ءومىر ارباسى
ءوز توپشىلاۋىم بويىنشا، ادامنىڭ قاي مىنەزى قاسيەتتى بولسا، سول مىنەزى ءمىنى دە بولادى.
م. اۋەزوۆ
قالىڭ تاۋدىڭ قىر جوتالارى باتۋعا ەڭكەيگەن كۇن نۇرىمەن التىندانىپ، ەتەك جاعى سارى تۇسكە بويالىپ، كورەر كوزگە ەرتەگى الەمىندەي مىڭ قۇبىلعانى. قاراتاۋدىڭ بەل جوتاسى كىلەمنىڭ تۇگىندەي كوگالا مايساڭ. قىل ورتاسىن بوگەن وزەنى سويىپ اعىپ جاتادى. وزەننىڭ تەرىسكەي بەتى كىلەڭ الاشابىر قۇيقالى جون بولىپ كەلەدى دە، كۇنگەيى قىپ-قىزىل تاس. كوكتەمگى جاۋىننىڭ قالىڭ بولعانى كەمەر جاردىڭ اپپاق-ايعىز قاباعىنان ءبىلىندى. تاستاقتى ارنانى جوعارى ورلەپ، ءيىن قولتىقتى اينالعان كىسى كوكپەڭبەك اعاشتى كورەدى، اعاش اراسى جۇمىرتقاداي شۇپىرلەگەن كەڭشار ۇيلەرى.
وسى اۋىلدىڭ تەرىستىك پۇشپاعىندا «باتىر ءۇيى» بار دەپ ەستىگەنبىز. كوزگە ەلەۋسىزدەۋ قورجىن تام، كارىنىڭ تىسىندەي اڭعال-ساڭعال اعاش شارباق، ەسىك الدىندا ات اربانىڭ ابزەلدەرى شاشىلىپ جاتىر. جەر جەتپەگەندەي تام ىرگەسىنە ەنتەلەتىپ داقىل ەگىپتى. جاپ-جاسىل پالەك اراسىنان اسقاباق پەن قاۋىننىڭ سارعايا باستاعان ءبۇيىرى تومپايادى. وتاعاسى كەۋدەسىنە شەيىن جالاڭاشتانىپ، شالبارىنىڭ بالاعىن ءتۇرىپ، جالاڭاياق، بالشىققا باتىپ سۋ سۋارىپ ءجۇر ەكەن. قاقپاقتاي جاۋىرىنى، بيىك تۇلعاسى، قالىڭ قاباعى، سۇسى مول اجارى — بۇل كىسىنىڭ تەگىن ادام ەمەستىگىن اڭعارتتى.
ءتىزىلىپ كەلە جاتقان ءبىزدى كورىپ ارىقتىڭ جيەگىنە شىقتى. بالشىق باتتاسقان كەتپەنىن تىكتەدى. كۇرەكتەي قوس الاقانىن بەينە تۋلاق قاققانداي بىر-بىرىنە قاۋدىر-قاۋدىر سۇيكەپ ىسقىلاپ جىبەردى. سالەمدەسكەن مەزەتتە الاقان كۇسى قولدى تىرنادى.
«ءيا، بالالار»،— دەدى مايدا قوڭىر ۇنىمەن. «قايدان جۇرسىڭدەر، نەعىلعان بالاسىڭدار؟» — دەپ ءمان-جاي سۇراعان سىڭايى سەكىلدى. ءدال سول جەردە نە دەگەنىمىز جادىمدا جوق، ايتسە دە قازەكەمنىڭ قىرسىزدىعى دەسە وزىمىزگە تيەدى، پالەن ەلدە تۇگەن دەگەن اتاقتى كىسى بار، تولەن جەردە مۇزدى مۇحيتتى زەرتتەگەن، الاتاۋدىڭ اق قار، كوك مۇزىنا جاياۋ ورمەلەگەن جيھانكەز تابىلىپتى دەسە شارۋامىزدى جيىپ قويىپ «كورە كالايىق، ءبىلىپ الايىق» دەپ تۇرا جۇگىرەتىن بەيباق باسىمىز — وسى ۋاقىتقا دەيىن ءدال يەگىمىزدىڭ استىندا ءومىر ارباسىن جايمەن سۇيرەتكەن قاراپايىم كىسىنى كورمەي كەلىپپىز.
كەشە عانا وبلىستىق گازەتتىڭ سارعايىپ كەتكەن جۇرناعىن اۋدارىپ قاراپ وتىرعام. قوزىمە تۇسە كەتتى. شاعىن حابار باسىلىپتى. «ستالينگرادتا پاۆلوۆ ءۇيىن كورعاعان قازاق سولداتى، «كيروۆ» ۇجىمىنىڭ بايىرعى تۇرعىنى، ارداگەر اعامىز مىرزايەۆ ءتالىپبايعا اتاقتى قولباسشىدان قۇتتىقتاۋ جەدەلحات كەلدى» دەگەن دە قويعان.
تاريحتان حابارى بار ساۋاتتى كىسىنىڭ ءبارى بىلەدى، پاۆلوۆ ءۇيى — باتار كۇننىڭ قىزىل ساۋلەسى سەكىلدى ستالينگراد شايقاسىنىڭ اسا ءبىر قاندى الاپاتىن، سۇرەڭسىز سۋرەتىن ەلەستەتەدى. 1942 جىلعى 27 قىركۇيەكتە اعا سەرجانت ياكوۆ فەدوروۆيچ پاۆلوۆتىڭ سوڭىنا ىلەسكەن، «جانىن شۇبەرەككە تۇيگەن» ءبىر توپ جاۋىنگەر قالا ورتالىعىنداعى ءتورت قاباتتى قىش ۇيگە ۇيمەلەگەن جاۋدى قىرعىن ۇرىسپەن تۇرە قۋىپ شىعادى. قىش ۇيگە تىستەي قاتىپ ورنىعادى. ءۇي ءۇشىن جان الىپ، جان بەرۋ باستالادى.
اككى نەمىس مىس وقتى بوراتىپ، ءۇيدى قايتارىپ الامىن دەپ دامىلسىز شابىلادى. تۇمسىعى تاسقا تيگەندەي بىردە كەرى تايقىپ، بىردە ولىگىن باسا كوكتەپ ۇمتىلۋمەن سىلىكپەسى شىعىپتى. كىسى ەلىگى ءۇي ماڭىندا اتكوپىر بولىپ ۇيىلەدى. اقىرىندا بايتال تۇگىل باس قايعى بولىپ كەرى شەگىنەدى. قان بولىپ ءار جەردە شاشىلىپ قالادى. ادام شىركىننىڭ تىرشىلىگى تۇيە ارباعا ۇقسايدى. اۋەل باستا ەكپىنى ءۇي جىققانداي قارقىنداپ باستالىپ، جۇرە كەلە باسەڭدەپ، دوڭگەلەگى شيقىلداپ... كۇندەر وتە... جىلدار جەتە... ءبىر سايدا بەلاعاشى كەتىپ اۋدارىلىپ قالادى. وسىناۋ ءومىر ارباسى سوعىستا ويىنشىققا اينالادى ەكەن: ءپاستىڭ اراسىندا اۋدارىلىپ، قىر اسپاي جاتىپ شاشىلىپ جاتادى. ورىس قالامگەرى سەرگەي گوليكوۆ، ديۆيزيا گەنەرالى روديمسيەۆ كىتاپتارىن اشساق، قازاق ەسىمىنەن كوز سۇرىنەدى. «فرانسيا مەملەكەتىن نەمىستەر جاۋلاپ العان كەزدە قانشا اسكەرىنەن ايرىلسا — ستالينگرادتاعى جالعىز پاۆلوۆ ءۇيىن الامىن دەۋمەن سونشاما كۇشىن وپات ەتكەن، اسىرەسە، قازاق مىرزايەۆتىڭ ەرلىگى الابوتەن» دەپ جازىلعان. سەن تۇر مەن اتايىن جيىرما ەكى جاس بوزداق ايعا جۋىق پاۆلوۆ ءۇيىن كورعاپ، اتىسىپ، جان الىسىپ، جان بەرىسكەن.
اتاعى جەر جارعان، ەسىمى كىتاپقا ەنگەن سول ءبىر ارۋاقتى اعامىز ەل ىشىندە سابانعا تۇسكەن ينەدەي تابىلىپ بولمادى، ىزدەيمىز دەپ تابانىمىزدان تاۋسىلدىق. اۋەلدە بوگەن اۋدانىنىڭ ورتالىعى تەمىر كىستاعىنا كەلدىك، سۇراۋ سالدىق. اۋداندىق كەڭەستىڭ ءتوراعاسى — ۇزىن مويىن، كوزىلدىرىكتى، سيديعان جاسامىس جىگىت ءسوزىمىزدى ەستىپ تاڭقالدى، يىعىن قيقاڭداتتى.
«ونداي باتىر كىسىنى ەستىگەن ەمەسپىن، اۋعان سوعىسىنا، جەلتوقسان وقيعاسىنا قاتىسقان قىزبا، قىڭىر كونتۋجدار جەتەدى بىزدە، — دەدى، — ايتسە دە سىزدەر ايتقانداي اتى كىتاپقا تۇسكەن كونتۋجدى ەستىگەن ەمەسپىن؟!».
«سىرتتاعى شارۋا ۇجىمىندا جۇرگەن مىرزايەۆتى بىلمەدىنىزدەر مە؟» — دەيمىز.
«بولسا — بولار، باستىقتاردان جەڭىل جۇمىس سۇراپ كەلىپ جۇرگەن مازاسىزداۋ الىپ ادامدى كورگەنىم بار... شەتكى اۋىلدا، كوشە بۇرىلىسىندا... ايتسە دە جەڭىل ماشينەگە يەكتەرىڭىز قىشىماسىن، ماي قىمباتتاعالى اۆتوبۋسقا مىنەتىن بولعانبىز».
«ەندەشە سىلتەپ جىبەرىڭىز»، «سىلتەسەم، سىلتەيىن، بىلاي جۇرىڭىزدەر، كوشە انەكەي، اۆتوبۋس ۇزاماي كەپ قالادى. كەشە عانا استانادان جورنالىس كەپ ابدەن زىقىمدى شىعارعان».
«مازاسىزداۋ الىپ ادام... جۇمىس سۇراعان...» دەگەن سوزدەر قۇلاعىمنان كەتپەي ىزىڭداپ، «ماقتا» دەگەننەن باسقانى ۇمىتىپ دالاعا قاراپ ماڭىراپ وتىرعان ەل باسشىسىمەن اسىعىس قوشتاسىپ جولعا شىقتىق.
اسپان اينالىپ جەرگە تۇسكەندەي ىستىق، جەر دە، كوك تە كوكمۇنار توزاڭ. شىلدەنىڭ ورتاسىندا دۇنيەنى تۇمشالاعان بوزالا تۇماندى كورگەنىم وسى. «سىرىڭكە قورابى» دەپ اتالاتىن سەلكىلدەگەن شاعىن اۆتوبۋسپەن ەكىندىگە ەڭكەيە كەڭشار ورتالىعىنا ازەر جەتتىك. «جەتتىك» دەگەن جەڭىل ءسوز. بەت-اۋزىمىز شاڭنان كورىنبەي، سۇيەگىمىز قيراپ، شەكە سولقىلداپ، ابىگەرىمىز شىعىپ... شاشىلىپ قالا جازداپ قاعىنىپ-سىلكىنىپ... كەڭشار كەڭسەسى وسى بولار دەپ ويلاپ، قوس قاباتتى، كوك شاتىرلى ۇلكەن عيماراتقا كىرىپ كەلسەك... كەڭسە ەمەس، ۇجىم باسشىسىنىڭ جەكەمەنشىك ءاۋلى-جايى ەكەن.
ۇيالعان تەك تۇرماستىڭ كەرى كەلدى. «سوعىس ارداگەرى مىرزايەۆتىڭ ءۇيىن بىلەسىزدەر مە؟» — دەيمىز باياعى. كوزىنىڭ استىنا بوياۋ جاعىپ تورتكوزدەنگەن ايەل قولىن جايىپ، يىعىن قيقانداتتى. شىنجىرىن ۇزە جازداپ قاسقىر يت ابالادى. الگى ايەل ءلام دەمەستەن كورەر كوزگە كەرى جىلىستاپ جوعالعانى. سول ەكى ارادا ۇيدەن سىرىقتاي بويشاڭ، مايكىشەڭ، سۇتكە سالىپ پىسىرگەن اق سوبىقتاي جۇزىنەن نۇرى تامعان اققۇبا جىگىت شىقتى.
«كىمسىزدەر؟» — دەدى، — باسىنىڭ شاريگى بوساعان ارداگەر كوپ قوي ەلدە، قايسىسىن تۇستەپ-تانىپ جاتىرمىز، الگىدە عانا اۋدانداعى وتە كۇردەلى جيىننان كەلىپ جۋىنىپ جاتقانىم ەدى، ماقتا تەرىسۋگە كەلگەن جاردەمشى ما دەسەم، سىزدەر ەكەنسىز عوي... جورنالىس كورسەم قالشىلداپ كەتەم». «نەگە ويتەسىز؟» — دەيمىز. «جورنالىستەر كوپ قورلىق كورسەتتى وزىمە، فەلەتون جازدى». مەزگىلسىز ۋاقىتتا مازالاعان سوڭ با، ءۇي يەسىنىڭ كوڭىل قوشى بولماي، جاراتپاعان سىڭاي تانىتىپ، «ءا» ءداپ قولىن ءبىر-اق سىلتەپ بۇرىلىپ كەتۋگە اينالدى. جانىنا جۇگىرىپ جەتكەن بالاسىنان «بۇلاردىڭ ىزدەپ جۇرگەنى كىم؟»— دەپ سۇرادى، بالاسى ىرجالاقتاپ كۇلەدى. «پوچتا تاسيتىن شال عوي، كوكە»، — دەيدى. ۇجىم باسشىسى باسىن شايقادى، قولىمەن اۋا كەستى، «ە-ە، سول ما؟»، — دەدى، قىرىق ءبىر جاق، قىڭىر ءبىر جاق — قىڭىرايعان قيسىق شالدى بىلەمىن، باستا اۋىلدىڭ جەكەمەنشىك سيىرىن باعادى ەكەن، كەيىنگى كەزدە ات ۇستىندە شانشىلىپ جۇرۋگە ساۋشىلىعى جاراماي، ودان دا قالىپتى، وردەنىن تاعىپ كەلىپ جۇمىس سۇرايدى».
شارۋا باسشىسى كەنەت ءسوزىنىڭ اياعىن جۇتىپ، ساپ تيىلدى، سازارا قالدى، ءۇنى ءىرىپ بەينە جەر استىنان شىققانداي ەستىلدى.
— ۇستىمنەن ارىز جازىپ پا، نە دەپتى؟
— ەشقانداي ارىزدى بىلمەيمىز، ەل باسىنا كۇن تۋعان كەزدە قولىنا قارۋ الىپ قان توككەن جۇرەكتى جىگىتتى «كورەيىك، سويلەسەيىك» دەدىك.
— قايدام، ۆەتەران دەگەن ارىزقوي بولۋشى ەدى.
اۋىل باسشىسى ەندى ارىستاندى-قاراباستىڭ جەلىندەي قۇبىلا وزگەرىپ سوقتى.
— ول اعامىزدىڭ ءوتىنىشىن جەرگە تاستاعان جوقپىن، پوشتالىقتى الىپ بەردىم، وعان دا تالاس كەپ، بالاسىنان ۇيدى-ۇيگە ءۇنجاريانى بەرىپ جىبەرەدى دە، تارسا بۇركەنىپ ۇيىقتايدى. جالاقى وزىنەن-وزى جۇرگىپ جاتادى. «ءاي» دەيتىن اجە، «قوي» دەيتىن قوجا جوق، باياعىنىڭ بايباتشاسى سەكىلدى. ۇيگە كىرمەيسىڭدەر مە، بەيۋاقتا بۇل نە ءجۇرىس دەگەنىم جوي. مەن ادام تانيتىن بولسام، سول مىرزايەۆ كوكەلەرىڭ وجەتتىڭ وجەتى، ءتوزىمى تەمىر قايسار كىسى. ەشكىمنەن جاردەم سۇرامايدى. ءسىڭىرى شيقىلداپ بالداق سۇيەنىپ ءجۇرىپ، ءۇش بولمەلى كەسەك تامدى ءبىر جازدا ءوزى تۇرعىزىپ الدى، ەسىك-تەرەزەسىن ءوزى جوندى، ەدەنىن ءوزى توسەدى، قولى التىن ادام ەندى. كۇنى شىجىعان شىلدەدە قارا سانىن جالاڭاشتاپ ورعا توپىراق توگىپ، بالشىق يلەپ، كەتپەندەپ ءيىن قاندىرىپ، قالىپقا سالىپ، كەسەك قۇيىپ جاتقانىن تالاي كوردىم. تۇندە ۇيىقتاماي ما دەپ ويلادىم.
— سىزگە وتىرىك، ماعان شىن، الگى ءۇي سالعان جەرى اق توپىراعى شىققان، ىلگەرىدە قۇرعاپ قالعان وزەن ارناسى ەدى. شەگە جەردى قايلامەن بۇزىپ قوپسىتىپ، قاپپەن ارقالاپ اكەلىپ ۇستىنە كوڭ توگىپ، وڭدەپ، تەرىن تامشىلاتىپ ءجۇرىپ كوكپەڭبەك باقشاعا اينالدىرىپ جىبەردى. وسى ءۇيدىڭ قاتىن-بالاسىنا تالاي ايتتىم: انە، انا سوعىس ارداگەرى قاۋىندى تەرىمەن سۋارىپ، بەينەتىن ەمىپ، ءتاتتى عىپ جەپ وتىر، ال، سەندەر ماشينامەن تەڭسەلتىپ اكەپ ءتۇسىرىپ بەرگەن قاۋىن-قاربىزدى دۇرىستاپ ساقتاي الماي ءشىرىتىپ قۇرتاسىڭدار. وي-بوي-وي،.. ايتا بەرسە الگى ارداگەردەن ۇيرەنەتىن قاسيەت كوپ. شىركىننىڭ توزىمىنە تاڭ قالامىن. ناقا ەت پەن سۇيەكتەن ەمەس، تەمىردەن جاراتىلعان سەكىلدى. وزگەلەرگە ۇقساپ قىلقىلداپ كەڭسەگە كەلىپ كولىك تە، كومىر دە سۇرامايدى، ەكى بىلەگىنە جالىنىپ، كەتپەنىن يىعىنا سالىپ مىڭق دەمەي جۇرە بەرەدى. ءتوزىمى مىقتى نارجىگىتتەر بۇل كۇندە سيرەپ بارادى.
مىناداي ءسوزدى ەستىگەندە كوڭىل قۇلازيدى ەكەن. ءقوي-ا، دىتتەگەن جەرىمىزگە جارىق، باردا جەتىپ الايىق دەسىپ، ەل باسشىسىنان رۇقسات سۇراپ، وكشە ىزىمىزبەن اينالدىق.
— وزدەرىڭ بىلىڭدەر،— دەدى ەل باسشىسى، — مىنا بالا جولدى كورسەتىپ جىبەرەدى، الگى اعامىزعا ايتىپ قويىڭدار، جوعارىعا ارىز جازباسىن، ەشكىمگە سىر اشپاسىن. پوشتاسىن تاسىپ، ايلىعىن الىپ جان باعا بەرسىن.
جەلى ۇيتقىعان، شاڭى ۇيتقىعان كۇن استىندا شىجىعان ماڭ دالادا جۇرگەن ەل باسشىسى جۇدەۋ، ءوڭسىز بولۋشى ەدى. مىنا باسشى مۇلدە باسقا. قارايدى دا تاڭ قالادى باياعى. بەتىندە ءبىر ءاجىم جوق، سۇتكە سالىپ پىسىرگەن سوبىقتاي. «بۇل قالاي» دەپ ويلادى. «مىنا جىگىت كۇن كوزىنە شىقپاي ما، الدە كۇندىز كولەڭكەلى سايادا جاتا ما؟ الدە كۇنارا تۇيەنىڭ سۇتىنە شومىلا ما؟.. «تۇيەنىڭ سۇتىنە شومىلعان كىسىنىڭ جۇزىنە ءاجىم تۇسپەيدى»، — دەپ اكەسى مارقۇم بىلگىشسىپ وتىرۋشى ەدى. بىلگەن سوڭ ايتاتىن بولار. ەل باسشىسىنىڭ ءجۇزى كوكتەمگى قىر بەتكەيدى ەلەستەتتى. قابىرعاداعى ايناعا قاراپ ەدى، ءوز بەتىنەن بوزداعى شىعىپ كەتىپتى. كوزىن تايدىرىپ اكەتتى. سۇراستىرىپ جاعالاپ ءجۇرىپ اۋىل شەتىندەگى ءتالىپباي اعانىڭ ءۇيىن ازەر تاپتى. ءۇي الدىندا وتاعاسىنا سالەم بەردى، ۇيگە ەندى.
— مەن باتىر ەمەسپىن، — دەدى، — مەن بۇيرىقتى ورىنداعان سولداتپىن، -دەدى كەلىدەي باسىن ءبىر يىعىنا قوندىرىپ، مالداس قۇرىپ وتىرىپ.
سوزگە ساراڭ كىسى سەكىلدى. وسى ءۇيدىڭ جاڭا تۇسكەن كەلىنى ۇيگە كىرىپ-شىعىپ، ساماۋرىن كوتەرىپ شاي قۇيىپ، لىپىل قاعىپ قىزمەت جاسادى. ءۇي يەسى مايدا قوڭىر ۇنمەن جاعدايىن ءتۇسىندىردى. «جولى جاقسى قوناق ەكەنسىڭدەر، مالدى ەرتەڭ سويامىز، بۇگىنشە بۇيىرعانىمەن جاتامىز، ايەلىم كوپتەن سىرقات، بۇگىن بالام ماشينا جالداپ وبلىس ورتالىعىنا، قالاعا اكەتتى، ءداۋ دوكتورعا كورسەتىپ قايتپاقشى»، — دەدى. «وۋ، تاكە، بىزگە وسى ىقىلاس-پەيىلىڭىز جەتەدى، تەك قولىڭىزدى الىپ، تانىسىپ قايتالىق دەپ جولعا شىقتىق، ەل ىشىنەن ءتىرى ءسوز تەرگەن قازاقپىز انشەيىن»، — دەپ بۇل كەلىسىمىزدى سىپايىلاعان بولامىز. ءۇي يەسى قوڭىر كەڭەسكە يكەمدەدى.
«شاي الىڭدار، بالالار، ءسوز ىزدەپ كەلسەڭدەر — سەندەرگە اكەمنەن ەستىگەن ءبىر اڭگىمەنى ايتىپ بەرەيىن... ءبىزدى «باتىر، باتىر» دەپ جەل سوزبەن ءۇرىپ قومپايتاسىڭدار... مەنى باتىر ەتكەن جاعداي مەن جاۋلىق قانا. ايتپەسە شىن باتىر مىنا جۋساندى دالانى بوتەننەن قورعاپ، بەلەس-بەلەستە ءبىر-بىر تومپەشىك بولىپ جاتقان بابالار بولار. سول بابانىڭ ءبىر ەرلىگى دەپ اكەم ايتىپ وتىرۋشى ەدى. جاسى كەلگەن كىسىنىڭ كوڭىلى بەينە اق قاعاز، ول قاعازدى اڭداماي ءجۇرىپ كىرلەتىپ، شيمايلاپ الماڭدار».
مىنا وتىرعان بۇركەۋلى جاتقان كومبە عوي دەپ ىشتەي تەبىرەنەمىن. جول سەرىگىمە جالتاق-جالتاق قارايمىن. اۋزىن اشىپ اڭىرايىپ قالىپتى. شاعىن بولمەنىڭ دالاعا قاراعان ۇلكەن ەسىگى اشىق ەدى. كورىپ وتىرمىز، بەتكەيدەن ۇرشىقشا ءۇيىرىلىپ جىندى قۇيىن كوتەرىلدى. ءاش-پۇش دەگەنشە شاعىن ءۇيدى اينالىپ ءوتتى. داستارحانعا شاڭ كوندى. جاس كەلىن سىرتتان جۇگىرە ەنىپ، ەسىكتى اشىق قالدىرعانعا قىسىلعان سىڭايلى، داستارقاندى دەرەۋ جيناپ الىپ، قاعىپ-سىلكىپ قايىرا جايدى. ۇستىنە جاڭا پىسكەن باۋىرساق توكتى. قارت كىسىنىڭ ۇيرەنشىكتى تاماعى — قايماققا بىلعاعان جەنت اكەلىپ قويدى. اتاسى كەلىنىنىڭ قىزمەتىنە ريزا. ناساتتانىپ وتىردى دا مايلى جەنتكە قاسىعىن باتىردى. ءۇنى كومەكەيدەن ءىرىپ كومەسكى ەستىلدى.
2
ءتالىپباي اعامىز اڭگىمەسىن بىلاي باستادى. «ءبىزدى باياعىدان قىرعىز كەلىنشەكتەن تاراعان تۇقىم دەپ بىلايعى اعايىن كەمسىتە سويلەيدى. نامىستانىپ نەعىلام. الگى سوزدە جان بار سەكىلدى. ءوز باسىم قىرعىزالىعا ون ءۇشىنشى اتادان قوسىلادى ەكەم. جاۋگەرشىلىك، ۇرگىنشىلىك زاماندا كىمنىڭ قۇپياسىن كىم كورىپتى. التىاتا ەسىمدى بابامىز ات ۇستىنەن تۇسپەي كوپ جورتىپتى دەسەدى. قىرعىزالىنىڭ بەل بالاسى، قارا شاڭىراعىن ۇستاعان باتىر ۇرپاعى سول التىاتا.
«ءيا، سول بابامىزدى ايتامىن عوي... جىلقى سىرىن كىسىنەسىنەن، جۇرىسىنەن تانيتىن اتبەگى، ءسوزدىڭ ءتۇبىن تۇسىرەتىن شەشەن، نەشە كۇن ءنار تاتپاسا دا سىر بەرمەيتىن سىپا، قىزدى اۋىلدى قياننان شالىپ قىرىنداي بىلەتىن سەرى بولىپتى. جومارتتىعى تاعى بار. التەكەڭە ۇلكەن كىسىلەر كەييتىن كورىنەدى. «تەگىمىزدى تومەندەتتىڭ، كەدەيلەرگە جۋىقسىڭ»،— دەپ كەكەتىپ سويلەيدى ەكەن. التىاتا بابامىز سوزگە ەرمەگەن، وزىنشە ەرەك مىنەز يەسى بولىپتى. باي-بايعا، ساي-سايعا قۇياتىن زامان. نە قيلى جۋان جەردىڭ كىزىنا ءسوز سالىپ ايتتىرىپ، الىپ بەرەمىز دەپ كوپ اۋرەلەنىپتى. التەكەڭ جيىرمادان اسقانشا ات جاراتىپ، نايزا تولعاپ، ساداق تارتىپ، ۇرىس ونەرىن ۇيرەنىپ باسى بىلعاڭداپ ءجۇرىپ الىپتى. ات ۇستىندە جورتۋىلدان قۇيىمشاعى تەسىلىپتى. بوس مويىن بولىپ، كۇرەڭ سۋلى سىرداريانىڭ جاعاسىندا جالعىز سايات قۇرىپ جۇرەدى.
وسى وقيعادان اۋىل اراسىندا كەلەڭسىزدەۋ ءسوز شىعادى. «التىاتا سەرىنىڭ ۇيلەنبەي جۇرۋىندە گاپ بار، — دەپتى، — داريانىڭ كۇمشاۋىت جاعاسىندا پەرىنىڭ قىزىنا كەزدەسىپ ويناپتى، الگى قىز باتىردىڭ باسىن دۋالاپتى، تىلىمەن ءتىلىن ءتۇيىستىرىپ تۇرىپ: «مەنەن وزگەگە جولامايسىڭ»، — دەپ انت الىپتى» دەگەن اڭگىمە شىعىپتى.
«اۋ، نەعىپ ءجۇرسىڭ، ۇيلەنسەڭشى»، — دەپ تاقىمداعان قاتار-قۇربىعا قاراتىپ ايتاتىن ءسوزى مىناۋ: ءسوز ەمەس، سىر دەسە دە بولعانداي.
«ماعان جار بولامىن دەگەن قىز ەلدەن بۇرىن توسەكتەن تۇرۋى، ويىمدى قاباعىمنان تانۋى، قوناق كەلسە بار-جوعىمدى بىلدىرمەي كۇتىپ اتتاندىرۋى كەرەك»، — دەيتىن كورىنەدى.
ول كەزدە ەلدە نە كوپ، بەلى بۇراتىلعان، بۇرىمى شۇباتىلعان قىز كوپ. الگى ءسوزدى ەستىگەن ەركەتوتاي نەمەلەر: «وي-بوي-و-وي، ويىمدى وقى، قوناعىمدى قۇدايداي كۇت»،— دەگەنى قاي ساسقانى دەپ جىرق-جىرق كۇلىپتى. ۇكىلى بوركى ءارى قيسايىپ ءجۇرىپتى. جار تاڭداۋ — تاعدىردى وڭداۋ.
ءبىر كۇنى اۋىلدى جاۋ شاۋىپ، قۇيىن قۇلاتقانداي تالاپ كەتىپتى. بىرەۋلەر ايتادى — ەلدى شاپقان اق قالپاقتى قىرعىزدار، كەلەسى بىرەۋلەر ايتادى — ەلدى شاپقان قارا قالپاقتى قاراقالپاقتار. ەلگە جاۋ تيگەن كەزدە التىاتا وزەن جاعالاپ سايات قۇرىپ ءجۇر ەكەن، بولعان وقيعانى كەش ەستىپتى. قىلىشىن تاسقا شاۋىپتى. ادام بويىنا تۇسكەن تىرتىق جازىلار، ال جۇرەككە تۇسكەن جارا جازىلمايدى. ول زاماندا سىرداريا تولىپ اعىپ، جىنىسىندا جولبارىس جورتىپ، جاعاسىندا ديقان شىعىر تارتىپ، ب ا ق ءوسىرىپ تىرشىلىك كەشكەن. ۇلى وزەننىڭ ارال تەڭىزىنە قۇيار ساعاسىندا ساۋلەتتى كەنت بولعان. وسى كۇنى ەرتەڭگىلىك، شىنىداي مولدىرەپ جاتقان تەڭىز تۇبىنە قاراساڭ — سۋ استىندا قالعان كوركەم قالانىڭ سۋرەتى شالىنار. سول كەنتتىڭ اق توپىراق بازار الاڭىندا كىلەڭ جاقسى جينالعان قۇرىلتاي ءوتىپتى.
«باياعى جاۋعا كەتكەن ەسەمىزدى قايتارامىز با، الدە تۇيەمىزدى باعىپ جان باعىپ جۇرە بەرەمىز بە؟» — دەپ اقىل اۋلىنا جۇگىنىپتى. كونە زاماندا قۇرىلتايدا اركىمنىڭ بەدەلىنە، بوركىنە لايىق مالداس قۇرار ورنى بولاتىن كورىنەدى عوي. ۇلى جيىنعا كەزدەيسوق كەلىپ قالعان باياعى سال، سەرى التىاتا... تۋرادان تۋرا تورگە وزىپ، ۇلكەندەردىڭ ورتاسىنان ويىپ وتىرا كەتىپتى.
بوزبالانىڭ مىنا قىلىعىنا ءىشىن تارتىپ قالعان كەنتتىڭ بەگى: «بالا، وڭمەڭدەپ تورگە وتەتىندەي جاۋدىڭ بەتىن قايتاردىڭ با؟ الدە، داريا سۋىن قۇبا شولگە بۇرىپ ەگىن سالىپ ەلدى تويىندىردىڭ با؟.. الدە شىلدەدە مال سەمىرتىپ جۇرتىڭا قۇيرىق-باۋىر جەگىزدىڭ بە؟... قاي بەينەتىڭدى بەتكە ۇستاپ تورگە شىعاسىڭ...»، — دەپتى.
جۋان ءتوردى جاعالاي شولىپ قاراسا — كىلەڭ ىعاي مەن سىعاي، جاۋمەن الىسىپ جارادار بولعان كەمتار باتىر، الاقانى كونگە اينالىپ كۇستەنگەن ديقان، جەل وتىندە، ەل شەتىندە ءجۇرىپ ءجۇزى توزعان قويشى... قويشى ايتەۋىر، جۇرتقا جاققان جاقسىلار ءيىن تىرەسىپ وتىرعان سەكىلدى. ول زاماندا ادىلەت كوپ بولعان عوي. اركىمنىڭ ەڭبەگىنە قاراي ورنى بەلگىلى. بوركىنىڭ ۇكىسى بىلعانداپ بوس مويىن بولىپ وتىرعان التىاتا عانا. وڭشەڭ وندىرشەگى سورايعان ولەرمەندەردىڭ ورتاسىنا كەلگەن بايباتشاعا ۇقسايدى. كەنت بەگىنىڭ ساۋالىنا قاپەلىمدە نە دەپ جاۋاپ بەرەرىن بىلمەي ساسىپ قالىپتى. قوتان ىشىنە ەنىپ كەتكەن بورىگە ۇقسادى ما، ول اراسىن بىلمەيدى. تۇيەنىڭ جارتى ەتىندەي بولعان توردەگى بەك ايتادى:
«اركىمنىڭ جاساعان ەرلىگىنە، ەتكەن ەڭبەگىنە قاراي وتىراتىن ورنى بولماقشى، جاۋىڭدى نايزامەن تۇيرەپ پا ەدىڭ؟...».
جوق.
«سەن تورگە شىعارداي كەتپەن شاۋىپ، ەگىن سالىپ جۇرتىڭدى اسىرادىڭ با؟..».
جوق.
«توبە تاباققا قول سوزارداي وسى رۋدىڭ سانىن كوبەيتىپ، ايەلىڭە ۇل تاپقىزىپ پا ەدىڭ؟..».
جوق.
ءسوز سۇيەكتەن وتەدى. بورشاسى شىعىپ تەرلەيدى. ءلام دەمەستەن اتىپ تۇرىپ ۇيدەن شىعا جونەلىپتى. ىرگەدە جەر تارپىپ تۇرعان اتىنا قامشى باسىپتى. قاراتاۋدىڭ كۇنگەي بەتىنە، جىلاپ اعىپ جاتقان بۇلاق باسىنا جەتىپ كىدىرىپتى. اتىنان ءتۇسىپتى.
وسى مەزەت قۇلاعىنا ىزىڭداعان الدەبىر جات سارىن ەستىلەدى. جۇيرىگىنە شىدەر سالىپ، جاياۋ ءىلبىپ، ساۋساق باسىن قانجوسا قىپ جەلكەسىندەگى بيىك شوقىعا تىرمىسادى. شوقى باسى ازىناعان جەل، ءسال قيىستاۋ دوڭدە ماشايىق مازارى قالقايادى. مازار قارا تاستان كيىز ءۇي سەكىلدى قالانىپتى. اۋزى ۇڭىرەيىپ كورىنەدى. ءسال بۇگىلىپ ىشىنە ەنەدى.
ماناعى ءۇن، ازىناعان ءۇن مازار تۇپكىرىنەن ەستىلەدى.
وڭ جاعىنا قاراسا — بۇل نە دەگەن سۇمدىق، استاپىراللا، كىسىنىڭ ماسايراپ كۇلكىسى كەلەدى، سول جاعىنا قاراسا — بويىن مەنمەندىك بيلەيدى، قارسى الدىنا نازار سالسا — جان الەمى قۇلازىپ وكسىپ تۇرىپ جىلاعىسى كەلەدى. مۇنداي دا كەرەمەت بولادى ەكەن-اۋ دەپ قايران قالعانى.
سارى قىمىزدى شايقاپ ءىشىپ، ءتور الدىنا اتانشا شوگىپ، شۇلەنسىگەن بەكتەردى وسى ۇڭىرگە اكەلىپ، قارسى الدىنا قاراتىپ — مىنا دۇنيەنىڭ نارقىنا، پارقىنا وي جىبەرتىپ، ءتاۋباسىنا كەلتىرسە عوي. تىزەرلەپ وتىرىپ پاسكە مىزعىپ كەتەدى. كەۋەك قۋىس كۇڭىرتتەنەدى. سول ارادا الدەقاشان سۇيەگى قۋراپ قالعان ماشايىقتىڭ رۋحى قابىرعادان ەنىپ كەپ قوڭىر ۇنمەن سويلەپ ايان بەرەدى.
«قىرعىز الاتاۋىنا جەت، ەكى تاۋ اراسىن اق قالپاقتى قىرعىز جايلايدى، قالىڭدىعىڭدى سول جەردەن تاباسىڭ، جۇرتىڭدى شاپقان جاۋدان كەگىڭدى سەن عانا قايىراسىڭ»— دەيدى. جازعان قۇلدا شارشاۋ بار ما، كەرى جىلىستاپ شەگىنىپ تاس بەتىمەن كەسىرتكەشە تىرمىسىپ تومەنگە تۇسەدى. اتىنا مىنەدى، تاۋ بوكتەرلەپ تىزگىندى جىبەرەدى. جۋسان باسىن شالعان جۇيرىگى ءبۇيىرى شىعىپ ديلانىپ قالىپتى، قامشى سالدىرمايدى. اي جۇرەدى، جىل جۇرەدى، ەل شەتىنە ىلىنەدى.
قىرعىز اۋلىنا اپاق-ساپاقتا جەتىپ بارۋعا يمەنىپ كەشتى كۇتەدى. كولىگىن قار استىنا قالدىرىپ شىدەر سالىپ جاياۋلاپ، جۇمساق باسىپ بەلدەن اسىپ تۇسەدى. اۋىل جاستارى اي جارىعىمەن شۋلاسىپ «قىز ءبورى» ويىنىن ويناپ جۇرگەن سەكىلدى.
«قىز ءبورىنىڭ» ءمانىسى: قىز — قوي بولىپ، جىگىت ءبورى بوپ ءبىرىن-بىرى قۋىسىپ وينايدى. ءبورى قويدى كۋىپ جەتسە تاماعىنان سۇيمەكشى. التىاتا ويىنعا ارالاسىپ كەتەدى. شولپىسى كۇمىس، تاناسى التىن حان قىزى الابۇرتىپ جۇگىرىپ ءجۇر ەكەن. التىاتا سۇلۋدى دىتتەپ ەكى وكپەسىن قولىنا الادى. ەلىكتىڭ لاعىنداي جەلاياق نەمە بۇلتىلداپ كوپكە دەيىن جەتكىزبەپتى.
تاڭ الدىندا، بۇرلەن ىعىندا قىزدى ازەر كۋىپ جەتىپ، ۇلبىرەگەن ءسولدى ەرىنىن ءسۇيىپتى. سويتسە قىز: «وسى كۇنگە دەيىن ەشكىم سۇيمەگەن ەدى، بەتىمنەن وپپەي، ويىن شارتىن بۇزىپ ەرنىمە تاس كەنەشە قادالعان نەعىلعان نەمەسىڭ؟» دەپ اشۋ شاقىرادى. يت ولگەن جەردەن ات ارىتىپ قالىڭدىق ىزدەپ كەلگەنىن، الاتىنىنا قوياتىن ءۇش شارتى بار ەكەنىن جاسىرماي ايتادى. «ول نەعىلعان شارت؟» — دەپ سۇرايدى. جىگىتتىڭ ىستىق دەمى، قۋاتتى قۇشاعى ۇناپ قالعان سەكىلدى. قىزدى ىزدەگەن قىزتەكە قىزمەتشىنىڭ شاڭ-شۇڭ ءۇنى شىعادى. ءىستىڭ ناسىرعا شابارىن زاماتىندا ۇعادى. سىتىلىپ بارا جاتقان سۇلۋدى ۇمتىلىپ قۇشاعىنا كۇرەپ الادى، يىعىنا سالادى، اۋزىن ورامالمەن باسادى. ساي تابانىنداعى اتىنا جەتىپ، تىزگىن سالادى. بەينە ۇلى وزەننىڭ سارى سازانىن تىرىدەي ۇستاعانداي حال كەشەدى. قارى تالادى، تەرى سۇمەك بوپ اعادى... تۋلاعان قىزدى الدىنا الديلەي وڭگەرىپ... تىزگىندى تىسىمەن تىستەپ ىلديتومەن سىزىپ جوعالادى. سوڭىنان كۋعىنشىلار ءدۇبىرى قۇلاق كەسەدى. باياعى ەلدەگى بەكتىڭ: «التىاتانىڭ جانى وزىندە ەمەس، اتىندا»، — دەگەنى شىن ءسوز. استىنداعى اياقتى جىلقى انىق قاتەردەن شالدىرماي الىپ شىعادى. كۇنگەي ەلىن بەتكە الىپ اي استىندا جۇلدىزشا اعىپتى.
الاي اسىپ، قاراتاۋ باسىپ، ءۇش ايرىقتىڭ بويىنا جەتىپ اتتىڭ بەلىن سۋىتادى. ءوزى دە بەل سۋىتىپ جان شاقىرىپ الۋدى ويلايدى. تاقىمى قارىسىپ جازىلماي اۋرە ەتەدى. قۇيىمشاعى كەسىلىپ تۇز سەپكەندەي اشيدى. ەر ۇستىنەن سىپىرىلىپ تۇسەدى. الدىنا وڭگەرىپ اكەلگەن قىزدى قيىرشىق قۇمعا سۇلاتىپ سالادى، بەتىنە سۋ بۇركىپ ءتىرىلتىپ الادى.
وسى ءقازىر اي بەتىنەن سىرعاناپ تۇسكەن پەرىنىڭ قىزىنداي قاس سۇلۋعا اڭسارى اۋىپتى.
جەل اشپاعان ەتەگىن اشىپتى. تالىقسىپ جاتىپ تاڭ الدىندا ۇيىقتاپ كەتىپتى. جورتۋىلدا شارشاعان جىگىت ءبىر ۇيىقتاسا ءۇش-تورت كۇنگە دەيىن ويانبايدى ەكەن، ول ۇيقىنى «كىشى اجال» دەپ اتاپتى. كىشى اجالعا مويىنسۇنىپ جاتقان جىگىتتىڭ قاپەرىندە دانەمە جوق. سوڭىنان قۋعىن سالعان توركىن جۇرتىنىڭ جاۋلىق نيەتىن سەزگەن قىز ۇيىقتاي المايدى. تاڭ بوزىندا جەردىڭ ءتوسىن تەسىپ جىبەرگەندەي قاتتى ءدۇبىردى ەستيدى. اعاسىنىڭ ءدۇبىرىن تانيدى. جالما-جان باتىردىڭ قالقانىن قارىنا بايلاپ، نايزاسىن بىلەپ، اتقا قونىپ، اعاسىنا قارسى ۇرىپ ۇرىسقا شىعادى. تاۋ سۋىنداي سارىنداپ كەپ قالعان باتىر شاشى ۇزىن قارىنداسىن قيمىلىنان تانيدى. قىلىشىن قىنابىنا سالمايدى.
— نامىسىمدى تاپتاعان جاۋىمنىڭ توسەگىندە جاتاسىڭ با، الدە كىشى اجالعا مويىنسۇنىپ جاتقان جىگىتتىڭ باسىن شاباسىڭ با؟
— اعاتاي، دات، ماعان كەزىككەن الا مويىن الىپتىڭ اقىرى ەكەن.
— قايدان ءبىلدىڭ؟
— «قىز ءبورى» ويناپ جۇرگەندە بۇل جىگىتتىڭ ەكپىنىنەن سەسكەنىپ نوكەرلەرىم قاشىپ كەتتى.
— ۇلدە مەن بۇلدەگە ورايمىن، قالاعان جەرىڭە ۇزاتامىن، رايىڭنان قايت.
— توسىمە شىعىپ وينادى، ىشىمدە الىپتىڭ اماناتى بار.
— قىز — جات جۇرتتىق دەگەن وسى ەكەن-اۋ،— دەپ قىرعىز باتىرى سوندا وكىرىپ جىلاپتى. مۇرتىنان جاسى سورعالاپتى.
قوشتاسىپ، ات باسىن بۇراردا: «جەلكە اس بولماس، جيەن ەل بولماس، ەرجەتكەندە جيەنىمدى ەلگە الىپ كەل، باتامدى بەرەمىن»، — دەپتى.
ويلاپ وتىرساق، ول كۇنگىنىڭ ۇلكەندەرى سوزگە تۇراتىن اۋليە ەكەن-اۋ، دەمدە قانىنا قارايىپ، قىلىشپەن شاۋىپ تاستاعالى وقتالسا، ارتىنشا اشۋىن اقىلعا جەڭدىرەدى. ات باسىن كەرى بۇرىپ وزگە قۋعىنشىلاردى سوڭىنان ىلەستىرەدى. بۇل وقيعادان بەيحابار التىاتا ەكى-ۇش كۇن وتە ۇيقىسى قانىپ، باسىن كوتەرىپ، وڭ-سولىنا نازار سالادى. باس جاعىندا تاۋدىڭ تاستاي سۋىنا بالتىرىن مالىپ وتىرعان قىزدى كورىپ تىكسىنىپ قالادى. جۇرەگىنە سۋىق ۇرەي دارىتادى. ورنىنان تۇرىپ اياڭداي باسىپ تۋ سىرتىنان تونەدى. «نەعىپ وتىرسىڭ؟» — دەپ سۇرايدى. «ىشىمدەگى ءورتتى سۋعا مالىپ ءسوندىرىپ وتىرمىن»،-دەيدى قىز. قولىنا قولى تيگەندە شوق ۇستاعانداي سەزىنەدى. قالىڭدىعىن ەلگە اكەلىپ ۇلاناسىر توي جاسايدى، باسىنا جەكە وتاۋ تىگەدى. باياعى ساي تابانىن تەسىپ شىعىپ جاتقان بۇلاق باسىنا قونادى.
سۋى تاستاي الگى كوز سودان بىلاي «شوڭ بۇلاق» دەپ اتالىپتى.
كۇيەۋىنىڭ قاباعىن باعىپ تىرشىلىك قىلعان ايەل-ارۋ. كەلىنشەگى جۇبايىنىڭ سىرىن ايتقىزباي بىلەتىن ارۋ بوپ شىعىپتى. قارت كىسىلەردىڭ قولىن جىلى سۋعا مالىپتى. تۇنەمەسىنە اي تولىپ تۋعان مەزەتتە، كەلىنشەگى توسەگىنەن تۇرىپ، ۇيدەن شىعىپ ەسىك الدىنداعى تاستاي بۇلاق سۋىنا بالتىرىن مالىپ مۇڭايىپ وتىرادى ەكەن. ءبىرازعا دەيىن وسى ادەتىن قايتالاپتى. ۇرسىپ، كەيىپ قويدىرا الماپتى.
كوگىندە نوسەر بۇلتى بۇرقىراعان قاراتاۋ جوتاسى، سول قاناتتا شيكىل سۋى تولقىعان سىرداريا سۇلباسى — قوسىلا جارىسىپ، ايەلدىڭ قوس ءورىم بۇرىمىنداي، جەر ءيسىنىپ، بەرەكە دارىپتى. ادام ءومىرى سىرىڭكە شاققانداي نارسە. بۇگىن بار كىسى ەرتەڭ جوق. كۇن وتكەن سايىن قاتارىڭ سيرەي بەرەدى. قارت كىسىلەردىڭ سول كەزدە جالعىزسىراپ، جابىعىپ «دۇنيەنىڭ قىزىعىنا تويدىم، قويدىم» دەپ ومىردەن قاراداي سۋىنىپ، تابانىن جەر تارتىپ جۇرەتىنى تەگىن بولمادى. بىردە التىاتا جاتقان ۇيگە تاڭسارىدە جارىق ساۋلە تۇسەدى. الدەن ۋاقىتتا سول ساۋلەنىڭ ىشىنەن قوس اياقتى قاسقىر سىلاڭ قاعىپ شىعا كەلەدى، ءسال تۇرىپ قاشا جونەلەدى. مىنا وقيعادان وتاعاسى ۇرەيلەنىپ تۇرەگەلەدى. سويتسە الگى قاسقىر دەگەنى — ەلدەگى جەلاياق جۇيرىك ءبورى ەسىمدى بالا ەكەن.
كەلىنشەگىنىڭ اياعى اۋىر. «ات اكەلىپ، ەرتتەپ، جاراعىڭدى رەتتەپ، قولتىعىڭنان دەمەپ اتتاندىرۋعا دەگبىرىم جەتپەيدى»، — دەپ مۇڭايادى. التىاتا قىر اسىپ كەتكەن جۇيرىگىن تاۋىپ اكەلەدى، ەرتتەيدى، تىزگىن سالادى. تاڭ الدىندا ۇيىنەن شىعىپ قاشىپ جوعالعان ءبورى بالانىڭ سوڭىنان سالادى، جوسىلتا شاۋىپ ىستىق شولدەن وتەدى، ات تۇياعىن مۇقاتقان ارنانى كەشەدى، اقىرىندا قىر استىنان ءتۇتاسىپ كەلە جاتقان قالىڭ قولدى كورەدى.
الگى ءبورى كەلە جاتقان جاۋدى بايقاتۋعا كورىنىپتى. التىاتا قىلىشىن قىنابىنان سۋىرىپ جاۋ شەبىنە ەنەدى. وسى مەزەت باتىردىڭ نامىسى قوزىپ ارۋاق كوتەرىپ كەتەدى، كۇن تۇسكە تىرمىسقانشا قىلىش قاعىسىپ اندىزداي شاپقان جاۋدى بوگەيدى، كەشكە دەيىن جاعالاسادى، قاپىلىستا جارادار بولادى.
التىاتا باتىر: «مەنىڭ كورەر كوزىم كورمەستەي بولدى، تۇتار قولىم تۇتپاستاي بولدى»، — دەپ اتتان ءتۇسىپ قوس تىزەرلەپ وتىرىپ، مايدان ءۇستىن توڭىرەكتەپ اينالا شاۋىپ جۇرگەن بورىگە مۇڭىن ايتادى. جاۋ جاعى كۇش الىپ، شۋلاعاننان شۋلاپ كەپ باتىردى قاۋمالاپ تۇتقىنعا الادى. موينىنا قىل ارقان سالىپ ءبىراز جەرگە سۇيرەتىپ بارادى.
و زاماندا تۇتقىن بولعان كىسىنى جاۋكەمدەپ ەلتىرە سالمايدى عوي. «سونىندا قۋىپ كەلەر، كەك قايتارار كىمى بار؟.. بۇل ەلدەگى جىگىتتىڭ قۇنى قانشا؟.. نەشە جەردەن تۇتقىن بولسا دا — باسىنا ءباسىن تىگەتىن، جانىنا جانىن بەرەتىن سوڭىندا قالعان جاقىنى بار ما»، — دەپ قازاقتارعا ەلشى جىبەرەدى. جاۋ جاعى وزەن جيەگىنە قوس تىگىپ كىدىرىپتى. اراعا ەلشىلىككە باياعى جەلاياق بالا ءبورىنى جۇرگىزىپتى. «التىاتا تۇتقىنعا ءتۇستى، باسىنا نە تىگەسىڭدەر؟» — دەپ ءبورى بالا ەنتىگىپ ەلگە جەتسە — باياعى تۇيەنىڭ جارتى ەتىندەي توردە وتىرعان تاكاپپار بەك ات تونىن الا قاشادى: «ويباي، مال دەگەندى اتاي كورمە، ماڭقا دومبىراسىن سۇيرەپ، جىلاۋىق قوبىزىن كۇيلەپ كۇڭىرەنىپ جۇرگەن جالعىز اتتى سەرىنىڭ بوداۋىنا بەرەر تىشقاق لاعىم دا جوق»، — دەپ قولىن سەرمەلەپ ماڭايىنا جولاتپايدى. ەلشىنىڭ سوڭىنا يت قوسىپ قۋىپ قىر اسىرىپ سالادى. جاۋ جاعى تۇنەرىڭكى، ەل تىزگىنىن ۇستاعان بەكتىڭ ءسوزى الگىندەي، قىل شىلبىرعا ماتالىپ، كوگەندە، كۇن استىندا شىجىپ جاتقان التىاتانىڭ سيقى اناۋ. تاعى دا ەلشى ءبورىنى قاراتاۋ ۇستىنە جۇگىرتەدى: «اكە-شەشەسى بولسا بارىپ ايت، جالعىز بالاسى ءۇشىن جانىن بەرسىن، كوك جۋا جەتىلمەي جاتىپ ۇزىلمەسىن»، — دەيدى. ەلشى ءبورى ەل ءىشىن بەتكە الىپ قايىرا جورتادى.
التىاتانىڭ ءجۇز جاساعان اكەسى، توقساندى القىمداعان شەشەسى بار ەكەن. اكەسى قىسىراق بايتالدىڭ سوعىمىنان قالعان جاياسىن سورپاعا ءجىبىتىپ مالجاڭداپ جۇرەك جالعاپ وتىرعان. اناسى ۇلىنىڭ ەسەن-ساۋلىعىن تىلەپ كوز جاسىن سىعىپتى. ەسىكتەن قاراعان ەلشىنى كورىپ: «ەل بولماعى ەلشىدەن، جاۋ بولماعى جاۋشىدان، بىرەۋدىڭ جانى ءۇشىن بىرەۋدىڭ جانىن سۇراعان نە سۇمدىق، قىسقا ءجىپتى كۇرمەۋگە كەلمەيتىن وسىناۋ تىرشىلىك وزىمىزگە دە ءتاتتى» — دەپ ەلشىنى تابالدىرىقتان ىشكە ەنگىزبەپتى. ەنگىزۋ بىلاي تۇرسىن، ءدىنى قاتتى شال قولىنداعى ءمۇجىپ وتىرعان جىلىكتى لاقتىرىپ ءبورىنى قۋالايدى. شالعىن ءپىسىپ، شىلدە ءتۇسىپ، جەر بەتى ءتىلىنىپ، كوكجيەكتەن ساعىم جۇرەدى. جىل قايىرىپ الداعىنى بولجايتىن شال ايتادى: شىلدەنىڭ ىستىعى قاڭتاردا قىزىلشۇناق اياز بولىپ كايتادى، جۇت جەتى اعايىندى، سونىڭ ءبىرى — وسى مي قايناتقان ورتتەي ىستىق بولار. ەلشى ءبورى توبە باسىنا شىعىپ جالاڭ اياعىنا كىرگەن تىكەندى سۋىرىپ وتىرىپ قامىعىپ كوپ جىلايدى. داۋىس سالادى. ۇلىعانداي سوزىلىڭقى ءۇن دالانى كۇڭىرەنتەدى. ءبىر سۇمدىقتىڭ بولعانىن جۇرەگىمەن سەزىپ اق وتاۋىنان التىاتانىڭ ارۋ كەلىنشەگى شىعادى.
«كۇيەۋىم ءۇشىن جانىمدى بەرەمىن»،— دەيدى. مىنا ءسوزدى ەستىگەن جەلاياق ەلشى ۇيتقي جۇگىرىپ كوز ۇشىندا شەپ قۇرىپ جاتقان جاۋ جاتاعىنا جەتەدى... وسىلاي دا وسىلاي... قىمىز قۇيعان مەس سەكىلدى بەگى دە، جانتايىپ جاتىپ جان باققان بەرەكەسىز اكە-شەشەسى دە جان بەرۋگە كەلىسپەدى، ايەلى كەلىستى دەيدى.
مىنا جاۋاپتى ەستىگەن جاۋ جاعى كۇيەۋىنە جان-تانىمەن بەرىلگەن ۇياتى بار ايەلدىڭ ىنتىق لەبىزىنەن ىڭعايسىزدانىپ ىشتەي قايران قالىسادى. «باتىردىڭ جانى وزىندە ەمەس، ۇيىندەگى ايەلىندە ەكەن، مۇنىڭ جانىن العانىمىزبەن ماقساتىمىزعا جەتە الماسپىز»، — دەپ اقىلعا كەلەدى. ءبىرىن-بىرى توقتاتادى. التىاتانىڭ بىلەگىن قيىپ تۇرعان قىل شىلبىردى شەشەدى، تۇتقىننان بوساتىپ قويا بەرەدى. جاۋ جاعى ەلدى شاپپاي كەرى بۇرىلىپ كەتەدى.
التىاتا جاياۋ ءجۇرىپ بەل اسىپ، شەل باسىپ، ارىپ-اشىپ كەلە جاتىپ ءجۇز جاساعان الىپ قارا اعاشتىڭ كولەڭكەسىنە وتىرىپ تىنىس الادى. ازداپ كوزى ءىلىنىپ كەتكەن تۇسىنە باياعى اق ساقالدى اۋليە اتا ەنەدى، ايان بەرەدى.
وڭ جاعىڭا قاراي سالىپ كۇلكىڭ كەلەتىنى — وڭ يىعىڭدا تىلەۋلەس بولىپ پەرىشتەڭ وتىرار. سول يىققا نازار سالىپ، قۇلازىپ كەتەتىنىڭ — قيسىق جولعا جەتەلەپ سايتاننىڭ ساپالاعى وتىرار، قارسى الدىڭدا قالبانداپ كەتىپ بارا جاتقان — تاعدىرىڭ.
كىمدە-كىم ءوز تاعدىرىن وزىنە بۇيىراتىن تىرشىلىك سىباعاسىن الدىن-الا سەزەر بولسا — وكىرىپ تۇرىپ جىلاعان بولار ەدى.
كىسىنىڭ كوڭىل كۇيى استىنداعى كولىگى سەكىلدى، بىردە سەمىرەدى، بىردە ازادى.
قارا جول ۇستىندە مىنەزىمنىڭ مىڭ قۇبىلعانى نەسى دەپ التىاتا قاتتى تورىعادى. تورىعىپ جاتىپ ويانادى. الدا نەندەي حال كۇتىپ تۇرعانىن بىلمەگەن سوڭ «وسىنىم دۇرىس» دەپ جورتا بەرەمىز ءبارىمىز.
ادامدار، ءسىرا، قۇمعا تۇسكەن ءىز بە ەكەن؟.. كىسىگە ءبىر پاستىك قانا عۇمىر بەرىلگەن، سول قاس قاعىمداي ءساتتىڭ ءوزىن تاۋسىلماستاي كورىپ، نەگە ءبىرىن-بىرى اۋرەلەپ جەگىدەي جەپ اۋرە.
وسى ويمەن التىاتا ۇزاق ءجۇرىپ ەلىنە كەلەدى. جاۋدىڭ بەتىن قايتارامىن دەپ اتويلاپ اتقا قونعان كەزدە ىشتە قالعان نارەستە جارىق دۇنيەگە كەلىپتى. اياعىنا ءمىنىپتى. اپىل-تاپىل تالپىنىپ الدىنان شىعادى. كىشكەنتاي ءسابيدى جەردەن ءىلىپ الىپ يىعىنا وتىرعىزعان التىاتا: «جارقىنىم-اۋ، مىناۋ اۋماعان قىرعىز عوي، ناعاشىسىنا تارتقان قىرعىز ءالى»،— دەپ تاڭدانىپتى. الىگى بالا ەرجەتە ەسەيە كەلە ءقىرعىزالى ەسىمىن الىپتى.
كەلىنشەگى اق جىبەك جاۋلىعىن باسىنا توگىلدىرە سالىپ، قاسىنا سۇرمە جاعىپ، بۇرالا باسىپ الدىنان شىعادى. التىاتا كوپ جىلعى سۇرگىننەن، تۇتقىنىنداعى كور ازاپتان سىلەلەپ قارتەيىپتى. وپاسىز دۇنيە دەگەن وسى. يىعىنا ءبۇلدىرشىن ءسابيىن مىنگىزگەن... بەلى بۇگىلگەن... ەبەلەكتەي ساقالى اعارىپ كۇنگە كۇيگەن... سەلكىلدەگەن، ەڭكەيە ىلبىگەن شالدى كەرەدى. ءبىرى جاس، ءبىرى كارى، ءسۇيىپ قوسىلعان جۇبايلار جىلاپ كورىسەدى. «تاعدىرىڭدى جازعىرما» دەگەن ءسوز سول كىسىدەن قالعان دەسەدى.
التىاتا ۇيىنە كەلگەن سوڭ ەل-جۇرتى جينالىپ ۇلكەن اس بەرەدى. ءشول توسىندە، جاۋ ىشىندە كورگەن قورلىعىن شەجىرەلەپ ايتادى. توي سوڭىنان ءوز ءۇيىن ءوزى توناۋعا بەرەدى. بولدىم، تويدىم، قويدىم دەگەن شۇكىرشىلىك ءتاۋبادان، ىشتەي توعايۋدان، ءومىردىڭ تاتتىسىنەن گورى اششىسىن مول تاتقاننان، ايتەۋىر ۇزەڭگىلەس سەرىكتەرىنە ءۇيى تالاۋعا بەرۋ سول كەزدىڭ اسىل سالتى بولىپتى. التىاتانىڭ ەلدەستەرى، جەرلەستەرى باتىردىڭ جىيعان-تەرگەنىن جىلان جالاعانداي ەتىپ تاراتىپ اكەتىپتى. وسى كۇنگى سىيلى كىسى كوز جۇمسا سوڭىندا قالعان ۇل-قىزدارى اتا داۋلەتىن قولما-قول ءبولىسىپ اكەتەتىنى سول سالتتى ۇستاعاننان ءسىرا. از ايت، كوپ ايت، مىنا بىزدەر التىاتانىڭ قىرعىز ايەلىنەن تاراعان بەل بالاسى بولامىز.
كەشەگى سوعىس جىلدارى باسىما قيىن ءىس تۇسسە — سول بابام تۇسىمە ەنىپ: «ە، بالام»، دەپ قولىن جايىپ باتاسىن بەرۋشى ەدى، جەلەپ-جەبەپ ءجۇرۋشى ەدى. ول زاماننىڭ باتىرلارى ءسوزى بار، سوڭىندا كوزى بار، جولىنا ساداقا ەتىپ جانىن قياتىن، داۋىس سالىپ جىلايتىن جارى بار اجەپتەۋىر كىسى ساناتىندا جۇرەتىن. ونىڭ قاسىندا مىنا بىزدەر اشەيىن جۇرگەن قۇر قاۋقارمىز، كولەڭكەمىز، باسشىلاردىڭ كوزىنە شىققان سۇيەلمىز. ۇجىم باسشىسى توبەمىزدى كورسە «بىردەمە سۇرايدى» دەپ قىر اينالىپ قاشادى، — دەپ اڭگىمەسىن اياقتادى ءتالىپباي اعامىز.
ءتالىپباي اعانىڭ اڭگىمەسىن تىڭداۋعا جينالعان كورشىلسر بىرتە-بىرتە تۇرىپ جىلىستاپ شىعا باستادى. كوتەرىلىپ سىرتقا بەتتەدىك. اۋىل ءبىرتۇرلى كۇڭگىرت، ىمىرت بوياۋىنا مالىنىپ ماۋجىراپ قالىپتى. الىستاعى قاراتاۋ اڭعارى، سول تاۋدىڭ بەرگى باۋرايى تاڭ اتىپ كەلە جاتقان كەزدەگىدەي بۇلت جىرتىعىنان باتار كۇننىڭ اقشىل بوياۋىنا مالىنىپ اقتاڭداقتانىپ، ەرتە الەمىنىڭ الاباجاق ادەمى پەردەسىن كوز الدىعا تۇتادى.
ەتەكتەگى شاعىن اۋىل ءۇستى قارابارقىن. تاۋ اڭعارى ەكى ءتۇرلى بوياۋ، جوعارى جاعى سۇتكە مالعانداي اپپاق، الكۇرەڭ شاپاقتا بەرگى ەتەگى — كوگىلدىر، كوگىلجىم، قارابارقىنعا بويالىپتى. سىرتقا شىققان ءتالىپباي اعانىڭ كوزىنە تاۋدان دومالانىپ ءتۇسىپ كەلە جاتقان ۇيمە-جۇيمە ءبىر شوعىر نوسەر بۇلتى شالىندى. جەل ايداعان جىندى بۇلت پا، الدە شاڭى شىعىپ جاتقان جەردىڭ ماگنيتى تارتتى ما — ءاش-پۇشقا كەلتىرمەي ىلديتومەن تۇيدەكتەلىپ كەلىپ كۇيدى كەتتى، قۇيدى كەتتى. كەپكەن تۋلاقتى شاڭىن شىعارىپ ساباۋمەن ساباعانداي سەزىلدى. اسپان استى كارس ايرىلدى. نوسەر گۇرىلى شاعىن اۋىلدىڭ تۇڭدىگىن جەلپىلدەتتى، شاڭداق جولمەن قىزىل سۋ جۇگىردى. بۇل ولكەگە ءبىرازدان بەرى ۇلى نوسەر جاۋماي، جاۋىن ءيىسىن ۇمىتىپتى. توزىپ بىتكەن ايتاقىر ەكى كىرىپ، كىرى جۋىلىپ كالدى.
ءتالىپباي اعانىڭ ەڭگەزەردەي بيىك تۇلعاسى كوز ۇشىنان ۇزاپ كەتكەنشە دۋالدان اسىپ كارايىپ تۇردى.
جارتىلاي قۋراعان قارا اعاشقا ۇقسادى. اينالىپ قاراعان سايىن كومەيىمىزگە ۇلى ساۋال كەپتەلدى.
باتىر قايدا بۇل كۇندە؟ كوزى تىرىسىندە قادىرىنە جەتە الدىڭدار ما؟ دۇرىس قىزمەت تاۋىپ بەرىپ، كوڭىلىنە جۇبانىش بولا الدىق پا؟
ءدال وسىنداي ساۋالدى ەرتەڭگى ۇرپاق الدىعا تارتقاندا — بۇل وڭىردە شاڭعا باتىپ، ءمىنىس ات مىنگەن، ءمىنىس اتتىڭ ماندىماس مايدا جۇرىسىنە ۇيرەنگەن، جەر كەتپەندەپ، داقىل ەككەن، توپىراق، ۇستىنە جالپ ەتىپ وتىرا كەتكەن مومىن حالىق ءومىر سۇرگەن دەيمىز بە. باتىردىڭ ءتىرى ءسوزى، بيىك تۇلعاسى قايدا بۇل كۇندە. ءومىر ارباسى قارا جولمەن شاڭداتىپ قايدا كەتىپ بارا جاتىر دەسەيشى.
You Might Also Like
-
كەشەگى كۇڭگىرت زاماندا ويدا قالعان قارا قالماقتىڭ حانى التاي تاۋىنىڭ ارعى قاباعىندا جاتقان قوڭتايشىعا قالتان شەرىنگە ەلدە جوق سۇلۋ قىزىق — قاسىنا وتىز توعىز قىز قوسىپ اتتاندىرادى. ارالارىندا ...
-
تاريح عىلىمى - ادامزاتتىڭ وتكەنىن زەرتتەيتىن قوعامدىق عىلىم. ال تاريحقا كەلەر بولساق ول ادامزاتقا تەك وتكەنىن ۇمىتپاس ءۇشىن قاتتالعان وقيعالار ەمەس بولاشاقتا قاتەلەسپەۋى ءۇشىن جازىلعان ەرەجەلەر. ياعني...
