ەسىكتىڭ كورول ءليرى
1
قازاق قاي زاماننان استارلاپ سويلەگەندى ۇناتادى ەمەس پە. اشقاراق، قوماعاي ادامدى «ءىشىنىڭ جىلانى بار» دەيدى؛ ەلگە باسى قوسىلمايتىن كىسىنى «كىسىكيىك» دەيدى؛ ال، وزىنە-وزى دامىل تاپتىرماي، ارتىق بەينەتكە ۇرىنىپ جۇرەتىن ادامدى «ىشىندە جايتاسى بار» دەيدى. جايتاس دەپ تۇرعانى — كادىمگى نايزاعاي، نايزاعايمەن قوسىلىپ اسپاننان كيەلى تاس تۇسەدى، ول تاس عايىپتان كەلىپ ءبازبىر كىسىنىڭ جان الەمىنە ءوتىپ كەتەدى بىلەم عوي. ىشىنە نايزاعاي تاسى ەنگەن ادام ءقايبىر وڭسىن. ەكى اياعى دامىل تاپپايتىن تىنىمسىز بولىپ شىعا كەلمەك. تىنىش تۇرعان نارسەگە سۇيكەنە كەتپەك، شىنىمدى ايتسام، الگى جايتاس مىنا مەنىڭ ىشىمدە مە دەپ قالامىن. مىنەكەي، تاعى دا تاڭ الەتىنەن تۇرامىن. شىعىپ كەلە جاتقان كۇننىڭ سارى ساۋلەسى تەرەزە جاقتاۋىنا قايماقشا جۇعادى. ەكى بۇرىشتا شاشى بۇرقىراپ ەكى بالام جاتىر، ۇلكەنى ونىنشى كلاستا، كىشىسى جەتىدە وقيدى. بۇل شىركىندەردى ايقايلاپ وياتىپ، ءۇي شارۋاسىنا جەكپەسەڭ بار عوي، اسى اسپازدان، نانى ناۋبايدان، تۇسكە دەيىن ۇيىقتايتىن ادەتتەرى. سىرتتا كوجەسى قۇيىلماعان كۇشىك قىڭسىلايدى. سالاق كەمپىردىڭ شۇيكە جۇنىندەي بولىپ تۇتەلەنىپ ايەلىمنىڭ جاتىسى اناۋ؛ وسىدان ون، ون بەس جىل بۇرىن بۇرىمى توقپاقتاي، جاراعان تايداي، قۇلىن مۇشەلى كەلىنشەك ەدى. پاتەردەن پاتەرگە كوشىپ، جازدا سۋ، قىستا كومىر تاسىپ، يتىراقتاپ ارىنەن ءار قالماپتى، قاراپ تۇرىپ اياپ كەتتىم. ايەلىم وياندى. «اقىلدىڭ اۋلىنا ويىسايىق، بايبىشە، — دەيمىن، سىعانعا ۇقساپ كوشە بەرسەك توزىپ كەتەتىن ءتۇرىمىز بار. ءىنشاللا، ينستيتۋتقا ىشتەي ءتۇسىپ، سىرتتاي وقىپ، جەتى جىل دەگەندە تامامداپ ديپلوم الدىم. كەشە قالا ىرگەسىندەگى سوۆحوزدىڭ ديرەكتورى كەزدەسىپ ەدى، «بالا، ارىق توقتىداي ازىپ كەتىپسىڭ، سوۆحوزعا كەل، جەر بەرەيىن؛ قاراجاتىڭ بولسا ءۇي سالىپ ال» — دەپ كەڭەس بەردى...
ايەلىمنىڭ ۇنىندە ارىلماس مۇڭ بار. «جازعان-اۋ، ازعانا اقشانى ديپلوم جۋامىن دەپ قۇرتىپ تىندىڭ، بۇل كۇندەگى كەسەك پەن اعاش ۋداي قىمبات، سۇيەنەتىن تۋىسقان تاعى جوق، اكەڭنەن قالعان ونشاقتى قويدى ءدىندار مارقۇمنىڭ جەتىسىنە، قىرقىنا، جۇزىنە، جىلىنا سويىپ تاۋىستىڭ؛ جالعىز كىلەمدى جانازا شىعارعان مولدا قولتىعىنا قىسىپ كەتتى، نەڭە سەنىپ جەر الامىن دەيسىڭ». «اۋ، مىنا ۇيدە كەشە تۇنىمەن دۋمانداتىپ ديپلومدى جۋعان جولداستارىم قول ءۇشىن بەرەر، كومەكتەسەر: وتىزدان استىق، قىرىقتىڭ توبەسى قىلتيدى، قاشانعى ءوز ەلىمدە، ءوز جەرىمدە پاتەرشى بولىپ قاڭعىرامىن».
ايەلىم كۇرسىندى. «بىلدەي بىرلەستىكتە ىستەيسىڭ، قۇيرىعىڭ تەسىلىپ، ساۋساعىڭ سۇيەلدەنىپ قاعاز كوشىرگەنىڭە التى جىل بولىپتى، باسپانا بەرمەس دەيمىسىڭ: جەتى جىلدا التى پاتەر الماستىرىپ، ورىستىڭ زاكتەنگەن جامان ءۇيىن جوندەيمىن دەپ شارشادىم».
قوساعىم تاناۋىن ءجيى تارتىپ سىقسىڭداپ قالدى.
كەنەپ قالپاعىمدى ۇستەل استىنان، رەزەڭكە نوسكيىمدى جاستىق ۇستىنەن تاۋىپ تەزدەتىپ كيىندىم. ۇيدەن شىقتىم. كۇن جەلكەمدەۋ ەكەن، بۇيىرىمە شانشۋ ءتيىپ، تەر قاتتى. ءوزىم ىستەيتىن بىرلەستىكتىڭ باستىعىنا ەندىم، وسىلاي دا وسىلاي، استاناعا سىيماي پاتەرشى بوپ وكپەم تەسىلدى ابدەن دەدىم. «وي-بوي-وي، ەۋروپادان قىسقارىپ كەلگەن اسكەر سەمياسىنا، ءار تۇكپىردەن باس ساۋعالاپ، شابادانىن ارقالاپ ءۇيىلىپ جەتكەن بوسقىندارعا ءۇي تاپپاي دىڭكەلەپ وتىرمىن»، — دەپ باستىعىم زار قاقساپ شىعارىپ سالدى. ءوز كوتىرىمدى ءوزىم قاسيمىن با، قايتەمىن. مەنىڭ جىلاعانىم مىسىقتىڭ جىلاعانىنان ارزان. ادامنىڭ قۇنى كەمىگەن زامان. كوشەگە شىعىپ ءارى سەندەلەمىن، بەرى سەندەلەمىن، وي ىشىنەن وي تەرەمىن. پالەن جىل ىستەگەن مەكەمەدە كۇيەۋى اۋعان سوعىسىنان ورالماعان ەكى جەسىر بار، ءۇي بولىنەر بولسا — سول شىركىندەر جولىمدى كەسپەس دەيمىسىڭ، جۇيكەمدى جۇقارتىپ، كوزىمدى تەسپەس دەيمىسىڭ. وسىدان ەكى جىل بۇرىن قالا ىرگەسىندەگى سوۆحوزدى تەكسەرىپ بارعانمىن. شارۋا باسشىسى اڭقىلداعان اشىق، ىشىنە تاس سالعان شەلەك سەكىلدى اقكوڭىل كورىنگەن، سالدىراپ وتىرىپ: «بالا، ءۇي سالامىن دەسەڭ جەر بەرەمىن» دەگەنى بار ەدى. سول ءسوزدى ارقالانىپ تانىس كىسىگە توتەلەدىم. سوۆحوز كەڭسەسى قايتا سالىنىپتى، سيىر بۇيرەگىندەي بۋىلتىعى، بۇرىلىسى كوپ بىردەمە؛ داڭعىراعان داۋىستى جىراقتان جازباي تانىدىم. مەنى كورىپ ءتۇسى بۇزىلىپ، ەرنى كوگەردى. بار مۇڭىمدى سايراپ ايتىپ بەردىم. قۇلاق سالىپ وتىرىپ بىرتە-بىرتە رەڭى كىردى، سامايىنان سورعالاعان تەرىن ءسۇرتتى، ەسەپشىسىن شاقىرىپ الدى. «مىنا بالاعا ۇلكەن جولدىڭ قۇيىمىشاعىنان جەر بەر» — دەدى. جۇرگەن اياققا جورگەم ىلىنەدى دەگەن راس. اۋەلى ايەلىم قۋاندى. سوسىن بالالارىم قۋاندى، ولاردىڭ قۋانعانىن كورىپ وزىمدە ەس جوق. سەنبى، جەكسەنبى سايىن بالاعىمدى ءتۇرىنىپ كەسەك كۇيامىن.
جۇمىس كۇندەرى كورىنگەن جۇك ماشيناسىنا قول كوتەرىپ جولدا تۇرامىن: «ءىنىم، ءبىر جارتىعا قۇم جەتكىزىپ سالشى... «جەرلەس، وتىز تاقتايدى ىرگەدەگى ۇجىمعا اپارىپ تاستاشى... «جولداس، قۇلىڭ بولايىن، جيىرما سومعا راستۆور تاپشى...».
وي، ءپالى-اي وسى دا ءومىر بولىپ پا! جورالارىمدى شاقىرىپ اي سايىن اسار جاسايمىن، راديو تىڭدامايمىن، گازەت اشۋدى ۇمىتقالى قاشان، تەلەديدار كورمەيمىن، باسىم جاستىققا ءتيدى — ءبىتتى قور ەتە قالامىن. اڭگىمە توركىنى – قىشتىڭ قۇنىنان، سەمەنتتىڭ پۇلىنان توڭەرەكتەپ اسپايدى.
ادامنىڭ ورتاعا ساي وزگەرۋى وڭاي بىلەم. جان سارايىمداعى جايتاسىم تىنىشتىق بەرمەي، تيتىقتاۋعا بەت الدىم. ءىشىمدى ورتەپ، مازالاپ تۇرعان جايتاس بولماعاندا بار عوي، كەنەپ قالپاعىمدى جەرگە ءبىر-اق اتىپ، رەزەڭكە نوسكيدى لاقتىرىپ جىبەرىپ، جالاڭاياقتانىپ، استىما كورپەشەنى قالىڭ توسەپ، ءشانيىپ جاتار ەدىم. جان تىنىشتىعىن ارماندايمىن. جۇر-جۇرلەيتىن، تۇر-تۇرلايتىن، مازالايتىن سول شىركىن. ءۇيى قۇرعىر بيىل بىتپەسە كەلەسى جىلى بىتەر دەپ، شەگەمەنەن جەر شۇقىپ... قينالامىن... كۇيزەلەمىن دە شاتىرعا قالاي مايمىلشا ورمەلەپ كەتكەنىمدى بىلمەي قالامىن. ءقوپ كورىم پىسەندىلىگىمە ءوزىم تاڭدانامىن. الدەن ۋاقىتتا ايەلىم تومەننەن داۋىستايدى. «وتاعاسى، تومەنگە ءتۇسىپ دەم الساڭشى، ويلاساتىن ازىراق شارۋا بار»، — دەيدى. «وماي دەگەن، اياق استىنان قالاي جانىڭ اشي قالدى، ارعى ويىڭدى سەزىپ تۇرمىن»، — دەپ جورىتا كەيىگەن بولامىن. ايەلىمنىڭ اياق استى قامقورسي قالعانىنان ىشتەي سەكەم الىپ، ءقاۋىپ قىلامىن. «شيفەردى تۇگەل قاعىپ بىتپەي تىرپ ەتپەيمىن، تۇسپەيمىن. ەرتەڭ قارا كۇزدىڭ سۇمەلەگى سۇمەكتەسە — توبەمىزدەن تامشى اعادى». «وتاعاسى-اۋ، الگى ۇلكەن ۇل ۇيلەنەمىن دەي مە، بىردەمەنى بىقسىتىپ جۇرگەن، بىرەۋدىڭ اپ-ادەمى قىزىن الىپ كەلىپتى». نەعىل دەيدى!
بارماعىمدى وڭدىرماي جانشىپ الدىم، كالاي تومەنگە سىرعاناپ تۇسكەنىمدى بىلمەي قالدىم. قىسىلتاياڭ شاقتا قاتىن العىش ءزانتالاقتى كورە قالايىن دەپ بولمەلەردەن ىزدەپ جۇگىرىپ ءجۇرمىن. «قايدا، قايدا؟» دەيمىن. «ۇيلەنگەندى كورسەتەيىن مەن وعان، ماي شەلپەكتى تاپكان ەكەن، ەكى قولىمدى ون ەتە الماي، تاقتايدىڭ ءبىر شەتىنەن ۇستاپ جىبەرەتىن ادام تاپپاي كوزىم كىرتيىپ جۇرگەنىم مىناۋ! كورسەتەيىن مەن وعان، ۇيسىز-كۇيسىز ءجۇرىپ توسەگىن سايلاعان قالاي بولاتىنىن!».
ءار جەردەن ءبىر باسىپ ءۇيدى تۇگەل ءتىنتىپ شىقتىم، اق كويلەكتى ۇرپيگەن، كوبەلەك سەكىلدەنگەن الدەنەگە بەتتەسىپ قالا بەرگەنمىن، سويتسەم بولاشاق كەلىنىم سول ەكەن، الگى ءزانتالاق اشۋىمنان قورىقسا كەرەك، تەرەزەنى اشىپ سىتىلىپ زىم-زيا جوعالىپتى. قايدا-قايدا!.. ەنتىگىمدى باسىپ، ساباما ءتۇسىپ، اقىلدىڭ اۋلىنا ويىسىپ، ويلانعان كەزدە — وسى ءىسىمنىڭ قۇر بەكەر ەكەنىن كەيىنشە ءبىلدىم، بولار ءىس بولىپ قالىپتى. ءوز قولىمدى ءوزىم كەسەم بە. الگى ۇلپىلدەگەن اق ۇرپەك قىزدى وتىمنىڭ باسىنان قۋىپ قاي ۇشپاققا جەتەمىز. ءارى ويلادىم، بەرى ويلادىم، ابدىرەنىڭ تۇبىنەن تابىلعان ءۇش ءجۇز تەڭگەگە وكىمەتتەن كوتەرمە نەسيە سۇراپ، تولىقتاپ، ءولىپ-وشىپ، جازعان قۇلعا داۋا جوق دەپ، قالتامدى تومپايتىپ قاتىنىمدى قاسىما ەرتىپ، كۇدالىققا شىعامىن باياعى. سويتسەم بولاشاق قۇدامنىڭ ءۇيى تاياق تاستام جەردە، قالىڭ باۋدىڭ ىشىندە «ءاۋ» دەسەڭ داۋىس جەتەتىن اۋىلدىڭ شەتىندە ەكەن. ساماي تەرىم سورعالاپ، يتتەردى ابالاتىپ ەنتىگىپ، بولاشاق كەلىنىمنىڭ ۇيىنە باس سۇعايىن. ويلاعام: قۇدالار «جالعىز قىزىمىز قايدا قاشىپ كەتتى» دەپ وز-وزىنەن بوعىن پىشاقتاپ، شۋ شىعارىپ شالا ءبۇلىنىپ جاتقان شىعار دەپ. اۋلاسى تىم-تىرىس، ەسىگى اشىق. اياعىمىزدى شەشىپ، «كىم بار-اۋ»، — دەپ ەسىكتى اشايىن، تورگە وزايىن، ماڭايىما قارايىن.
وڭ بۇيىردە جۇمساق ديۆان ۇستىندە كوسىلىپ بولاشاق قۇدام جاتىر، قۇدامنىڭ وسى ەكەنىن بىردەن تانىدىم. اق ۇرپەك كەلىننىڭ تامپيگەن تاناۋىن مۇندا دا ۇشىراتتىم. قۇدامنىڭ باس جاعىندا قۇمىرا تولى سىرا، قولىندا «الماتى اقشامى»، ءقىزارابورتىپ قيالعا باتىپ جاتقان سەكىلدى، ۇستىنە ەنگەن ءبىزدى شانشۋداي سەزىنىپ، تىكسىنىپ قابىلدادى.
«بۇل قايسىلارىڭ» دەگەن كىسىشە وتىرىپ-وتىرىپ قولىنداعى گازەتتى بىلاي تاستادى. سالقىن سىرا قۇيىلعان قۇمىرانى باسىنا كوتەرىپ شولدەن كەلگەن كىسىشە قۇرقىلداتا باستادى. سابازدىڭ ساۋشىلىعى نەتكەن مىقتى دەپ تاڭ قالامىن باياعى. ءوز باسىم سالقىن سۋ ىشسەم بولدى باسپام كوتەرىلىپ، تاماق بەزىم جارىلىپ، قان تۇكىرىپ ازاپ شەگەمىن. جايداق جوزىنىڭ جيەگىنە تىزە بۇگىپ تىلگە كەلەمىن. «بالالار ءبىرىن-بىرى ۇناتقان سوڭ نەسى ايىپ، اتا سالتىن ۇستاپ تاپقانىمىزدى قالتامىزعا سالىپ، بۇگىن مىنەكەي، ايەلىم ەكەۋىمىز كەلدىك»، — دەيمىن. ءۇي يەسىندە ءۇن جوق.
ايەلىم ماعان، مەن وعان اڭىرايىپ قارايمىن. وسى مەزەت سىرتقى ەسىك اشىلىپ، دالادان سومكە ارقالاپ قاراتورىنىڭ ادەمىسى بۇيرەك بەت كەلىنشەك ەندى. سىپايى ۇنمەن سالەمدەستى. دەرەۋ كورپەشەنى سىلكىپ، جوزىنىڭ ءۇستىن ءسۇرتىپ شالا ءبۇلىندى. كۇيەۋىن «مۇڭسىز» دەپ بۇيىرىنەن ءتۇرتتى، «كىسىلەردى تورگە شىعار، سەندەي ۋايىمسىز، دىمسىز، مۇڭسىز سەرەيگەن پالەگە قوساقتاعان قۇدايدا عوي كوز جوق»، — دەپ جاسىن كورسەتپەي سىعىپ الدى. بۇيرەك بەتى دۋىلداپ قىزاردى. اياپ كەتتىم. «مۇنداي نارسە حاننىڭ ۇيىندە دە بولادى، قاپا بولماڭىز»، — دەيمىن، تىزەمدى بۇگىپ، مالداس قۇرىپ جاتىپ. بولار ءىس بولدى، بوياۋى ءسىڭدى، شاڭى شىعىپ بۇرقىلداعان تىرشىلىك ساپارىندا مەنى عوي الىپ كەلىپ مىناداي مۇڭسىز اداممەن قوساقتاعان ۇلكەن ۇلىمدى ويلاسام، ءاي تۇلا بويىم قالشىلداپ زىعىردانىم قاينايدى، قۇيرىعىم قونىس تاپپاي كەتەدى. مۇڭسىز ىرجالاقتاپ كۇلەدى، تۇرىپ كەلىپ قولىمدى الادى، ۇستارامەن قىرعىزعان سوپاقشا تاقىر باسىن كوستەڭدەتە سىيپايدى. «ساياساتپەن تانىسىپ ساۋاتىمدى اشىپ جاتىر ەدىم، قايدان بىلەيىن»، — دەيدى. «ەرتەڭگىسىن كەڭسەگە ءبىر سوعادى دا باسىن بىلعاڭداتىپ قايتىپ كەلەدى، سودان كۇن باتقانشا قورىلداپ ۇيىكتايدى. ەندى تۇنىمەن كوز ىلمەي تىرشىلىك جاسايتىن شىعار دەپ ويلايسىڭ، جوق، باسى قازانداي بولىپ تاعى ۇيقىدان باس كوتەرمەيدى»، — دەپ سۇيكىمدى سىلىڭعىر كەلىنشەك شىج-بىج. مىنا بىتپىلدىقتى ەسىتىپ وتىرىپ تەزىرەك بوستەگىمدى كوتەرگىم كەلەدى، قوي، ءا، دەپ ىشتەي ءقاۋىپ قىلامىن: ءۇي سالىپ بەينەتكە بەلشەمنەن باتىپ جۇرگەنىم ازداي-اق، مىنا مۇڭسىز ءوزىنىڭ جوندەلمەي جاتقان قوراسىن، ورىلماي جاتقان جوڭىشقاسىن مەنىڭ موينىما ارتىپ سورىمدى قايناتار.
اۋلاسىن سىپىرتار. الگىدە ايەلى ايتىپ قالدى: بۇل ءۇيدىڭ جانە ءبىر تىعىلتاياڭ شارۋالارى بىتپەي، تاعى ءبىر جولعا جۇرەتىن جاعدايى بار ما، قالاي، قوي، ءا، ەرتەرەك كارامدى باتىرايىن. الگى مۇڭسىز تۇكپىردەگى قوراسىن اشىپ ىشىنەن تىرىستىرىپ ءبىر تۇساعىن سۇيرەپ شىعاردى، باتا سۇرادى. «ال، قۇدا-ەكەم، مىنا جاندىكتى ءوزىڭ باۋىزداپ، ءوزىڭ جاۋكەمدە — قولىمنىڭ تۇك ەبى جوق» دەپ جالاڭداعان جەز ساپتى پىشاعىن ۇسىنىپ جاتىر. امال جوق، تانىسىپ تۇرعانىمىز وسى، ءقايتىپ بۇرىلىپ كەتەيىن، مالدى ءوزىم سويىپ، مۇشەلەپ بۇزىپ، تىلشەلەپ، تۇزداپ سورعىتىپ بەردىم. ايەلىم باس، سيراق ءۇيىتتى. ۇلكەن اس ۇستىندە مۇڭسىز جىگىت ازداپ قىزىپ قالدى ما، الدە بويعا سىڭگەن ادەتى سول ما، جۇبايىمەن ازىن-اۋلاق كەرگىلەسىپ الدى، ءبىر-بىرىنىڭ ءمىنىن قازبالاپ ايتىپ قۇلاقتى سارسىلتتى. ويلايمىن: بەينەتىم ەگىز جاراتىلىپ ءوزىمنىڭ دە وڭىپ جۇرگەنىم شامالى، انا ءتورت بولمەلى ۆەراندالى ءۇيدى جاقىندا ءبىتىردىم، ەندى مىنا مۇڭسىزدىڭ دىمبىلمەس ۇرپەكباس قىزىن تاربيەلەپ، ادام ەتەمىن دەپ ءجۇرىپ، ءاي، ميىم اتالا بولار، شاشىم اعارار... ءتۇن ورتاسىندا نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، كەۋدەم قىسىپ، اۋا جەتپەي، ەلىرمەلەپ ۇيىقتاي السامشى. اينەكتەن اي ساۋلەسى سۇتشە قۇيىلادى. ايەلىم مازالانىپ ويانىپ كەتكەنى.
— ىشكەن قىشقىلىڭ جاقپاي وتىر ما، نەگە جاتپايسىڭ؟
— بىلمەيمىن، جۇرەگىم قوبالجۋلى.
— ۇلكەن ءىستى بىتىردىك ەمەس پە.
— كۇنى ەرتەڭ تاعى ءبىر قالىڭ بەينەت كۇتىپ تۇرعان سەكىلدى.
— قايداعىنى ايتپاشى. ءۇيدى سالىپ بىتىردىك، اششى ىشەكتەي شۇبالعان سىرت وقۋدى تامامدادىڭ، ساكەنىڭ، مىنەكەي، ۇيلەنىپ وتىر، ەندى عوي ادال تاپقان نانىمىزدى قارا شايعا ءجىبىتىپ جەپ جان تىنىشتىعىن ويلايتىن
شىعارمىز. ەرمەك جەتىلىپ ۇيلەنەم دەگەنشە قور جيىپ، جۇرت قاتارلى ۇلكەن وتاۋ قارا شاڭىراق بولىپ قالارمىز.
— ءاي، قايدام، جۇرەگىم تەگى جانشىلىپ سوعىپ تىنشىتپايدى.
— نە بولسا سونى ايتا بەرمەشى، جازعان.
اي ساۋلەسى تەرەزەدەن تاڭ سىز بەرگەنشە قۇيىلدى، ايكەزبە اۋرۋىنا ۇشىراعان ادامشا كۇبىرلەپ، كۇڭگىرلەپ، ەلىرمەلەپ تەگى مازام كەتتى. ەرتەسىنە، جوق، ەرتەسىنە ەمەس-اۋ، ءۇشىنشى كۇن دەگەندە كەلىن ءتۇسىرۋ تويىن جاسادىم. كەلگەن كىسىلەر ريزا بولىپ كەكىرەلەپ تارقادى، ريزا بولعانى ەمەي نەمەنە، ءبىر ماشينە قۇدالار كەلگەن، قايتارىندا كارتوپ سالعان قاپقا ۇقساتىپ ۇيىپ-توگىپ ۇلكەن ماشيناعا ازەر تيەدىك، ءتۇسىپ قالعانىن ءتۇن ورتاسىندا «بەلارۋسپەن» جەتكىزىپ سالدىق. كەلىنشەگىمنىڭ تىرسەگى-تىرسەگىنە توعىسىپ، بەتىنەن بوزداعى شىعىپ سىلەلەپ شارشاپ توسەگىنە باس قويار كەزدە ايتقانى: ءبىتتى... بولدى... قۇتىلدىق...
كىمنىڭ نەدەن قالاي قۇتىلعانىن جەر بەتىندە بالاعىمەن شاڭ سىپىرىپ تىرشىلىك كۇيتتەگەن پەندەسى قۇرعىر بىلمەيدى ەكەن؛ بارشا پارمەن تاعدىرىڭنىڭ قاراۋىلى — قۇدىرەتى كۇشتى جاراتقان يەنىڭ قولىندا بىلەم. ايتپەسە ەندى ءشانيىپ جاتىپ قارا شايىمدى تىنىشتىقپەن ىشەرمىن دەگەن قۇس ارمانىمنىڭ قۇيرىعىن دا ۇستاي الماي كالدىم. ىشىمدەگى جايتاسىم قوزعالىپ كەتكەن سەكىلدى. تاڭ الپەتىنەن قاعاز سالعان پاپكەمدى قولتىعىما قىسىپ، قالپاعىمدى ميلىقتاتا كيىپ قاسقا جولعا ءتۇسىپ ەڭكەڭدەپ بارا جاتقانىمدى ءبىر-اق ءبىلدىم: وكشەم جەرگە تيمەي بارا جاتقانى — قىزمەتتىڭ جايى: يا ۇيىمە، يا كۇيىمە مىسقالداي پايداسى جوق بىرلەستىكتەگى جۇمىسىمنان شىعىپ، وسى قالا ىرگەسىندەگى سوۆحوزدىڭ مايلى كەمىكتىڭ باسىنداي جايلى جۇمىسىنا تۇمسىعىمدى تىعىپ الۋ. كەشە كەشكىسىن سوۆحوز ديرەكتورى: «قولىڭنىڭ ەبى بار، ءجونى ءتۇزۋ بالا ەكەنسىڭ، ينجەنەر قويامىن، كەلسەڭ كەل»، — دەگەن. سول ءسوز قيالىما قامشى بولىپ تۇنىمەن كىرپىگىم ايقاسپاي شىققانىن ايتىپ نەعىلايىن. بىرلەستىك باستىعى كەتەتىنىمدى ەسىتىپ نالىپ كالدى. «ءۇي بەرمەدى دەپ رەنجىپ بارا جاتقانىڭدى سەزەمىن، ءسال كىدىرگەنىڭدە ءوز قارجىمىزبەن ءۇي سالۋدى باستايتىن ەدىك... وكىنىشتى... وكىنىشتى... بىلگىش مامان بىزگە دە قاجەت، — دەدى. قايدا باراتىنىمدى سۋىرتپاقتاپ سۇراپ ءبىلىپ العان سوڭ، باسىن شايقاپ، تاڭدايىن تاقىلداتتى. «وكىنىشتى-اق، — دەدى، — باسىڭدى ماي توپىراققا تىعىپ، كوربەينەتكە باتۋ ءۇشىن بارا جاتىرسىڭ. ءاي، جىلى ورىندى سۋىتپاعانىڭ ءجون ەدى...» بىلىكتى باسشىنىڭ كەڭەسىن قۇلاققا قىستىرماي پاپكەمدى قولتىعىما قىسىپ، وكشەم جەرگە ءار جەردەن ءبىر-اق ءتيىپ، كەتە بەرىپپىن. بىرلەستىكتەگى مىندەتىمنەن بوساپ، ىرگەدەگى كوتەرەم سوۆحوزعا ينجەنەر مەحانيك بولىپ ورنالاستىم. ەرتەسىنە تاڭ ادەتىنەن اياعىما كەرزى ەتىك، ۇستىمە كەنەپ كومبينەزون كيىپ جۇرەكسىنىڭكىرەپ كوك گاراجدىڭ ەسىگىن اشايىن. اۋەلگىدە كەڭ گاراجعا تۇيە كەلەسى، جىلقى ءۇيىرى مە، الدە باياعى شىڭعىسحاننىڭ مۇزداي تەمىر اسىنعان قيساپسىز تۇمەنى ەنىپ كەتكەن بە دەپ ويلاعام. بەلى كەتكەن تەلەجكا، ءتوس شىنجىرى توگىلىپ تۇسكەن تراكتور، موتورى تونالعان ماشينا، كوكقۇتان مويىن كومباين بەيبەرەكەت پىرداي بولىپ شاشىلىپ جاتىر، اياق باساتىن بوس جەر قالماپتى. ەسەپتەگى سەكسەن ماشينانىڭ جيىرما ءۇشى عانا دوڭگەلەيدى، وڭگەسى ءولى تەمىر انشەيىن. «بۇل كۇرعىرلاردى شارۋاشىلىق ەسەبىنەن نەگە شىعارىپ قۇرتپاعانسىزدار»، — دەپ سۇرايمىن ەسەپشىدەن. «امورتيزاسياسى بىتپەي اكت جاسالمايدى»، — دەپ ول بايعۇس بەزەكتەيدى، — كوبى قۇنتسىزدىقتان، ورعا ءتۇسىپ، سوعىسىپ قيراعاننان بۇلىنگەن، ەگەر بار عوي، بىلەك سىبانىپ جوندەيتىن كىسى بولسا ءبىرازى ىلدەبايعا جاراپ قالادى؛
مىنا دوڭگەلەك ديرەكتوردىڭ تويىنا تاۋدان تايىنشا تاسىپ ءجۇرىپ بەلتەمىرى ۇزىلگەن؛ وڭعاردىڭ ەسەرلەۋ بالاسىنىڭ تەرەككە سوعىپ قيراتقان جۇيرىگى وسى؛ وڭعاردىڭ جيەنى قۇلپىناي ساتامىن دەپ سىبىرگە جونەلىپ سۇيەگى ازەر جەتكەن ءتورت توننالىق ماشينا مىناۋ؛ وڭعاردىڭايەلىنىڭ استىنان تۇسپەي موتورى ورتەنگەن گازيكتىڭ قاڭقاسى بۇل؛ جوندەيتىن ەپسەكتى قول بولسا ءالى دە سۇيرەتپەگە جارايدى. قوسىمشا بولشەك ىزدەيمىن دەپ شاعىن اۆتوبۋستى وڭعار كوكەم كوكتەمنەن سەلكىلدەتىپ ءمىنىپ جۇرگەن. «وڭعارىڭ كىم، ايتساڭشى؟» دەپ ىشقىنىپ كەتەمىن. «ويباي، ول كىسى ديرەكتوردىڭ تۋعان بولەسى».
اتتەگەن-اي، — دەپ اياعىمنىڭ باسىنا تۇكىرەمىن، — كەڭسە تورىندە ءتوسى قايقايىپ ءمىز باقپاي وتىرعان سىپا سول بولدى عوي. كوتەرەم شارۋاشىلىق ءقايتىپ تابىسقا شىعىپ، مايلانا الماقشى. قوي، ءا، جايراپ جاتقان گازيكتىڭ ول جەر، بۇل جەرىن كورىپ شىعايىن». سىرت كيىمىمدى ماشينانىڭ استىنا توسەپ شالقالاي سۇڭگيمىن. كىلەمشى قىزدىڭ قولىنداي، ورمەك توقىعانداي ال كەلىپ ونەرلەيىن. ءتۇس اۋا شايىمدى ءىشىپ كەلىپ جانە شۇقىلادىم. كەشكىسىن بۋىنىم سىرقىراپ، سۇيرەتىلىپ ۇيگە جەتسەم ايەلىم شىج-بىج «ءۇستىڭنىڭ مايىن كەتىر»، — دەپ ۇيگە كىربىزبەيدى. العاشىندا بەكەرگە رەنجىپپىن، اپتاعا دەيىن جەرماي ساسىپ ءجۇردىم، اپتادان كەيىن الگى گازيكتى قۇراستىرىپ جۇرگىزدىم. وڭعار ەسىمدى قياق مۇرتتى، قاسى، كوزى قيىلعان ءتوسى قايقى جىگىت كەلدى دە كۇرەكتەي الاقانىمەن ارقامنان قاقتى. ەسەپشى جىگىت ەرتەسىنە قوي سويىپ ەرۋلىككە شاقىردى. ۇستەل ءۇستى ءدامدى تاعامنان قايىسادى. ءۇي يەسىنىڭ اۋزىندا دامىل ءجوق-اي. — نەسىبەڭىز جوعارىلايدى، جىگىتىم، — دەيدى داۋرىعىپ. — وڭعار-كوكەم جۇرت كوزىنشە ارقاڭىزدان قاقتى». «وڭعار كوكەمنىڭ ارقاسىنان قاقكان ادامى دۇنيەدەن تاپشىلىق كورمەيدى، تاسى ورگە دومالايدى»، «وڭعار كوكەم ادامنىڭ ارقاسىنان اسا سيرەك اعادى، قاققانى قاعىس كەتپەيدى». بۇل اۋىلدىڭ پايعامبارى ەرتەڭگىسىن كەلىپ ارقامنان قاعىپ، جوندەلگەن گازيكتى ءمىنىپ كەتكەن قياق مۇرت قىزىلشىرايلى كىسى بولدى. ويلايمىن: تىنشىسام ەندى تىنشيتىن شىعارمىن، باسپانا تۇرعىزىپ الدىم، ۇلكەن بالانى ۇيلەندىردىم، وڭ جامباسىما كەلەتىن قىزمەتىم بار، ەندى قالىڭ ۇيىقتاپ، اياقتى الشاڭ باسىپ، ۋايىمسىز ءومىر سۇرەتىن شىعارمىن، پايعامباردىڭ نازارىنا ىلىكتىم. شەتەل شارابىنا ازداپ قىزىپ، ءتۇن ورتاسىنا دەيىن ايەلىمە دومبىرامەن ءان سالعىزىپ، قوناقاسىعا ريزا بولىپ، ءۇي يەسىنە اللا رازى بولسىن ايتتىم. ايەلىمنىڭ دومبىرا تارتىپ، ءان سالاتىن ونەرى بار. جاقسى ورتادا «مەن مىناۋمىن» دەپ كەۋدەسىن كەرگەن، الەم-جالەم بويانعان تالاي سىلقىم كەلىنشەكتەردەن كورنەكتى وتىرادى؛ ونىڭ ۇستىنە باياۋلاتىپ ءان سالعان كەزدە تەگى كەرەمەتپىز دەپ دەمىنە نان پىسكەن مارقاسقا جىگىتتەر قىزىعا مويىن سوزادى. تومەن قاراعان كوربىلتە كەرىكسىز بىرەۋدى قوساقتاماي، سانالى، سىمباتتى ايەلدى بۇيىرتقان تاعدىرىما ريزامىن. جىگىتتى قارتەيتەتىن جامان قاتىن، شاباڭ ات، وتپەس پىشاق دەۋشى مە ەدى. مەنى جاسارتىپ جۇرگەن مىنا قاتىنىم.
شارۋاشىلىق ەسەپكە كوشۋ ءۇشىن ماشينا پاركىندەگى دوڭگەلەكتەردىڭ قۇرىعاندا جارتىسى دوڭگەلەۋى كەرەك، وسى جۇمىسقا كەلگەلى بەرى جوقتان بار قۇراپ ءۇش دوڭگەلەكتى ازەر دوڭگەلەتكەنىم ەتكە تويماي جاتىپ ءتىس شۇقىعانداي عانا بولىمسىز شارۋا ەكەن: قالعان قيراعان تەمىر ورتاقتىڭ داۋلەتىن قاراپ جاتىپ سۇلىكشە سوردى.
تەمىر-تەرسەكتىڭ قوجالارىنان تەسكەرۋ كەلدى. قالامى جالاڭداپ پالە-ە-ەن دەگەن تەمىردىڭ تولە-ە-ەن دەگەن تەرسەگى، تەتىگى قايدا دەپ كەۋدەنى قىسىپ مۇڭكىر-ناڭكىرشە جاۋاپقا الدى، باس بۇرۋعا مۇرشا قايدا. تەكسەرۋ كەلگەن كۇننىڭ كەشىندە، كەشىندە ەمەس، ءتۇن ورتاسىندا ماشينا-تراكتور پاركى ورتەندى. سىزگە وتىرىك ماعان شىن، وت گۋلەپ، شوق مازداپ قىزا-قىزا كەلگەندە كوك تەمىردىڭ گۇرىلدەپ جاناتىنىن سوندا كوردىم. تۇتانىپ السا تەمىر، تاس جاڭقاشا لاۋلاپ كەتەدى ەكەن. ەرتەسىنە ەمەس-اۋ، ءۇش كۇننەن كەيىن باياعى تەكسەرۋشىگە ىلەسىپ كوزىلدىرىك كيگەن، سىپايى تىلدەسكەن تەرگەۋشى كەلدى؛ «ءسىز، ءبىز»، — دەپ ناقا ءبىر جاناشىر جەكجاتشا اماندىق سۇراسىپ، بىلەگىڭنەن قولىن وتكىزىپ وپەكتەگەندە بار عوي، سىرىڭدى تۇگەل جايىپ سالعانشا اسىعاسىڭ.
سوندا دەيمىن-اۋ، قالاداعى تىنىش، جايلى جۇمىسىمدى تاستاپ، مايعا مالشىنىپ، توپىراققا باتىپ بەينەت كەشكەنىمدە كورەتىنىم كوك تەمىردىڭ گۋىلدەپ جانعانى ما؟.. الدە ماعان بۇيىرعانى كوزىلدىرىكتى سىپايى تەرگەۋشىنىڭ الدىندا تىزەمدى دىرىلدەتىپ تۇرىپ جاۋاپ بەرۋ مە؟.. زىعىردانىم كاينايدى عوي. بارىنەن دە باتقانى الگى سىپايى ازاماتتىڭ جىلجىتپالاپ كەلىپ: «اڭگىرەيگەن ۇلكەن ءۇيدى قانداي قاراجاتقا سالدىڭىز؟.. ۇلكەن ۇلىڭىزدىڭ ۇيلەنۋ تويىنا قانشا اقشا جۇمسادىڭىز؟..» - — دەگەن ساۋالى بولدى: ويبايىمدى سالىپ، ماڭدايىمدى توقپاقتاپ، ماڭايىما كارايمىن.
سوۆحوز ديرەكتورىنىڭ قايدا قۇرىعانىن بىلمەيمىن. ارقامنان كاعىپ جۇمساي بىلەتىن وڭعار كوكەم ۇشتى-كۇيلى. ءتوس قاعىسقان، قۇيرىق-باۋىر جەسكەن باۋىزداۋ قۇدام سۇراۋ سالىپ ءحالىمدى بىلەتىن ەمەس... جىم-جىلاس... تىنىشتىق... ۇنسىزدىك... قاراڭعى ۇيدەي ەڭسەمدى باسكان قاپالىق قانا... وسىمەن پاشپىرتىم بىتكەن-اق شىعار دەپ سورىم قايناپ ومالىپ وتىرعام. سىپايى تەرگەۋشى بەس بەتتىك كاعازعا سىقاتا جازعان تۇسىنىكتەمەمدى وقىپ شىعىپ، تومەنگى جاعىنا قول قويعىزدى دا تەرەڭ كۇرسىنىپ شىعارىپ قويا بەردى. تۇستەپ كەيىن تاۋ جاقتان بۇلت سەلى لىقسىپ ءتونىپ، اسپان استى جارىلعانداي بولىپ كۇن كۇركىرەدى. ورىك تالدىڭ جاپىراعى دىرىلدەدى. تۋلاقشا قاتىپ-سەمگەن ىلديعا مىنا جاۋىن سەلدەتىپ وتسە استىقتىڭ استىندا قالاتىنىمىز كامىل. ۇيگە جەتىپ جان شاقىرىپ جاستىققا باس قويعانىم سول: ءىشىم ءبۇرىپ اۋىرىپ، اۋزىم ۋىلىپ ال لوقسيىن، ال قۇسايىن. ايەلىمە داۋىس قىپ «تاباق اكەل» دەۋگە دە شامام كەلمەي قالدى. شەكەم ءتۇسىپ الىپ بارادى. دومالاعاننان دومالاپ ەسىمنەن تانىپ قالىپپىن.
ءتۇن ورتاسىندا توسەگىمدە جاتىپ ويلايمىن: جاس كەزىمنەن بەينەتىم ەگىز جاراتىلعان، مەن جۇرگەن جەردە كولەڭكەشە ىلەسىپ سور جۇرەدى. اجەم ايتىپ وتىراتىن: اكەم مەن شەشەم كۇنارا باسى پىسپەي شاتاقتاسىپ، بىر-بىرىمەن ەرەگىسىپ ۇرىسا بەرىپتى، اقىرىندا بىربەت اكەم ءوز ۇيىنەن بەزىپ كەتىپ قالىپتى، ءوزىمشىل شەشەم قىزىلشاقا مەنى تونعا وراپ، وزەن جيەگىنە تاستاپ توركىنىنە تايىپتى. مال ىزدەپ جۇرگەن كارتاڭ ايەل تاۋىپ الىپتى. بالكىم سول وزەن جاعاسىنان جابىسقان تاعدىر ىزعارى، بالكىم ءىش الەمىمە ەنىپ كەتكەن جايتاس الەگى — كىشكەنتايىمنان اسا تىنىمسىز، باسىمدى تاۋعا دا، تاسقا دا ۇرىپ، ۇرىنىپ ءوستىم، ءوزىمنىڭ دەگەنىم بولماسا كوزىمە قان تولىپ كەتەتىن بىربەت مىنەز جاماپپىن. قوي اۋزىنان ءشوپ المايتىن، كىسىنىڭ الدىن كەسىپ وتپەيتىن مومىن-اقپىن. باياعى بىرلەستىكتىڭ بەدەلدى باستىعى: «وزىمىزدە قىسقارتۋ ءجۇرىپ جاتىر: — دەپ اۋىزىن كۋ شوپپەن ءسۇرتتى.
ەسىك قالاسىن تاۋدان قۇلاعان قىزىل سەل الىپ، ءبىراز ادامدى، ۇيلەردى، قۇرىلىستى، ماشينا پاركىن ۇيدەي ۇلكەن دومالاعان تاستار اعىزىپ قاراپ قىلىپتى، كايتا كالپىنا كەلتىرۋ جۇمىسىنا كىسى قولى جەتپەي جاتىر دەگەندى ەستىپ، سولاي قاراي اياڭدايمىن. سەل ءجۇرىپ وتكەن شاقىرىمداي تاستاقتى ارنا الىپ ءدينازاۆردىڭ قاڭقاسى سەكىلدى، قالا ورتاسىن ىرسيتىپ سويىپ كەتىپتى. بىلەگىمدى سىبانىپ، بەلىمدى بۇگىپ شارۋاعا جەگىلدىم، تەمىر جيدىم، ماشينا ايدادىم، كەسەك قۇيدىم؛ ەكى ايدا ەكى ۇرتىم سولىپ ءشوميىپ ازىپ كەتتىم. الدەكىمنىڭ كوزىنە ءتۇسىپ، باز بىرەۋدىڭ كوڭىلىنەن شىقتىم با، ءبىر كۇنى قالا باسشىسى شاقىرىپ الىپ: «جەڭىل ماشينالاردى جوندەيتىن ستانسيا اشقالى جاتىرمىز، سونىڭ تىزگىنىن قولىڭا ال، ديرەكتورى بول»، — دەپ قولقا سالدى. جاقسى بولساڭ جارىقتى كىم كورمەيدى، ماقۇل-اق. جىڭىشكەنى جەلەپ-جەبەپ جۇرەتىن قۇدايى بار دەپ ىشتەي لۇپىلدەدىم، جانارىما جاس ىرىكتىم، كونە كەتتىم. «ءۇيدى ساتامىز، كوشەمىز، وكىمەتتەن وت جاقپايتىن ءۇي الامىز»، — دەپ القىنىپ جەتسەم — ايەلىم سەنبەيدى: ول نەعىلعان تەگىننەن-تەگىن جاتقان باتپان قۇيرىق دەيدى. سويتسەم ءالى كۇنگە تەرگەۋدە ءجۇر دەپ كۇدەر ۇزەدى ەكەن. جىراقتى شولىپ كايتەيىن، جاڭا قىزمەتتىڭ بۋىنا سەمىرىپ ءۇيدى ساتىپپىن، ەسىك قالاسىنا تەلەشكامەن كوشىپ كەلىپپىن، شارۋانىڭ شەت ءپۇشپاعىنان ۇستاپ جەلپىلدەپپىن؛ اينالايىن وكىمەت كوپ ۇزاماي كۇرقىلتايدىڭ ۇياسىنداي ەكى بولمەلى ءۇي بەردى، ۇيلەنگەن بالا «ۇلكەندەرمەن باستاسىپ-اياقتاسىپ قالاي جاتامىن» دەپ بولەك پاتەرگە شىعىپ ول كەتتى، كىشى بالام «ۇيلەنەمىن» دەپ ۇرەيدى الىپ دىگىرلەپ بۇل ءجۇر.
تەمىر-تەرسەككە قوجا بولىپ، تەمىر-تەرسەكتەن وكىمەتكە پايدا تۇسىرگەنگە جايتاسىم جانىپ مازدەنىپ قالپاعىمنىڭ ەرنەۋى دەلديىپ جۇرە بەرەر مە ەدىم؛ ءبىر كۇنى ەرتەڭگىسىن توسەگىمنەن تۇرىپ بارا جاتقانىمدا ايەلىم قولىمنان تارتتى. دوڭگەلەنگەن قاراقوڭىر جانارىندا سالقىن مۇڭ، جۇرەگىمنىڭ باسى ءدىر ەتە قالدى. «ءوستىپ اياعىڭا جەل ءبىتىپ جۇگىرە بەرمەكسىڭ بە؟» — دەيدى ايەلىم. «ەندى قايتەيىن!» «اۋ: ءپىلدىڭ قۇيرىعىن ۇستاعان ادام سەندەي بولماس، ءولىپ-وشىپ سالعان ءۇيدى ويلانۋعا مۇرشا بەرمەي ساتتىڭ دا جىبەردىڭ، ۇلكەن بالا مەن كەلىن باسپانادان باسپانا اۋىستىرىپ سىعان بولىپ ولار ءجۇر، كىشى بالا كەشە بىرەۋدىڭ كىزىن اكەلىپ تانىستىرىپ بىردەمەنىڭ شەتىن بىقسىتىپ ول كەتتى»، — دەيدى ايەلىم. «ماعان نە دەيسىڭ سوندا؟!» «ويباي، مىنا قۇرقىلتايدىڭ ۇياسىنداي تار ۇيىڭدە وكپەم قىسىلىپ ولەتىن بولدىم، قاراجاتتى جينا، قۇرىلىس ماتەريالىن توك، جاڭادان ءۇي سالۋعا كىرىسەمىز»، — دەيدى ايەلىم. «قولىم تيمەيدى عوي». «ەرتەڭدى-كەش جاردەمدەسسەڭ جەتەدى، كالعان جۇمىستى بالالارمەن قوسىلىپ ءوزىمىز تىندىرامىز». ماقۇل دەپپىن، اڭقاۋ باسىم جۇمىسقا اسىعىپ بارا جاتىپ اڭعال باسىپپىن. سەل ءجۇرىپ وتكەن ارنانىڭ شىعىس قاباعىنان جەر الىپ، ىرگەتاس قۇيىپ، انى-مىنە دەگەنشە بەس بولمەلى ۇلكەن ءۇيدى باستاپ كەپ جىبەردىك. ساندىقتاعى اقشانى جۇمساپ قۇرىلىس جابدىعىن تۇسىرەمىن، جەكسەنبى سايىن ءسوزىم وتەتىن جولداستارىمدى كوجەگە شاقىرىپ اسار جاسايمىن، جۇمىستان قالت ەتىپ شامالى بوساي قالسام كوستيۋمىمنىڭ ەتەگى قاناتشا جايىلىپ ۇيگە شابامىن.
ەكى ءسوزىمنىڭ ءبىرى — كەسەك قالاۋ، سىلاق سىلاۋ، تۇسىمدە كورىنگەنمەن جاعالاسىپ تاقتاي ۇرلاپ جۇرەمىن. ءۇي قۇرىلىسى بەينە زىرعىپ اينالعان ديىرمەن تاسى، ءوزىم سونىڭ ءدان قۋعان باقالاعى سەكىلدىمىن. ءبىر كۇنى ەسىمدى جيناپ قاراسام، قۇدانىڭ قۇدىرەتى، قولىمدا بالعا، سۋاعار كاعامىن دەپ تىرمىسىپ ءۇي توبەسىندەگى شيفرمەن جوعارى ورمەلەپ بارا جاتىرمىن. وكپەم سىر-سىر، بۋىنىم ءدىر-دىر. ەنتىگىمدى باسىپ، ءۇي توبەسىندە شوقيىپ وتىرىپ سامايىمنان سورعالاعان شۇبىر تەردى ساۋساعىممەن تومەن ىسىرىپ ماڭايىما كوز سالامىن.
وسى ءۇيدى باستار كەزدە قولتىعىما دىم بۇركىپ «سالىسامىز، قولقابىس بەرەمىز، — دەگەن ۇلكەن ۇل ۇشتى-كۇيلى؛ انە ۇيلەنەمىن، مىنە ۇيلەنەمىن دەپ كۇنارا قىلقىلداپ زارەمىزدى العان كىشى ۇل اسكەرگە اتتانعان؛ جانىمداعى جالعىز جاناشىرىم — ايەلىم ەدى، بازارىن بازارلاپ، شارۋاسىن شارۋالاپ قايدا قاڭعىپ جۇرگەنىن ەشكىم بىلمەيدى. قولىمدا بالعا، تومەننەن شەگە اپەرەتىن جان بالاسى جوق، ءۇي توبەسىندە ءموليىپ وتىرعان سيقىم مىناۋ.
يت تىرشىلىكتىڭ يت تەرىسىن باسىنا قاپتاپ سىلەيتە سىبايمىن. قالىڭ بەينەتكە قاراي بۇرا تارتىپ تۇراتىن ىشىمدەگى جايتاستى سىبايمىن. ءۇي توبەسىندە قارعاعا ۇكساپ قارقىلداپ، «قايدا قاشسام دا ءۇي سالۋدان قۇتىلمادىم» دەپ تاعدىرىنا نالەت ايتىپ وتىرعان ساعادات دەگەن كوكەڭ مەن بولامىن.
2
ارادا كوزدى اشىپ-جۇمعانشا بولماي ون جەتى جىل وتە شىقتى. اۋىل اراسىنىڭ تىلىمەن ايتقاندا «قۇرمەتتى زەينەتكە شىقتىم»، ايەلىم دە زەينەتتە. باتىستىڭ ءبىر ۇلى جازۋشىسى ايتقانداي، ءار ادامنىڭ تاعدىرى كەلىستىرىپ جازۋىن تاپسا ءبىر-بىر رومان ەكەن. ءتورت قابىرعاعا قامالىپ، ءىشىم پىسىپ، ومالىپ وتىرا بەرگەنشە دەپ قولىما قالام مەن قاعاز الىپ، باسىمنان وتكەن ءومىرىمدى قيىستىرىپ جازا باستاعان ەدىم… و، قۇدانىڭ قۇدىرەتى قۇم ىشىنەن بۇلاقتىڭ كوزىن اشقانداي ءسوز دەگەنىڭ تۇيدەك-تۇيدەگىمەن لىقىلداپ، كەستەلەنىپ اعىتىلا تۇسكەنى.
زادى، ادامدى جازۋشى ەتەتىن جىلدار بويىنا ىشكە جينالىپ قوردالانىپ قالعان مۇڭ مەن شەر بىلەم. ءوز باسىمدا عوي ونداي سەزىمدەر جەتىپ ارتىلاتىن. سول مۇڭنىڭ شەتىن شىعارىپ جازا باستاعاننان-اق كادۋىلگى ءتىرى سوزدەر، سويلەم ورالىمدارى دەستەلەنىپ قاعاز بەتىنە قۇيىلىپ تۇسە بەردى، تۇسە بەردى. قاعاز شاق كەلەتىن بولمادى.
كۇزدەگى زەينەتاقىما قول ماشينا ساتىپ الدىم. ەرتە تۇرىپ سونى تىقىلداتامىن، ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىنا دەيىن شام تۇبىندە تىقىلداتىپ وتىرعانىم. شاي ىشۋگە ۋاقىتىم بولمايدى. باز بىردە، زەرىگىپ كەتكەندە كوشە ارالاپ، بازارعا بارىپ ونى-مۇنى ساتىپ اكەلۋشى ەدىم، ۇيدەن شىعۋدى قويدىم. قۇدالارىم الىس-جاقىننان اماندىق بىلەيىن دەپ تەلەفون شالسا-اق: «قول تيمەيدى، ۋاقىتىم جوق!» — دەپ بەزەكتەي جونەلەمىن. ۇيگە قوناق شاقىرايىق دەپ ايەلىم قولقا سالسا-اق زارەم ۇشادى، «جازۋىما كەدەرگى بولادى…. كەزەكتى تاراۋدى بىتىرە الماي قالامىن…!» – دەپ بەزەك قاعامىن. ايەلىممەن تىلگە كەلىپ تىنامىن.
جازۋشى بولعالى، قايداعى «جازۋشىلىق»، جازۋدى قولعا العالى، مىنەزىم مۇقىم وزگەردى، بۇرىنعى ساعاداتقا مۇلدە ۇقسامايمىن.
دوستارىمنىڭ ءبارى «جازۋشىعا سوعىپ نەعىلامىز!» — دەسىپ، تاناۋ ءشۇيىرىپ، مەنسىنبەي، سىرت اينالىپ وكپەلەپ ولار كەتتى. قاراپتان قاراپ قاعاز شۇقىنىپ، سۇراۋ بەلگىسىنە ۇقساپ ۇستەل كۇزەتىپ مەن بەيباق قالدىم. باقسىنىڭ مولاسىنا ۇقسادىم.
ماقۇل-اق دەڭىز! باستان كەشكەن قيىن ءومىرىمدى تەرمەلەپ، كەزەڭدى وقيعالارعا تابان تىرەپ كۇز بويى جازدىم، سۇمەلەگى سورعالاعان قاراشادا ۇيدە، قاراكولەڭكە تۇكپىر بولمەدە قاعاز كوشىرىپ وتىرعام. كەلەسى تاراۋلى قىس بويىنا جازدىم. ايەلىم: «ناۋرىز كەلدى، اق كوبەيدى، ناۋرىز كوجە ىستەيمىن»، — دەپ قازان-اياقتى سالدىرلاتىپ جاتقاندا، ءوز باسىم ۇستەلگە شەگەلەنىپ كىتابىمنىڭ سوڭعى تاراۋىن كەستەلەپ جاتقام. از ايت، كوپ ايت، تاۋ بوكتەرىنەن قار كەتىپ، ىلجىراپ ەرىپ، سورماقتا سەكىلدەنىپ ەرىگەندە ءومىرىمدى تۇگەل جازىپ ءبىتىردىم. قولجازبامنىڭ اتىن «جاعالاس، جانتالاس» دەپ قويدىم. ماڭداي تەرىمدى ساۋساعىممەن سىپىردىم، تاۋلىك ۇيىقتاپ جان شاقىردىم.
قالاداعى كوزتانىس جازۋشى جولداسىما اكەلىپ، قامپيعان قالىڭ پاپكىنى الدىنا ىسىردىم. ءبىر ايلىق زەينەتاقىمدى ءتۇيىپ اكەلگەن ەدىم، ونى دا سىپايىلاپ الدىنا قويدىم.
— كورىڭىز، كادەگە اسارى بولسا كومەكتەسىپ، اقىل ايتىپ، كىتاپ قىپ شىعارۋعا قول ۇشىن بەرىڭىز، — دەدىم.
جازۋشى دوسىم الدىنداعى قوبىراعان كوپ قاعازدارىن بىلاي ىسىرىپ قويىپ، العاشقى تاراۋدى سول جەردە وقىپ شىقتى. كوزىلدىرىگىن قولىنا الىپ، باسىن شايقادى. كورىنبەيتىن نۇكتەگە قادالىپ ۇزاق ويلانىپ وتىرىپ قالدى. جۇزىنە شۋاق ۇيالادى.
— ءسوز ساپتاۋىڭ دۇرىس ەكەن. كەي تۇستارىن مۇرتىنان باسىپ شىقسا عوي، قۇيىلىپ تۇرعان عۇمىرنامالىق كىتاپ دۇنيەگە كەلگەلى تۇر. سويلەم قۇرىلىسى مۇلدەم بوتەن، دۇنيەنى سۋرەتپەن، بوياۋمەن كورەسىڭ. اتتەڭ، اتتەڭ، جازۋدى وسىدان جيىرما جىل بۇرىن باستاعانىڭدا عوي سەنەن مايتالمان، قابىرعالى جازۋشى شىعار ەدى. قولىڭدى تىم كەش سەرمەدىڭ.
— جازۋشى بولايىن دەپ دامەلەنگەنىم ەمەس، ىشتەگى مۇڭىمدى، شەرىمدى شىعارۋ ارەكەتى عوي. ەندى نەعىلامىز، دوسىم؟
— ەڭ ارزان باسپاحانا تابايىن، ۇستىنەن قاراپ بەرەيىن، ءالعىسوزىن دە ءوزىم جازايىن. سەن باسپاحانا جۇمىسىنا تولەيتىن اقشا تاپ.
— كەمى ءجۇز ەلۋ مىڭ. قولجازبا قالىڭ، كومپيۋتەرگە تەرۋى، بەتتەۋى، بەزەندىرۋى ءوز الدىنا، الگى سوما جەتىپ جاتسا – قۇدايىڭا قوي ايتاسىڭ!
كىتاپ جازعالى بۇرىنعى توپىرلاپ ۇيىمنەن شىقپايتىن جولداس، جورالار «پايداسى جوق، قياليعا جولامايىق» دەسىپ، ات-تونىن الىپ بەزىپ كەتكەن. زەينەتاقى كۇنكورىسكە ازەر جەتەدى. ارتىق-اۋىس دۇنيە، مۇلىك تاعى جوق. جالعىز جەڭىل ماشينەنى كىشى ۇل ەرنار ۇيلەنگەن كەزدە قۇدالارعا مىنگىزگەنبىز.
— امال تابىڭىز ەندى، ساكە؟ – دەيدى جازۋشى دوسىم.
— تاپتىم، — دەدىم ەندىگى كەزەكتە قۋانا كوتەرىلىپ، — بۇل كۇندە ءۇش ۇلىم ءۇش ءۇي بولعان، ۇشەۋى دە قىزمەت ىستەيدى. ۇيلەنىپ، شارۋاسىن شارۋالاپ، مىنا نارىق زامانىنا ساي پىسىق بوپ جەتىلىپ كەلەدى. سولارعا بارامىن دا شەتىنەن سالىق سالامىن، «ەلۋ مىڭنان تەڭگە تاۋىپ بەرىڭدەر»، — دەيمىن. قۇلىندارىم ايتقانىمنان شىقپايدى. ءقايتىپ ءجۇرىپ ءوسىرىپ، جوعارى وقۋ بىتىرگىزىپ، ۇيلەندىرىپ، جەكە وتاۋ ەتىپ شىعارعانىمدى ۇمىتىپ ۇلگەرگەن جوق ءالى دە. جازۋشى دوسىم كادىمگىدەي كوتىرىلىپ قالدى، جادىراپ، جازىلىپ وتىردى.
— ەندەشە ىسكە ءسات! ءار ۇلىڭنان ەلۋ مىڭ تەڭگە تاۋىپ كەلگەنشە قولجازباڭدى ۇستىنەن قاراپ، قاتەسىن تۇزەتىپ، كومپيۋتەردەن وتكىزىپ، ءالعىسوزىن جازىپ ازىرلەپ قويامىن. بۇل ساعان دەگەن دوستىق كومەگىم. وسى قولجازبانى ءقازىر اپارىپ باسپاعا وتكىزسەڭ — الگىدەي جۇمىستارىڭ ءۇشىن قوسىمشا پالەن اقشا سۇرايدى. ال، مەنىڭ ەڭبەگىم وزىڭە سۋ تەگىن ءتۇسىپ وتىر. ەندەشە جولىڭ بولسىن، تارت اۋىلعا، ءۇش ۇلىڭدى جاعالا، بىرەر ايدىڭ كولەمىندە قايىرا ۇشىراسامىز.
وسى ۋادەمەن جازۋشىمەن ءسوز بايلاسىپ، اۆتوبۋسقا وتىرىپ، ەسىككە قايىرا قايتتىم. ىشتەي شۇكىرشىلىك ەتەمىن. قۇدا قالاسا، ءۇش ۇلىم قۋانا-قۋانا دەمەۋشىلىك جاسايدى، ءجۇز ەلۋ مىڭ تەڭگە نە ءتايىرى!.. جيناپ اكەپ، الگى جازۋشىنىڭ الدىنا قويسام ءبىر اي ىشىندە جارق ەتىپ كىتابىم شىعادى دەپ ىشتەي لۇپىلدەپ قۋانىپ كەلەمىن. الدەبىر مۇڭلى ماقامدى قايتالاپ ءان سالعىم كەلەدى. جۇرەگىم ءلۇپ-لۇپ قۋانىش سەزىمىنە بولەنەدى.
اڭگىمەنى سوزبايىن. سوزعاندا ماي شىعادى دەيسىز بە. قارا كۇزگە دەيىن قيسىق اياقتانا باسىپ ءۇش ۇلىما — ءارقايسىسىنا ءۇش مارتەدەن – قايتا-قايتا بارىپ ءجۇزىمدى سالدىم، «دەمەۋشىلىك جاساي گور»، — دەپ قۇدايدىڭ زارىن قىلدىم. كوپ ايتىپ نەعىلايىن. جازعان قۇلعا داۋا جوق، اياعىمنان تاۋسىلدىم، تالىعىپ شارشادىم، بەتىمنىڭ ارىن بەس توگىپ دەگەندەي، تيىن وندىرە المادىم. ءۇش ۇلدىڭ ءسوزى توبەمنەن ۇرعانداي اسەر ەتتى. ۇلكەن ۇلىم، ساكەنىم، سوڭعى رەت بارعانىمدا كادىمگىدەي اشۋلاندى.
— نەمەرەلەرىڭىزدى باعىپ، قاعىپ ۇيدە وتىرماي، جازۋشى بولامىن دەپ ميىمدى قاتىردىڭىز، تۇگە! ءقازىر نە كوپ – جازۋشى كوپ. جولداستارىم: «اكەڭ قيالي جازۋشى بولىپ كەتىپتى»، — دەپ كەشە ءبىر وتىرىستا كۇلىپ جەرگە قاراتتى. قارتايعاندا بۇل نەعىپ جۇرگەنىڭىز، قايىر تىلەپ، تەنتىرەپ! شيماي-شاتپاعىڭدى كىتاپ قىپ شىعارامىن دەپ قاراداي شاشىلار جايىم جوق!
مىنا ءسوز ساعاداتتىڭ توبەسىنەن تاسپەن ۇرعانداي ەسەڭگىرەتتى، ۇلكەن ۇلىنىڭ ۇيىنە كىرمەستەن، قوش دەمەستەن، كىلت بۇرىلىپ جونىنە جونەلە بەردى. ورتانشى ۇلى ەرمەك ۇيعىر قىزىنا ۇيلەنگەن ەدى، بازاردا كاكىر-شۇكىر ساتىپ، شارشاپ، جاڭا عانا بوساعاسىن اتتاعانى وسى ەكەن. مايماق اياقتانا باسىپ كەلە جاتقان مۇنى كورىپ كىرپىدەي جيىرىلدى.
— اقشا سۇراپ كەلدىڭىز بە؟ – دەدى سۇپ-سۋىق ۇنمەن.
— ءيا، تۇنەۋكۇنى ايدىڭ اياعىندا سوعىڭىز، بىردەمەسىن ويلاستىرىپ كورەيىن دەگەنسىڭ. سول ۋادەگە سەنىپ كەلىپ وتىرمىن. جازۋشى دوسىما اقشا جيناپ ورالامىن دەگەن ۋادەم بار.
— كەلىنىڭىز ەكىقابات، انى-مىنە بوسانعالى ءجۇر. بازار نارقى كوتەرىلىپ كەتتى. پايدا تۇسپەي جاتىر. بيىلشا قارىزعا ون مىڭ تەڭگە بەرە تۇرايىن، قالعانىن كەلەر كوكتەمدە تولتىرارمىن، اكە.
مىنا ءسوزدى ەستىگەن ساعادات ۇلىنا قادالا قاراپ ۇزاق ويلانىپ: «وسى سەن ءوزىمنىڭ پەرزەنتىمبىسىڭ، الدە تۋا جات بولىپ ۇلگەرگەنبىسىڭ»، — دەگەن سوزبەن قادالىپ تۇرىپ الدى. ءلام دەمەستەن كىلت بۇرىلىپ جۇرە بەردى. ورتا جولدا، قاقپا الدىندا تەڭسەلىپ قۇلاپ قالا جازدادى. ورتانشى ۇلى جۇگىرىپ كەپ قولتىعىنان دەمەمەدى.
كىشى ۇلى ەرنار كەلىنشەگىمەن جانجالداسىپ، اجىراسقالى جاتىر ما، بەت الپەتتەرى، ءسوز ساپتاستارى جامان، تىڭداپ تۇرىپ شوشىدى.
— پاپا، — دەيدى كىشى ۇلى جاستى كوزىمەن اكەسىنە جاۋتاڭداي قاراپ، — تويىمىزدا سىيعا تارتقان تەلەديدار، توڭازىتقىش، ديۆان سەكىلدىنى مىنا كەلىنىڭىز ۇيىنە، توركىنىنە تاسىپ تىندى. ەندى ءۇيدى، باسپانانى بولىسەمىز دەيدى. تاپقان اقشامدى قالتاسىنا باسىپ، كوك تيىن كورسەتپەيدى، تاماق ىستەمەيدى، كۇنىگە جانجال، ميىم اشىپ ولۋگە اينالدىم. سوتتا، قورعاۋشى جالداۋعا ازىن-اۋلاق تيىن تاۋىپ بەرىڭىز!
مىنا سوزگە سەنەيىن بە، سەنبەيىن بە دەگەندەي، بۇل كوكەڭ سوزدەن تيىلىپ، ەسىك الدىنداعى جايداق وتىرعىشقا قۇيرىق باسىپ، موليگەننەن ءموليىپ ۇزاق وتىردى. كۇرسىنگەن كەزدە كوكىرەگى قارس ايرىلدى.
— شىنىمەن اجىراساسىڭدار ما؟
— اجىراسامىز، پاپا. اجىراسىپ قۇتىلماسام — ومىرىمە ءقاۋىپ توندىرەتىن ءتۇرى بار بەتپاقتىڭ! بۇل كوكەڭ ىشكى ۇيدەن كوگەرىپ، سازارىپ شىعا كەلگەن جاس كەلىننىڭ ءتۇرىن، كوگىس تارتقان ەرنىن، ەبەت-سەبەت پوشىمىن كورگەندە ىشتەي تىكسىنىپ قالدى. كەنجەسىنىڭ بەكەر سويلەمەگەنىن، جاس وتاۋدىڭ بۇلىنگەلى تۇرعانىن سەزدى. جان الەمىن سۋىق جەل ارالاعانداي قالتىرادى.
— جاقىندا عانا جولداس-جورانى شاقىرىپ تويلارىڭدى جاساپ بەردىم. جاساۋ-جابدىقتى قامداپ بولەك شىعاردىم. بۇل ەندى نە قىلعاندارىڭ؟
— شەشەسى كۇندە كەلىپ شىرقىمىزدى بۇزادى. «سيراعى سىقىرلاعان كەدەي تەڭىڭ بە ەدى»، — دەپ قىزىن سوزبەن قامشىلايدى. ءومىرىم ءومىر بولمادى، كوكە. بۇرىن اسكەرگە كەتكەن بيزنەس يەسىمەن استىرتىن ۋادەسى بار سەكىلدى. جان قالتاسىنا ۇقىپتاپ سالىپ جۇرگەن كەزەكتى زەينەتاقىسىن ساۋساعىن جۇگىرتىپ سۋىرىپ الدى. ەرنارعا ۇسىندى. ءۇنى قۇمىعىپ باسەڭ شىقتى.
— قايدان بىلەيىن، تۇلكىنىڭ بالاسىنداي سىزىلىپ تۇرعان سايتاننىڭ ساپالاعى ەكەنىن.
دەدى دە ءتۇيىپ جۇرگەن ازعانا اقشانى ۇلىنا بەردى. تەڭسەلە باسىپ بۇرىلىپ جۇرە بەردى. كۇن قارسى الدىنان شوقتاي قىزارىپ باتىپ بارا جاتىر ەكەن. جۇرەگى تۇرشىكتى. مىنا ءومىردىڭ بەيوپا، وتكىنشى، اشەيىن-اق ەكەنىن شىنداپ ءتۇسىندى. جارىق دۇنيەدەن دومالاپ الىستاعان كۇنگە ىلەسىپ كەتىپ قالعىسى كەلدى… از ايت، كوپ ايت، ءححى عاسىردىڭ قاۋقارلى ازاماتى، بەينەتقورى، قولى اشىق ساقىسى، ەسىكتىڭ اق جۇرەك ادال ساعاداتى، ءومىردىڭ مىڭ كوپىرىنەن وتكەن كەيىپكەرىمىزدىڭ ءحالى، ەسىكتىڭ كورول ءليرى كەيىنگى كەزدە نە ىستەپ جۇرگەنى بەلگىسىز ۇشتى-كۇيلى حابارسىز كەتتى دەسەدى. بالكىم سۇراۋ سالىپ ىزدەيمىز بە!
You Might Also Like
-
قارىقبول تاقاۋدا ونعا شىققان. ساباق بىتكەن سوڭ يەن تاۋدا، شالعىندى جايلاۋدا وتىرعان ۇيىنە كەلگەن. اينالا قۇلاققا ۇرعان تاناداي تىم-تىرىس. كوكەسى قۇلىن بايلايدى، اپاسى بيە ساۋادى. ءبىر اي ءوتتى مە، ءوت...
