؛ بۇل بولمە ادەتتە قوناقتارعا ارنالاتىن دا، تەرەزا ەش ۋاقىتتا مۇندا تۇرعان ەمەس-تى. بۇل جەردە ەتكەن كۇننەن ءبىر عانا جاعدايدان باسقا ەشتەڭە تەرەزانىڭ كوز الدىنا كەلە قويمايدى! بۇنىڭ ەسىنە ءتۇستى: ول كەزدە وتباسى ارجەلۋزدا تۇراتىن. تەرەزا دا ءوزىنىڭ سول كۇنى سەن — كلەرگە كەلگەنى ءمالىم بولۋىن قالاماۋىنىڭ وزىنشە سەبەبى بار-دى؛ ءۇي كۇتۋشى ايەل قاسىندا شكافقا جايمالاردى قاتتاپ قويىپ جاتقان كەزدە بۇل ءوزىن وسى شالا قاراڭعى بولمە تۇكپىرىندە تىعىلىپ وتىرعان سياقتى سەزىندى.
كەلگەن كۇنى كەشكە ءماريدىڭ قولىندا بۇنىڭ العاش رەت بۋلىقپاسى ۇستاپ، قۇسىپ بارىپ توقتادى؛ ونىڭ ارتىنان تۇندە ەكىنشى رەت ودان دا كۇشتىرەك بۋىنىپ، ءولىپ كەتە جازدادى. وسى مينۋتتان باستاپ تەرەزا ءۇشىن دە، دەسكەيرۋلەر ءۇشىن دە ءبارى الدەقايدا جەڭىلدەپ سالا بەردى. بۇل ەندى ءوزى قورقاتىن ەشتەڭە جوقتىعىنا سەنىمدى ەدى: قاجىعان ايەل مەن ول وزىنشە ەلەستەتەتىن قۋعىنشىلار توبىرى اراسىنا ءولىم كەسە كولدەنەڭ تۇرىپ الدى. تەرەزانىڭ ءۇمىتسىز جاي-كۇيى دەسكەيرۋلەر ءۇشىن ەڭ باستى قيىنشىلىقتى جويدى: "بۇل جالماۋىز ازىرگە وسىندا بولاتىن كەزدە" مەنىڭ تابانىم سەن — كلەردى باسپايدى دەپ ارجەلۋزعا تۇرا قاشقان ءارى بەرنارعا دا اباي ءجۇرۋىن ەسكەرتكەن ەنەسى سەن — كلەرگە ورالا قويماسا دا، رايىنان قايتۋعا كەلىستى: "قۇدايدىڭ دەگەنى بولادى"، — دەپ جازدى ول بەرنارعا. جانە ودان ءارى: "ءبىزدىڭ كىشكەنتاي ماري ماقتاۋعا لايىق"، — دەپ تامساندى.
"بۇنىڭ مۇنسىز دا بىزگە ىستەگەن جامانشىلىعى از ەمەس..."، — دەگەن سياقتى وسەك-اياڭعا مۇمكىندىگىنشە جول بەرمەۋ ءۇشىن، ماري تەرەزانى كۇتۋدىڭ بارلىق اۋىرتپالىعىن وزىنە الدى، قىزمەتشىنى جۇمساماۋعا تىرىستى. تەرەزا قىزىنىڭ كۇتىمىن الاڭسىز سەنىممەن قابىل الدى؛ روجدەستۆو مەيرامىنا دەيىن وسىلاي جالعاستى دا، ول جاقىنداعان سايىن ناۋقاس الاڭداۋشىلىق بىلدىرە باستادى. ماري ايتارلىقتاي وزگەرىپ كەتتى؛ ول بۇرىن قۇلشىنا اينالىسقان ءىس تىگۋى جايىنا قالدى، بولمەدە ماقساتسىز تەڭسەلىپ جۇرەدى دە قويادى، كەي— كەيدە ماڭدايىن تەرەزە اينەگىنە سۇيەپ تۇرىپ الادى؛ اناسىنا قامقورلىق ەندى تەك ونىڭ ءتانىن كۇتۋمەن شەكتەلدى. "ول الدەبىر بۇيرىق الدى، — دەپ ويلادى تەرەزا. — ول سىرت الدەكىمنىڭ ىقپالىمەن كۇرەسىپ ءجۇر. ءبىزدى ءبىلىپ قويىپتى. ءبىراق بۇل قىز ەشقايدا دەرلىك شىقپايدى عوي... ءيا، ءبىراق ولاردىڭ بۇعان قۇپيالانعان وكىم جىبەرۋگە قانشاما مۇمكىندىگى بار... وعان سىرت جاقتان ءبىر قىسىم جاسالىپ جاتىر. قالاي بولعاندا دا، ولار قانشا تىرىسقاندارىمەن، بۇل ماعان ۋ بەرە قويماس... بۇل مەنىڭ قىزىم بولعاندىقتان، ولار ءسىرا ويلايتىن شىعار..." ونىڭ وزىنشە ىشتەي كۇبىرلەگەن سوزدەرىنىڭ ماعىناسى وسى سياقتى ەدى.
— ەگەر مەن سول ليسەي وقيعاسىن سىزگە ايتىپ بەرسەم، ءسىز: "سول عانا ما؟ بۇل دەگەن جاي عانا نارسە عوي!"، — دەر ەدىڭىز. ءوزىم بىلەتىندى جانە ءسىزدىڭ اناڭىزدىڭ دا بىلەتىنىن نەمەنەسىنە سىزگە ءتۇسىندىرىپ جاتامىن...
— تۇسىنىكتى شارۋا! — دەپ كۇڭكىلدەدى ماري. — مەن ناقۇرىسپىن عوي. ءسىزدىڭ: "قانداي ناقۇرىسسىڭ!" دەپ ەكپىن تۇسىرە ايتىپ تۇرعانىڭىزدى مەن اڭعارمادى دەيسىز بە. جوق، ماعان قارسىلىق بىلدىرۋگە تىرىسپاي-اق قويىڭىز...
بەكەرشىلىك! قىزدىڭ ودان مۇنى سۇراۋىنىڭ تۇك تە قاجەتى جوق ەدى. قارسىلاسۋ جىگىتتىڭ ويىندا دا جوق-تىن؛ بۇل ماسەلەدە ول قايتا مۇنى قۇپتار ەدى: قىزدى ءوزىنىڭ ازاپتى جان دۇنيەسىن تۇسىنە قويمايتىن، ول الەمگە وزىمەن بىرگە ەنە المايتىن ءۇستىرت كورەدى. ءبىراق قالاي بولعاندا دا، قىزدا اناسىندا جوق قاسيەت بار ەدى؛ ون جەتى جاسىڭدا سۇيگەن ادامىڭنىڭ قۇشاعىنا بەرىلە الاتىنىڭدى سەزىنۋ، دەگەنمەن، جاقسى-اۋ دەپ ويلاپ تۇردى ماري... ءبىر بۋدا بۇتاققا قۇيرىق باسىپ وتىرىپ، بۇل قولىمەن جورجدىڭ ماڭدايىنان، شەكەسىنەن، قىرىنباعان بەتىنەن ايالاي سيپاپ ءوتتى. جىگىتتىڭ مۇنى ومىرگە ىنتىق قىز دەپ قابىلداعانى انىق ەدى. ول قاتەلەستى، مۇنىڭ اڭساعانى ول ىنتىزارلىق ەمەس-تى. ءبىراق بۇعان ەندى نە ىستەۋ قالدى؟ ءوزىنىڭ اناسى ەش قيىندىقسىز جايلاپ العان جۇرەكتە بۇل ونىمەن لايىقتى تابىسۋ ءۇشىن بۇل جالعانداعىنىڭ ءبارىن بەرەر ەدى... جانە ەركەكتى تۇسىنۋگە ءارى ونىڭ قۇشاعىنا ەنۋگە ءبىر مەزگىلدە بولماي ما؟ مۇمكىن ءوزىنىڭ اناسى... قىز تىتىركەنە باسىن شايقادى. ول جىندى؟.. ەسۋاس؟ ءبىراق جورج ونىمەن تانىسقان كەزدە ونىڭ ءالى ەسى دۇرىس ەدى عوي... بەيشارا ماري! بۇل نە ويلاپ كەتتى؟ باسىن بوزبالانىڭ يىعىنا قويىپ جانە ونى قولدارىمەن قاپسىرا قۇشاقتاپ، بۇل ءبىرشاما ۋاقىت وسى جاعدايدا قاتىپ قالدى. و، راقات مينۋتتار! وسى جولى، اقىرى، جىگىت مۇنى يتەرمەگەن سياقتى، قىز ونىڭ تىنىسىن سەزىندى.
— ءسىز قالاي ويلايسىز، — دەپ سۇرادى ول، — ول مەنى قابىلداۋعا كەلىسەر مە ەكەن؟
قىز ودان كۇرت الشاقتادى. ورنىنان تۇرىپ كەتتى جانە جورج مۇنى ۇستاۋعا تىرىسپادى دا؛ بۇل اشىق تۇرعان ەسىككە كەلىپ جاڭبىردىڭ ەركە جىلعاسىنا ەمىرەندى جانە ءتۇتىن ءدامىن ۇزاق ءارى قۇمارتا جۇتتى. اقىرى قىز بۇرىلىپ:
— ءقازىر بولسا دا، — دەدى بايسالدى ۇنمەن.
— جو-جوق، ءقازىر ەمەس!
— وندا كەز كەلگەن كۇنى تۇستەن كەيىن... مەن ىلعي ۇيدەمىن جانە ءسىزدى وعان ەرتىپ بارامىن.
— ءقازىر ءبىز ەكەۋىمىزدى بىرگە كورمەگەن ءجون شىعار، — دەدى جورج شامالى كىدىرىپ بارىپ. — ءسىز جاياۋسىز، سوندىقتان ءسىزدىڭ ءبىرىنشى شىعىپ كەتكەنىڭىز دۇرىس.
ول تەرەزا تۋرالى ايتا تۇرىپ، قىزدىڭ جۇزىنە قاراۋعا ءماجبۇر بولدى. ول قىزدىڭ جۇزىنەن سونداي شوشىپ كەتەتىندەي نەنى اڭعاردى؟ جىگىت اسىعا:
— بىلسەڭىز؟ اناڭىز ءسىزدى سۇيەدى. بۇكىل ويى ءسىز. ونىڭ اڭساعانى ءسىزدىڭ باقىتىڭىز. ءتىپتى، مەن تەك ءسىز ءۇشىن عانا ونىڭ كوڭىلىندە تۇرعانىمدى ايتۋعا ءتيىسپىن. مەن بۇعان انت ىشە الامىن. ءبىراق ءسىز مۇنى بىلەسىز دە عوي، ماري؟ — دەپ ۇستەمەلەدى ول — ءسىز بۇعان سەنەسىز عوي؟
— قىزىق، — دەدى ماري كۇلىمسىرەپ، — ءسىزدىڭ مەنى جايلاندىرۋ قاجەتتىگىن سەزىنگەنىڭىز. ءسىز مۇنى قىزىق دەپ ويلامايسىز با؟
قىز بۇعان قولىن بۇلعادى؛ ءماريدى جاڭبىر شىمىلدىعى كومكەرىپ، كورسەتپەي جىبەرگەنشە بۇل كۇتە تۇردى جانە وتقا كايتا ورالىپ، ۇيەمە بۇتاققا قايتا وتىرا كەتتى.
XII
ماري سۋ سورعالاعان ءوزىنىڭ ىلعال وتپەيتىن پلاششىن ءىلىپ قويۋ ءۇشىن ۆانناعا كەتتى. ونى باقىلاپ وتىرعان تەرەزا بىلىنەر-بىلىنبەس بەلگىلەرىنەن بولمەگە دۇشپان: اجال قاپتىرار جاۋ كىرگەنىن بىردەن بايقادى. ءۇيدى تەك جاڭبىر شۋى عانا بۇزىپ تۇرعان ۇنسىزدىك باسقان ەدى. قوڭىراۋ ءۇنى ەستىلمەيدى. بەرنار دەسكەيرۋ ارجەلۋزعا اناسىنا كەتكەن-دى. "سەن وتە سۋ-سۋ بولىپ قالعان جوقسىڭ با، جانىم؟"، — دەپ سۇرادى تەرەزا، ءبىراق جاۋاپ الا المادى.
— سەن ەشكىممەن كەزدەسپەدىڭ بە؟
— دەن قويارلىقتاي ەشكىم جوق... ءسىزدىڭ ميكستۋرا ءدارىنى قابىلدايتىن ۋاقىتىڭىز كەلدى.
تارەلكەنىڭ ءمارمار تاس وشاققا تيگەن سىتىرى، كوپىرشىگەن سۇيىقتى قۇيۋ، شىلپىلداتا قاسىقپەن شايقاۋ — بۇل دىبىستار ۇرەيدەن ەسى شىققان ايەلگە جىلدار قويناۋىنان جاڭعىرىپ جەتىپ جاتتى. ءبىر كەزدە بۇل وسى دىبىسقا قايتادان تىنىشتىق ورناۋى ءارى ءوزى باستاعان ءىستى بولمەنىڭ جانە كۇللى الەمنىڭ شىرقىن بۇزباي مىلقاۋ ءولىمنىڭ اياقتاۋى ءۇشىن تۇستەن كەيىن ۋدىڭ سوڭعى تامشىسىن كۇيىپ جىبەرۋگە اسىعىپ-ۇسىككەن سىرەسپە قالپىندا وسىلاي قۇلاق تۇرەتىن.
ماري بۇعان جاقىنداپ كەلەدى. قولىندا شىنى اياق. ول قاسىقپەن سۇيىقتى ارالاستىرىپ قويادى. ماري كەرەۋەتكە تاقادى؛ ول جارىققا ارقاسىمەن بۇرىلىپ كەتكەندىكتەن ونىڭ شىنى اياق ۇستىنە ەڭكەيگەن بەت الپەتىن اجىراتۋ مۇمكىن ەمەس. ول اناسىنا ۇقسامايدى... ءبىراق ونىڭ سۇلباسى تەرەزەنىڭ تۇسىندا كولبەڭدەگەن كەزدە اناسىنىڭ كولەڭكەسىنە ۇقساپ كەتەدى. بۇل ءقازىر تەرەزاعا جاقىنداپ كەلە جاتقان تەرەزانىڭ ءوزى بولار.
— جوق، ماري... جوق.
بۇل زارەسى ۇشا شىنى اياقتى يتەرىپ، قىزىنا جالبارىنا قارادى. ناۋقاستى تىنىشتاندىرۋ ءۇشىن ءوزى ءجيى جاسايتىنداي، دارىدەن ءبىر ۇرتتاۋى جەتكىلىكتى ەكەنىن ماري كەنەت تۇسىنە قويدى. بۇل مۇمكىن سونى كۇتىپ وتىرعان بولار؟ بۇعان نەگە سونى ىستەمەس؟ ءبىراق قىزىنىڭ ءۇنى قاتاڭ شىقتى:
— سىزگە مىنانى ءىشۋ كەرەك.
تەرەزانىڭ سەن — كلەرگە كەلگەلى بەرى قايتالاماعان قالشىلداۋى ۇستاعاندىقتان ماري بەيكۇنا كەيىپپەن سۇرادى:
— مەن ءسىزدى قورقىتىپ تۇرمىن با؟
بۇدان ءارى بارار جەر جوق. تەرەزا دامىلداپ، تىنىسىن وزگەرتتى. ونىڭ بۇدان ارىگە شاماسى دا كەلمەس ەدى. ونىڭ جەتكەن شەگى ادامزات باستان كەشكەن ازاپتىڭ شەگى ەمەس، ءبىراق مۇنىڭ ءوز شەگى، جەتكەن جەرى وسى. مىنا جەردە بۇل بەرەرىن بەرۋى ءتيىس؛ ول بۇدان الىناتىن سوڭعى بەرەشەگى جانە بۇل ونى تولەيدى دە. بۇل ەندى قالتىراۋىن قويدى جانە ماريگە قاراپ قالىپتى، ول مۇنىڭ قولىنان شىنى اياقتى العان بەتتە ونى ءسىمىرىپ سالدى، ءسويتتى دە مىنا ءتۇرى بۇلدىر بەينەدەن كوزىن اۋدارماي قاراپ قالدى. وسىدان ون بەس جىل بۇرىن مۇنىڭ ءوزى بەرناردان العانى ءتارىزدى ماري دە بۇدان شىنى اياقتى الدى جانە ءوزىنىڭ ىستەگەنى سياقتى ونى جۋۋ ءۇشىن ۆانناعا بەتتەدى.
تەرەزا جاستىققا قيسايا ەتتى. ەندى الدەكىم ءوزىن تەرگەۋگە الار سول ءساتتى كۇتۋى عانا قالدى جانە بۇل: "مىنە، ءوزىڭ ماڭدايىما جازعانىڭداي، وزىمەن-وزى بىتپەس كۇرەستەن قاجىعان جاراتقان پەندەڭ"، — دەپ ايتاتىن بولادى. تەرەزا باسىن جەڭىل بۇرىپ، قابىرعادا ءىلۋلى كەرۋلى تۇلعاعا قارادى. ابايلاپ، كۇشىن سالا اياعىن اياعىنا قويدى، جايمەن قولدارىن سوزىپ، الاقاندارىن جازادى.
تەرەزا شىعار شىڭعا جەتكەندىكتەن، ول ەندى باسقا ەڭىسپەن تۇسە باستادى، شىنى اياقتا ەشقانداي ۋ بولماعانىن، ماري ەشقانداي قىلمىسقا كىنالى ەمەستىگىن بۇل جاڭا ءبىلدى: "ەگەر مەن سولاي ويلاسام، دەمەك ەسۋاس بولعانىم عوي؟" ال قالعاندارى شە؟ اناۋ بۇكىل بويدى بيلەگەن سۇمدىق ۇرەي شە؟ تۇمان سەيىلىپ، مۇنىڭ كوزدەرىنە شىنايى ءومىر اشىلىپ سالا بەردى.
— ماري!
قىزى ارقاسىمەن شالقايا، اياقتارىن سوزىپ قيمىلسىز وتىرعان ورىن تاعىنان كوتەرىلدى.
— سەن بۇگىن تاڭەرتەڭ كىممەن كەزدەستىڭ؟ جوق، جارىققا ارقاڭمەن بۇرىلما، مەن سەنىڭ ءجۇزىڭدى كورەتىندەي بولىپ جاقىندا...
— مەنىڭ كىممەن جولىققانىمدى بىلگىڭىز كەلە مە؟ ماعان كەزدەسۋ بەلگىلەپ، وڭاشا جەردە كۇتكەن ءبىر اداممەن...
— بالام، مەنى نەگە قورقىتقىڭ كەلەدى؟
— مەن ءسىزدى قورقىتپاق ەمەسپىن. مەنىمەن سويلەسكەن ول ادام ءسىزدىڭ جاۋلارىڭىزدىڭ قاتارىنا جاتپايدى. قايتا كەرىسىنشە... ول كوپ ۇزاماي ورنىنا كەلەدى.
— بۇل دۇنيەدە مەنى ەشكىم دە جاقسى كورمەيدى.
— جوق! مەنى ەلسىز حۋتوردا كۇتكەن ول ادام... كەردىڭىز بە! ماعان ءتىپتى ونىڭ اتىن اتاۋدىڭ دا قاجەتى جوق. ءسىز ءبىلىپ وتىرسىز.
— سەن ونىڭ كوردىڭ بە؟ ول سەنى كۇتتى مە؟ قالاي ەكەن؟ مەنىڭ كوزىمە قاراشى. بۇعان وكىنەتىندەي، مەنىڭ ءتۇرىم سونداي ما؟ مەن سەن ءۇشىن نە ىستەگەنىمدى قالايشا ۇمىتتىڭ؟ مەن ساعان كۇنى بۇرىن ايتپاپ پا ەدىم...
قىزى سەلقوس باسىن شۇلعىدى.
— مەنىڭ نەنى سونداي قالايتىنىمدى بىلەسىڭ عوي!،
ءيا، مۇمكىن... ءبىراق قىزدىڭ ەسىنە سيلە حۋتورىنداعى اس ۇيدەگى جورجدىڭ كەيپى، ونىڭ كوزىنە جاس العانى ءتۇستى...
— سىزدەن ءبارى شىعۋى مۇمكىن دەپ ويلايمىن... ءبىراق ودان! ءسىز وعان كىمسىز...
— اقىماق! — دەدى تەرەزا. — نەبىر حيكايانى باستان كەشىپ جۇرگەن، ولاردى تۇسىنەتىن تۇرپاتتاعى جاسامىس ايەل قاشان دا ءبىرشاما تارتىمدى كەلەدى. وعان قىزىعادى، ءتىپتى سۇيەدى دە جانە ول ءولىپ بارا جاتقان كەزدە قايعىرادى. جاس ادامداردا ولاردىڭ شۇيىركەلەسەر ەشكىمى بولا قويمايدى. جيىرما جاستا ءبىر مەزگىلدە ءارى تىڭداي بىلەتىن ءارى تۇسىنە الاتىن الدەكىمدى تابۋ قيىننىڭ قيىنى... ءبىراق، قىمباتتىم، بۇل تىپتەن باسقا نارسە... جانە ماحابباتپەن شاتاستىرار ەشتەڭەسى جوق. ماعان بۇل ءسوزدى ايتۋ ۇيات: مەنىڭ اۋزىمنان شىققانى جاي كۇلكى تۋعىزادى.
— ەگەر ءسىز ونىڭ قاپالانعانىن كورگەنىڭىزدە...
— ءيا، ارينە! ول ماعان وزىنشە بايلانعان، ول ءۇشىن بىرنەشە كۇن مەنىڭ ورنىم ويسىراپ تۇرادى... ال سونان سوڭ كورەسىڭ! بۇدان ءارى سەندە ونىمەن مۇنداي وقيعالار جەتىپ ارتىلاتىن بولادى. سەن: "ەگەر بايعۇس انام جانىمدا جۇرگەندە مەنى ولاردىڭ ءبىرازىنان قۇتقارار ەدى..."، — دەپ ايتاسىڭ ءالى.
مۇنى ايتقاندا ول كۇلىپ جىبەردى جانە كۇلكىسى سىڭعىرلاي ءارى تابيعي شىقتى. ءبىراق ونىڭ تىستەرىنىڭ جالاڭاشتانعان قىزىل ەتى ۇسقىنسىز ەدى. "ارينە، بۇل تىپتەن باسقا نارسە"، — دەپ ويلادى ماري. بۇل ءوزى نەگە الاڭدايدى؟ قالاي بولعاندا دا، جورج سيلەگە ءبىرىنشى بولىپ كەلدى جانە بۇل وعان ىڭعاي بەرە قويماعان ايمالاسۋدى اڭساپ، مۇنى سوندا كۇتتى. ونداي ءساتى كەلمەگەن كەزدە ونىڭ جاۋىعا، سەلقوستانا قالاتىنىن ءوزى تاجىريبەدەن بىلەدى. ال سونان سوڭ بۇعان اناسىنىڭ ايتىپ وتىرعانى دۇرىس قوي:
— ون جەتى جاسىندا سەن ەركەكتى بۇكىل مەڭگەرىپ الۋعا ۇمىتتەنە المايسىڭ... سەنىڭ ىقپالىڭ جىل وتكەن سايىن ارتا تۇسەدى... كورەسىڭ ءالى!
جاڭبىر تىيىلدى. الاڭدا اعاشتار وزىنەن سوڭعى تامشىلاردى سىلكىپ جاتتى.
— كۇننىڭ شىققانىن پايدالانىپ، وڭتۇستىك اللەياعا قىدىرىپ قايتقانىڭ ءجون.
— ال ءسىز شە، اپا؟
— مەن مىزعىپ الۋعا تىرىسامىن. ماعان الاڭ بولما... سەن ەندى مەنى قالدىرا الاسىڭ: ەندى قورىقپايمىن.
ماري اناسىن قۇشاقتاي الدى: "دەمەك، ءسىز ساۋىعىپ كەتتىڭىز عوي؟" تەرەزا باسىن يزەپ، جىميدى: ول قىزىنىڭ الىستان بارا جاتقان. قادامىنا قۇلاق ءتۇردى. اقىرى وزىمەن-وزى قالدى! بۇنىڭ ەندى جاڭا عانا اشقان جاڭالىعىنا مەيلىنشە راقاتتانۋىنا ەشكىم دە كەدەرگى كەلتىرە المايدى: بۇنىڭ ءسونىپ بارا جاتقانى تۋرالى ءبىلىپ جورج قايعىرىپتى، جىلاپتى. جوق! بۇل قۋانىشتى قۋۋ قاجەت! بۇل ماسقارا شاتتانۋ! و، بۇل جۇرەك سەزىمى شىركىن، ءولىمنىڭ بوساعاسىنا دەيىن ءبىزدىڭ ىزىمىزدەن قالمايدى، بىزگە ءالى دە الدەبىر كەشىككەن ىنتىزارلىق قالدىقتارى تيەسىلى سياقتى جانە ءبىز كوردىڭ شەتىندە تۇرساق تا بار سالماعىمەن بىزگە ۇمتىلادى... ول كەلەدى. ماري دە وسىندا بولادى. تەرەزانىڭ وسى بەتپە-بەت كەزدەسۋگە ءوز اۋرۋىن دا، ءوز سۇيىسپەنشىلىگىن دە ەشتەڭەمەن بىلدىرمەيتىندەي ەتىپ دايىندالۋى كەرەك.
XIII
ول ءبىرىنشى رەت كەلگەن سول كەشتە ۇستەل ۇستىندە ءبىر عانا شام جانىپ تۇردى. تەرەزا وعان ءوزىنىڭ سويلەي المايتىن كۇيدە ەكەنىن ىممەن ءبىلدىردى. ونىڭ كوزى جامىلعى ۇستىندە جاتقان سۇيەكتەرى ارسا-ارسا قوڭىر تەڭبىلدەر باسقان قولدارعا ءتۇستى. بىرتە-بىرتە جىگىتتىڭ كوزىنە ونىڭ تۇرىنەن ەندىگى قالعان: سورايعان مۇرنى، شودىرايعان ماڭداي جانە جاق سۇيەكتەرى ايقىن كورىندى. ءبىراق مىنا كوزدەردىڭ جانارلى بولعانى سونداي، قۇشتارلىقپەن تەسىلە قاراعان جانارعا بۇنىڭ ءالى تالاي مارتە شىداۋىنا تۋرا كەلەر! بۇل كەرەۋەتكە تاقاي توقتادى، تەرەزا ونىڭ قولىنان الدى؛ ماري بۇلاردى ءبىرشاما ارىرەك تۇرىپ باقىلادى.
— ماري، بەرى كەل.
قىز بىرەر قادام جاسادى. تەرەزا ءماريدى قولىنىڭ ساۋساقتارىنان ۇستاپ، كۇشىن سالا ولاردىڭ قولدارىن قوستى. العاشقى ساتتە ماري تارتىنباق بولىپ ەدى، ءبىراق جورج ونى كۇشپەن ۇستاپ قالدى جانە قىز قارسىلاسا قويمادى. بۇلار اجىراتىپ اكەتۋگە باتپادى، ويتكەنى تەرەزا ولاردىڭ قوسىلعان قولدارىن قىسىپ تۇر ەدى.
تەرەزانىڭ ساۋساقتارى بىرتە-بىرتە اشىلا باستادى. ول ۇيىقتاپ كەتتى دەپ ۇيعارىپ، بۇلار اياقتىڭ ۇشىمەن بولمەدەن شىقتى. تەرەزا سول كەزدە كوزىن اشتى. تۇنشىعىپ كەتتى. ماري قالاي ۇزاق ورالماي قويدى! ءسىرا، قىزى ونى قاقپاعا دەيىن شىعارىپ سالىپ جۇرسە كەرەك. ءقازىر ولار قالىڭدىق پەن كۇيەۋ جىگىت بولىپ باتا العاننان كەيىنگى "سۇيىسۋگە كىرىسىپ كەتكەن دە بولار... ولاردىڭ اياقتارىنىڭ استى لاس جانە كەپكەن جاپىراقتار جاتقان شىعار-اۋ... اقىرى ماري كەلىپ، بولمەنىڭ تۇكپىرىنە، بۇدان مۇمكىندىگىنشە قاشىعىراق وتىرعان كەزدە تەرەزانىڭ كەۋدەسىن قىسقان شىداتپاس اۋرۋى باسىلىپ قالعان ەدى.
تەرەزا مىنا قۇبىلعان بەتتىڭ كەيپىن اجىراتا المادى جانە قىزىنىڭ: "بۇكىل ومىرىمدە مىنا كارى ايەل بىرنەشە كۇننىڭ ىشىندە ءجۇرىپ وتكەننىڭ جارتىسىن دا وتە الماسپىن..."، — دەپ ويلاپ وتىرعانىن بىلمەدى. — تەك وسى ايەل ءۇشىن عانا ول مەنى قابىلدايدى، مەنى قولتىعىنا الادى. تەك وسى ءۇشىن عانا! بۇنى ەسىندە ساقتاۋ ءۇشىن..."
تەرەزا ءوزىنىڭ قىزى وسىلاي ىزالى دەگەن ويدان اۋلاق بولاتىن. ەگەر اناسى بىلسە، قالاي سەزىنەر ەدى — وكىنە مە؟ قۋانا ما؟ قىز قانداي جاۋاپ ەستىگىسى كەلەرىن ءوزى دە بىلمەي وتىرعاندا، كەنەت بۇل سۇراق قويدى:
— ماري، باقىتتىسىڭ با؟
قىز بەتىن باسقان قولدارىن الدى.
— مەن ءسىزدى ۇيىقتاپ جاتىر دەپ ويلاسام.
داۋىس جالبارىنىشپەن تاعى دا قايتالادى:
— باقىتتىمىن دەپ ماعان انت بەرشى.
ماري ۇستەلگە جاقىن كەلىپ: "ميكستۋرا ىشەتىن ۋاقىتىڭىز بولدى..."، — دەدى. تەرەزا تاعى دا تىعىننىڭ سۋىرىپ الىنعان داۋىسىنا، قاسىقتىڭ شىنى اياققا سوعىلىسقان سىلدىرىنا مۇقيات قۇلاق ءتۇردى.
ءتۇن ورتاسىندا ناۋقاس قايتا قىسىلىپ قالدى. ول ەسىن جيعاندا الدىمەن كورگەنى ءماريدىڭ الاڭداۋلى ءجۇزى ەدى.
— قالايسىز، قينالدىڭىز-اۋ، اپا!
— ونشا ەمەس، سەن ينە تىققاندا شانشۋدان باسقا ەشتەڭەنى سەزگەنىم جوق...
بۇل نە؟ الگى قىرىلداۋ، مىنا كوگەرىپ كەتكەن ءتۇر ازاپتانۋدىڭ بەلگىلەرى ەمەس پە؟ الدە ادام سۇمدىق قينالۋدى باستان كەشكەنىمەن، ول ەسىندە قالماي ما؟
كوزى ىسىڭكى، شاشى ۇيپا-تۇيپا، شالا ۇيقىلى دارىگەر كەلدى. ول پالتوسىن ءىش كويلەگىنىڭ ۇستىنە كيە سالىپتى. ول تەرەزانى تىڭداپ بولىپ، ىلە دالىزگە ماريگە باردى. ولاردىڭ كۇبىر-سىبىرىن قاتتى شىعىپ كەتكەن داۋىستارى ءبولىپ كەتىپ جاتتى:
— ءيا، ءيا. ولاردى شاقىرۋ كەرەك. ارجەلۋز قاشىق ەمەس قوي... ەرتەڭ تاڭەرتەڭ ەرتەلەپ، كەش قالۋعا بولمايدى.
كۇنى بىتكەنى وسى ما؟ ءبىراق تەرەزا ءوزىن ناشار سەزىنىپ جاتقان جوق قوي. بۇعان ءوزىنىڭ ءولىپ كەتۋى مۇمكىن ەمەس سياقتى كورىنەدى. بۇل ۇيقىسىنان ويانعان كەزدە ۇستىنەن قوي تەرىسىنەن جاسالعان كۇرتكەسىن ءالى شەشە قويماعان بەرنار دەسكەيرۋ مەن ماري مۇنىڭ جانىندا بۇدان كوز الماي قاراپ تۇر ەدى. بۇل ولارعا جىميىپ، ءوزىن جاقسىمىن دەدى. كەبىستەرىمەن سىقىرلاتا باسىپ بەرنار شىعىپ كەتتى، ماري بولسا ناۋقاستى جونگە كەلتىرىپ، ونىڭ ورىن تاققا اۋىسىپ وتىرۋىنا كومەكتەستى. سونان سوڭ ول باسقىش الاڭقايىنا اكەسىنە شىقتى؛ بۇل جولى تەرەزا ولاردىڭ سوزدەرىن اڭداي المادى، تەك ەنەسىنىڭ سامبىرلاعان جۋان داۋسىن عانا انىق اجىراتتى. بۇكىل وتباسى بولار ءىستىڭ اقىرىن كۇتۋگە جينالدى، ءومىر توقتايدى دەگەن وسى... "ءبىراق بۇل بىلمەستىك"، — دەپ ويلادى تەرەزا. بۇل ءالى ولە قويمايدى.
بەرنار قايتا ورالدى، ەندى ونىڭ ۇستىندە قوي تەرىلى كۇرتكە جوق ەدى.
— مەن ءماريدى اۋىستىرۋعا كەلدىم... بايعۇس بالالارعا جۇزدەسۋگە مۇمكىندىك بەرۋ كەرەك...
بۇل سوزدەردەن مۇنىڭ تۇسىنگەنى، كۇيەۋ جىگىت پەن قالىڭدىق دەپ جاريالانىپ، باتا بەرىلگەن. بەرنار ءبىرشاما الىستاۋ وتىرىپ الىپ، قالتاسىنان گازەت شىعاردى. ول قالايشا كۇنى بويى وسىندا قالماقشى؟ ۋاقىتى كەلگەندە ول تۇسكى اس الدىندا تيەسىلى ءىشىپ جىبەرۋ ءۇشىن شىعىپ كەتتى، ءبىراق تۇستەن كەيىن قايتا ورالىپ، ماري تەرەزە قاقپاعىن جابۋعا كىرگەنشە كەتە قويمادى. ول كەلەسى كۇندەرى دە وسىلاي ەتتى. ول ەشتەڭە ايتپايدى، تەك ونىڭ قولدارىنداعى قاعاز قالاي سىتىرلاعانى عانا ەستىلىپ تۇردى؛ كەيدە ول كەنەت شالت قيمىلداپ، گازەتتى اۋدارىستىرادى نەمەسە بۇكتەيدى، سونىڭ قاتتى تىسىرى تەرەزانىڭ جىنىنا ءتيىپ جاتتى.
سوڭعى رەت ول مۇنىڭ بولمەسىندە ۇنەمى ءوزىنىڭ ناۋقاستاردى ارالاۋىنىڭ سوڭعى جاعىنا قاراي، ايتارلىقتاي كەش سوعىپ جۇرگەن دارىگەر كەلگەن كەزدە كورىنەدى. دوكتوردان تەمەكىنىڭ ءيىسى شىعىپ تۇرادى، ونىڭ جاۋىننان دىمقىلدانعان ساقالى تەرەزانى تىتىركەندىرە قويعان جوق. ول ناۋقاستى ءۇستىرت قانا تىڭداپ، ادەتتە: "دەگەنمەن، ءسىزدىڭ جاعدايىڭىز جامان ەمەس سياقتى!" دەيتىن. ولار مۇنىڭ ءولۋى تىم كۇتتىرىپ قويدى عوي دەپ ويلاپ جۇرسە كەرەك... نەگە جورج فيلو سەن — كلەردە ءالى دە قالىپ قويدى؟ ول نەنى كۇتەدى؟ "ەمتيحاندارعا ءدارىس تىڭداۋعا بارماي-اق دايىندالۋعا بولادى" دەپ سەندىردى ماري. مۇمكىن جورج اكەسىمەن قالۋعا ۇيعارعان شىعار، ول اكەسىنە كەرەك: پاريج ەندى ونى تارتا قويمايدى... قىزى بىردە ايتىپ قالدى:
— ەسىڭىزدە مە؟ ءسىز ونىمەن كورىسكەننەن كەيىن تالىپ قالدىڭىز. ول ءسىز تاۋىرلەنگەن كەزدە كەلەدى. دوكتور بوتەن ادامداردىڭ سىزگە كىرىپ-شىعۋىنا تىيىم سالدى... نە؟
تەرەزا كوزىن اشپاستان ايتتى:
— بالام، ءبىراق مەن ونى تىپتەن كورگىم دە كەلمەيدى...
بۇل ۇمىتىپ كەتكەن بەرنار مۇنىڭ ومىرىنە قايتادان كىردى. قايتادان جانىندا سول ەركەك؛ ول بۇرىنعىسىمەن سالىستىرعاندا ارىعان جانە ءوزىنىڭ سىرت كەيپىنە از ءمان بەرەتىن بولىپتى: باسى سالبىراعان، جەلكەسى جالتىراعان، ۇنەمى ۇندەمەيدى، كوزدەرى سپيرت ىشىمدىكتەرىن باسىپ ىشەتىن جانە جەڭىل سوققىدان جاتىپ تۇرعان ادامنىڭ كەزدەرىندە قانتالاپ كەتكەن. تەرەزا ەندى وزىنەن سونداي ارەكەتتى قالاي جاساي الدىم دەپ سۇرامايدى... ەندى سول ادام تاعى دا جانىندا بولىپ جانە مۇنى ءوزىنىڭ بۇكىل مىسىمەن ەزگەن كەزدە؛ ونى كەتىرۋ، ونى ءوز ومىرىنەن ءبىرجولاتا لاقتىرىپ تاستاۋ بۇعان ەڭ ءجونى سياقتى كورىنەدى... بۇل قاتەلىك جىبەردى، مىنە ول تاعى دا وسىندا... بۇل ءولىپ بارادى، ال ول وسىدان ون بەس جىل بۇرىن مۇنىڭ ءوزى باسىنان كەشكەنىندەي، ءومىردىڭ اقىرىن تاعاتسىزدانا كۇتىپ، مۇنىڭ قالاي ءولىپ بارا جاتقانىن باقىلاپ وتىر.
ول گازەتتى شيىرلاي بۇكتەپ، وعان قاقىرىپ قويدى، شىناشاعىمەن اياماي تىرناپ قۇلاعىن قاسىدى، ال ءوزىنىڭ جايعاساتىن تۇراقتى ۇستەلشەسى بار لاكوست ءدامحاناسىنان كەلگەن كەزدە قولىن قايتا-قايتا اۋزىنا اپارىپ، عاپۋ ءوتىنىپ وتىردى. تەرەزا ءۇيىقتاعىسى كەلەتىن كەيىپ ءبىلدىردى. سوندا ول كورشى بولمەگە كەتتى، ءبىراق ەسىكتى اشىق قالدىردى، بۇل ونىڭ جانىندا جۇرگەنىن سەزىپ جاتتى. "جو-جوق، — دەدى تەرەزا وزىنە، — مەن ونىڭ قازاسىن تىلەمەيمىن..." ءومىر بىرتە-بىرتە قاندايدا ءبىر قات-قابات تىرلىكتەرمەن ءوزىنىڭ موينىن بۇرعىزباي اكەتسە دە، بۇل نيەتى ەش ۋاقىتتا بۇنىڭ ويىنان كەتكەن ەمەس، مۇنىڭ بويىندا ماڭگى سول اۋەلگى قالپىندا قالا بەرگەن.
تەرەزا ولىمگە ەش تاۋەكەل ەتە المادى. جالپى العاندا، ءوزىن ءتاۋىر سەزىندى، تاماقتى جاقسى ءىشتى جانە ۇرەيدىڭ ءبارى كەتتى. ارينە، كەز كەلگەن ساتتە جۇرەگى "سىر بەرۋى" مۇمكىن. "جاقسى، دوكتور، — دەدى مۇنىڭ ەنەسى، — دەگەنمەن، ونىڭ "بەرىلەتىن" ءتۇرى جوق قوي"... ماري ەندى كۇزەتە بەرمەيدى، جاقسى اۋا رايىندا بەرنار اڭ اۋلاۋعا كەتەدى: كۇتۋشى بىرەۋدى ىزدەۋ كەرەك بولدى.
بىردە ماري اناسىنان ءالى دە انناعا سەنبەيسىز بە دەپ سۇرادى. تەرەزا يىقتارىن قيقاڭ ەتكىزدى: "ءوزىڭ بىلەسىڭ، مەن اقىلىمنان الجىپ ەدىم عوي. بايعۇس اننا!"، — دەپ جاۋاپ بەردى.
— ول بۇگىن كەشكە كەلەدى... سىزگە ءىش كيىمدەرىڭىزدى اكەلەدى... ءيا، نەبارى ەكى ايعا: ول ءقازىر ءوزىنىڭ قوجايىندارىمەن ساياحاتتا جۇرگەن الدەبىر جۇرگىزۋشىمەن ۋادە بايلاسىپتى. ءبىراق ەكى ايدان كەيىن...
— ەكى ايدان سوڭ؟
ماري قىزارىپ كەتتى:
— ءسىز ساۋىعاسىز، اپا، — دەدى.
اننانىڭ كەلۋى تەرەزانىڭ ءومىرىن وزگەرتىپ جىبەردى. ماري مەن ونىڭ اكەسى ەندى بۇعان تاڭەرتەڭ جانە كەشكە بىرەر مينۋتقا عانا كىرىپ شىعاتىن بولدى. تەرەزا قايتادان كۇتۋشىسىنىڭ جانىندا بولۋىنان تىنشي قالاتىن بالاعا اينالدى. ازىرگە اننا وزىمەن بىرگە بولعان كەزدە بۇل قورقاتىن ەشتەڭە جوق. ەڭ جايسىز مىندەتتەردىڭ ءوزىن اننا تىجىرىنباي ورىندايتىن سياقتى. اننا بوس زەرىگىپ وتىرمايدى: "ويلاپ قاراڭىزشى! ماعان بارلىق جاساۋىمدى قامداۋىم كەرەك" دەيدى. قىز ازىپ كەتتى، ءبىراق كۇيەۋ جىگىتىنەن جىراقتا جۇرگەنىنە ەش قىنجىلمايتىنىن ايتىپ سەندىرىپ باقتى. الايدا، ونىڭ كوپ ۇزاماي كەتۋى كەرەك. جۇرگىزۋشى جىگىتى ورالادى... ول وزدەرى تۇراتىن جاي ىزدەپ ءجۇر... پاريجگە جابىسىپ قالمايدى... وسىنداي تاتىمسىز سىپسىڭدى تىڭداپ جاتىپ تەرەزا: "وعان دەيىن مەن دە ءولىپ ۇلگەرەرمىن"، — دەپ ويلادى. بۇل ەندى انناسىز قالاي ءومىر سۇرە الاتىنىن ەلەستەتە المايدى.
ءۇيدىڭ تۇكپىرىنەن كەنەت مۋزىكا ەستىلدى: تۇستەن كەيىنگى سۇرەڭسىز ساعاتتاردى رويال، سكريپكا دىبىسى جايلادى.
— گرامموفون... — دەدى اننا. — ولار كەلدى...
جاقسى اۋا رايىندا تاڭەرتەڭ كۇيەۋ جىگىت پەن قالىڭدىق اتپەن قىدىرۋعا جينالعاندا قاتتى تاباندى قورادان تۇياقتاردىڭ شىدامسىز تىقىرى ەستىلىپ جاتتى. جانە ولاردىڭ قايتىپ كەلە جاتقاندارىن مۇزداق جولداعى سەگىز تۇياقتىڭ سىرتىلى بويىنشا دا بىلۋگە بولاتىن ەدى. الايدا، تۇماندى ءارى جاڭبىرلى كۇندەرى تەك گرامموفون عانا جورجدىڭ وسىندا ەكەنىن بىلدىرەدى. تەرەزا بۇل مۋزىكا بوزبالا مەن ءماريدىڭ اراسىندا وتكەل بەرمەس تۇڭعيىققا اينالماسا دەپ ويلاعان ساتتەر دە بولدى. مۇنىڭ ءبىر ءوزى، تەرەزا عانا، سول تەڭىزبەن ءجۇزىپ، تۇنشىعىپ جاتقان سابيگە جاقىنداي الار ەدى... الايدا، ونىڭ تاعى ءبىر رەت وسى بولمەگە كىرىپ كەتكەنى كەرەك... بۇنىڭ كەيىنگە قالدىرماي وعان ءالى ايتارى بار... اڭگىمە ماحاببات تۋرالى ەمەس... دەگەنمەن، ول قويعان كەزدە تەرەزا تۋرالى ويلاماسىن كىم ءبىلىپتى، تەرەزانىڭ بىردە كەشتە وعان سول مۋزىكا جايلى ايتقانى ەسىندە.
— جوق! — دەپ ايعايلاپ جىبەردى تەرەزا. — جوق!
— "جوق" دەپ كىمگە ايعايلاپ جاتىرسىز؟ ءسىز قيالداپ كەتتىڭىز، بەيشارا حانىم!
قىزمەتشى كەلدى. تەرەزا ونىڭ ۇلكەن قولىنان شاپ بەرىپ ۇستاي الىپ، الاقانى دىمقىلدانعانىن سەزگەنشە، جىبەرمەي تۇردى.
— اننا، ءسىزدىڭ كۇيەۋ جىگىتىڭىزدىڭ كەلۋىنە قانشا ۋاقىت قالدى؟
— ەكى اپتا، حانىم.
— ەكى اپتا! جوق، ءسىز بۇعان ەسەپ جاساماڭىز! ەكى اپتادان كەيىن دە مەن ءالى ءتىرى بولامىن!
— ءسىز ءتىرى بولىپ قانا قويمايسىز، مەنسىز دە تىرشىلىك ەتە الاتىنداي كۇيگە جەتەسىز.
بەرنار كەشكە تەرەزانىڭ بولمەسىنە كىرگەن كەزدە بۇل:
— مەنىڭ سىزدە سوڭعى ءوتىنىشىم بار... قورىقپاي-اق قويىڭىز: بۇل سىزگە قىمباتقا تۇسپەيدى، — دەدى.
ونىڭ تۇرىندە الاڭداۋشىلىق پايدا بولدى:
— قارا مايدىڭ جايىن بىلەسىز عوي... شارۋا بارعان سايىن قۇلدىراپ بارادى. ءسىز بۇگىنگى باعامدى كوردىڭىز بە؟
— بۇل مەنىڭ سوڭعى قيقارلىعىم. سىزدەن ازىرشە مەن ءتىرى تۇرعان كەزدە جۇرگىزۋشىنى — اننانىڭ كۇيەۋ جىگىتىن جالداۋىڭىزدى سۇرايمىن...
— جۇرگىزۋشى؟ ەسىڭىزدەن شاتاسقانسىز با؟ مەن وزىمدىكى وسىدان ءبىر جارىم جىل بۇرىن قوش ايتىسقانمىن. جۇرگىزۋشى! قارا ماي...
— ءيا، سولاي، ءبىراق بۇل اننانىڭ مەنىمەن قالۋى ءۇشىن عانا. تىم بولماعاندا، شامالى ۋاقىتقا...
— جۇرەك اۋىرىپ جۇرگەندە بىردەڭەنى كۇنى بۇرىن ءبىلىپ بولا ما؟ ءسىز دارىگەردى الداي الدىڭىز عوي... جۇرگىزۋشى! ال كۇنى بويى ونىمەن نە ىستەۋگە ءامىر ەتەسىز؟ جوق! بۇل سىزگە ۇناي ما! مەن مۇندايدى كۇتپەپ ەدىم! جۇرگىزۋشى! ايتارى جوق، ىڭعايلى ۋاقىتتى تاپقان ەكەنسىز!
ۇندەمەس جان مۇنى سوزدەرمەن باستىرمالاتىپ تاستادى، اشۋ — ىزا ونىڭ ءتىلىن شىعاردى. تەرەزادا ونىمەن تالاسار ال-دارمەن جوق ەدى. ەشتەڭە ىستەي المايسىڭ! بۇل ءولىپ بارادى، ال ول مۇنىڭ بۇل جالعانداعى ءالى دە جالعىز قادىرمەنى اننانىڭ جانىندا جۇرۋىنە... شامالى تيىن-تەبەنگە بولا باس تارتىپ وتىر! بۇكىل بايلىعىنان ءوز ەركىمەن باس تارتقان بۇعان... بۇل اپتىعا ايتىپ سالدى:
— مەن وزىمدەگىنىڭ ءبارىن بەرگەندىكتەن....
— وھو! ەندى...
بەرنار تۇسىنە قويدى، ءبىراق تىم كەش ەدى... ونىڭ نە ايتقىسى كەلگەنىن تەرەزا جاقسى ءتۇسىندى: ولار ەندى بۇل مۇرانى بىلاي دا الا الادى... تەرەزا وعان ول ون بەس جىلدان كەيىن جازباي تانىعان وقتى جانارىن قادادى.
— سويلەسە بەرىڭدەر، بالالارىم. مەن سەندەردى ەستىپ جاتقانىم جوق.
— ءبىز اڭگىمەلەسىپ وتىرمىز، اپا.
"مەن ونى ۇيىقتاپ قالعان بولار"، — دەپ ويلاپ ەدىم دەدى ماري اقىرىن، باسىن جورجدىڭ كەۋدەسىنە قويىپ جاتىپ.
— قىمباتتىم، كوزدەرىڭىزدى جۇمىپ جاتقان كەزدە ءسىز ولىككە ۇقسايسىز... بىلەسىز بە؟ اپام ءسىزدى تاعى دا وزىنە كىرىپ شىعۋدى سۇراپ جاتىر. Aha! مەن ءسىزدى وياتاتىن امالدى تاپتىم... ول بۇل جولى ەسىنەن تانىپ قالماۋعا ۋادە بەردى... ونىڭ سىزگە ايتقىسى كەلەتىن ماڭىزدى بىردەڭەسى بار سياقتى!..
— مەن وعان ەرتەڭ بارامىن، ەگەر دوكتور رۇقسات ەتسە...
— وھو! وعان ءقازىر رۇقسات ەتىلگەن... ونىڭ سىزگە نە ايتقىسى كەلەتىنىن ءبىلۋ قىزىق بولار ەدى... ءسىز سونان سوڭ ماعان ايتىپ بەرەسىز بە؟
جىگىت ەشتەڭە دەمەدى. اكىمدىك مۇناراسىنداعى ساعات ۇزاق سوقتى. كارى ايەل قوناقجايدان ايعايلادى:
— ساعات ون ءبىر! جورج مەن ءسىزدى قۋامىن.
ول كۇن سايىن دەرلىك كەشكە قايتىپ بارا جاتىپ تەرەزانى وياتىپ جىبەرەتىنىن، ءسويتىپ ءوزىنىڭ جۇرگەن ءجۇرىسى كەنەت يتتەر ءۇرىپ قويا بەرەتىن ۇيقىداعى دەريەۆنيادا ەستىلمەي كەتكەنشە بۇل وعان قۇلاق تىگىپ جاتاتىنىن سەزگەن جوق ەدى. كەيىنگى ءۇش كۇندە شامالى قار جاۋىپ، جەرگە تۇسەر-تۇسپەستەن ەرىپ كەتىپ جاتتى. ول تەك شاتىر جاپقىشتارىندا بولماشى اعاراڭدايدى. جورج ەرتەڭ تەرەزانى كورەدى. مىنە، بىرنەشە كۇن بويى جورج ءوز جۇرەگىندە تولعاتىپ: "مەن وعان ايتامىن..." دەپ جۇرگەندى ونىڭ وزىنە اعىنان اقتارىلمايىنشا تەرەزا بۇل دۇنيەدەن كەتە قويمايدى. ول جۇلدىزدار جامىراعان قىسقى اسپانعا كوز تاستادى. بۇل وعان نە ايتادى؟ مۇنىڭ تاعدىرى ءۇشىن الاڭداماي، ونىڭ ۇيىقتاپ كەتۋىنە بولادى، ول بۇعان ەشقانداي جاماندىق جاساعان جوق، ونىڭ مىندەتى سەمىپ بارا جاتقان جۇرەكتەردى كايتا سوعۋعا ءماجبۇر ەتۋ ءۇشىن ولاردى سىلكىلەۋ بولىپتى، ول قاسيەتىنىڭ قاسيەتتىسى ادامنىڭ جانىنا ەنىپ، ونى ومىردە قايتا تۇلەتە الدى... اھ! بۇعان ول ماري مە، الدە باسقا ايەل مە، سەن — كلەر مە، الدە پاريج بە، اكەسىنىڭ وتىن قويمالارى مەن اعاش تىلەتىن جەرى نەمەسە قۇقىقتانۋ ۋچيليششەسى مە، ءبارىبىر! بۇل تەرەزا مۇنىڭ بويىنان اشقان قايناردان ءنار الاتىن بولادى. ءيا، ول مۇنىڭ جانىن اۋىرتتى جانە ماحاببات ساعىمىنا سامعاۋىن توقتاتتى. بۇل ەندى ەش ۋاقىتتا وزىنە-وزى ءماز بولمايدى، ەشقاشان قاناعاتتانا قويمايدى... ول مۇنان ءارى شەكسىز ازاپ شەگىپ جاتقان شەكارانى انىقتاي الۋدى ۇيرەنەدى... ءبىز وڭاشادا ءارى جازاسىز جاسايتىن جەكسۇرىن، بولىمسىز، قارا نيەت قىلىقتار اتىشۋلى قىلمىستاردان گورى ءبىزدىڭ بولمىسىمىزدى جاقسى سيپاتتايدى... جورج الشاڭ باسقان قادامدارى دەريەۆنيانىڭ بوس كوشەلەرىندە سارتىلداي ەستىلىپ بارا جاتىپ، وسىلاي قيالدادى.
— مەن الاڭقايدا كۇتە تۇرامىن، — دەدى ماري تىكسىنە. — بەس مينۋتتان اسپاسىن: دوكتوردىڭ ءامىرى! بەس مينۋتتان سوڭ ورالامىن.
جورج قاسىندا ءومىر ءسۇرىپ، ولۋگە تۋرالى كەلەتىن مىنا ايەلدىڭ داۋسىن جەك كورەتىنىن سەزىندى. ول ەسىكتى اشتى. تەرەزا جانىپ جاتقان تاس وشاقتىڭ الدىندا وتىر ەدى. العاشقى ساتتە بۇعان تەرەزا تولىسقان سياقتى كورىندى. ونىڭ بەتتەرى جۇمىرلانىپتى (ەگەر بۇل جەڭىل ىسىك بولماسا)، كوزدەرى كىشىرەيىپ كەتكەندەي. ونىڭ جانىندا سورەدە ىدىستار، قوڭىراۋ جانە جارتىسىنا دەيىن الدەبىر سۇيىق تولتىرىلعان شىنى اياق تۇردى. پەردەلەر ءالى جابىق ەدى دە تەرەزە اينەكتەرى قاپ-قارا سياقتى كورىندى.
تەرەزانىڭ ىلە تايدىرىپ الىپ كەتەتىن جۇگىرىپ تۇرعان كوزقاراسى عانا... بۇل ونىڭ قولىن ءسۇيىپ، جىميدى. ول الاڭ كوڭىل وتىرعانداي كورىندى، ەرىندەرى جىبىرلادى، كەرەك سوزدەردى ىزدەپ جاتقان سياقتى: ول ءبىرىنشى بولىپ سويلەر دەپ جىگىت ۇندەمەي تۇردى.
— مىنە... ءبىراق الدىمەن ماعان ۋادە بەرىڭىز... ءىس... قاتىستى... مەن ەش ۋاقىتتا شەشە المايمىن...
ءسويتتى دە ول مۇڭعا تولى كوزدەرىمەن جورجعا قارادى.
— ءبارى دە سىزگە بايلانىستى... ءسىزدىڭ اكەڭىزدىڭ جۇك اۆتوموبيلدەرى بار ەمەس پە، راس پا؟
بۇل ونى ساندىراقتاپ وتىر دەپ ويلادى.
— نەگە جۇك اۆتوموبيلدەرى؟
— ويتكەنى ول اۋىر جۇكتەردى تاسۋمەن اينالىسىپتى... ءيا، اننانىڭ كۇيەۋ جىگىتى... ەگەر ءسىزدىڭ اكەڭىز ونى جالداي السا... ونىڭ جاقسى كەپىل ۇسىنىمدارى بار... سوندا مەن مىنا قىزدان ايىرىلمايمىن... مەن ۇمىتتەنە المايمىن، سويتكەن وتە جون بولار ەدى!
ول سۇراقتى جانارىن جورجعا تىكتەدى. جىگىت ريزا بولماي قالعان سياقتى. نەگە مۇنىڭ ءتۇرى بۇزىلىپ كەتتى؟
— ەگەر مەنىڭ ءوتىنىشىم ورىنسىز بولسا....
ول قارسىلىق ءبىلدىردى: "جوق! جوق!" ول بۇل تۋرالى اكەسىمەن سويلەسەدى. راس، بۇل قازىرگى كەزدە بوس ورىن جوق شىعار دەپ ويلايدى. ءبىراق ازىرگە ول جىگىتكە جۇمىس تاۋىپ بەرۋگە بولادى. تەرەزا جەڭىل تىنىستاپ، جورجعا قارادى. جورج باك كوشەسىندەگى سول تۇندەگى سياقتى، اڭدىپ تۇرعان ءيتتىڭ ىزالى كەيىپىمەن، باسىن سالبىراتىپ تۇردى. الىستان، قۇمىعا جەتكەن داۋىس تەرەزاعا: "بۇل سول، مۇندا سوڭعى رەت كىرۋى! بۇل — ىستىق سۇيىكتى بالاڭ..." دەپ دىگىرلەي قايتالادى. بۇل — جورج. ول بۇعان سونداي ازاپتى كەيىپپەن قارايتىنداي بۇل وعان تاگى قانداي سوققى بەردى؟ تەرەزانىڭ تولقۋى جورجدان جاسىرىن قالا المادى. مىنە، ءوزىنىڭ ايتقىسى كەلگەنىن جايىپ سالاتىن ىڭعايلى ءسات، ايتسە دە ەندى بۇدان ءارى تەرەزانىڭ مۇنى تۇسىنە قوياتىن شاماسى جوق ەدى. جورج باستاپ كەتتى:
— جوق، ءسىز ماعان جاماندىق جاساعان جوقسىز...
ءبىراق بۇل قالعان بارلىق دايىنداعان ءسوزىن ۇمىتىپ قالدى. سوندا جىگىت باسىنا كەلگەن ءبىرىنشى سۇراقتى وعان قويا سالدى:
— ءسىز ءقازىر ۇيىقتايسىز با؟
ماري ەسىكتى اشىپ، بەس مينۋت ءوتتى دەپ داۋىستادى. تەرەزا ارباسىنا سۇيەنىپ، جورجدى باقىلاپ تۇردى: ول تەرەزانىڭ ارباسىنىڭ ۇستىنە جەڭىل ەڭكەيدى، جىگىتتىڭ ءجۇزى وعان كورىنبەيتىن ەدى. جورج ءماريدى ەستىمەگەن سياقتى، ءسويتىپ تاعى قايتالادى:
— ءسىز ۇيىقتايسىز با؟
ناۋقاس باسىن شايقادى. ول ەندى ۇيىقتامايدى: تۇنشىعۋ القىمداپ كەدەرگى كەلتىرۋدە. قاراڭعىدا ۋاقىت باياۋ جىلجيدى.
— ءسىز وقيسىز با؟
جوق، ول وقي المايدى.
— مەن ەشتەڭە ىستەمەيمىن. مەن ساعاتتىڭ قالاي سوققانىن تىڭداپ وتىرمىن. ءومىردىڭ تاۋسىلۋىن توسىپ وتىرمىن...
— ءسىز ءتۇننىڭ ءبىتۋىن دەگىڭىز كەلدى مە؟
تەرەزا كەنەت مۇنىڭ قولىنان ۇستاي الدى. جىگىت مەيىرىم مەن ءۇمىتسىز اڭساۋعا تولى مىنا كوزقاراسقا نەبارى بىرنەشە سەكۋند قانا شىدادى.
— ءيا، بالالارىم، ءومىردىڭ ءبىتۋىن، ءتۇننىڭ اقىرىن توسىپ وتىرمىن.
اۋدارعان اقايدار ىسىم ۇلى
You Might Also Like
