InfoHub Logo

شىعاي ۇلى ەسىم حان (1628-1645) — قازاق حاندىعىنىڭ حانى، شىعاي حاننىڭ بالاسى، اتاقتى تاۋەكەل حاننىڭ تۋعان ءىنىسى. ەسىم حان تۋرالى حالىق جادىندا ساقتالعان اڭىز-اڭگىمەلەر، داستان-جىرلار كوپ. ونى حالقى «ەڭسەگەي بويلى ەر ەسىم» دەپ ارداقتايدى.

ەسىم حان بيلىك باسىنا اعاسى تاۋەكەل ولگەننەن كەيىن كەلدى. بۇل كەزدە قازاق حاندىعىنىڭ شىعىسىنداعى جاعداي تاۋەكەل تۇسىنداعىدان الدەقايدا كۇردەلەنە تۇسكەن ەدى. مۇندا ويرات تايپالارىنىڭ بىرىگىۋ پروسەسى ءجۇرىپ جاتتى. سوندىقتان ول كورشىلەرىندە بولىپ جاتقان جاعدايدى ءجىتى قاداعالاپ، ولاردىڭ تايپالارى اراسىنداعى الاۋىزدىقتى ءوز پايداسىنا شەشۋگە ۇمتىلىپ باقتى.

ويراتتاردىڭ ءبىر جاعىنان ەمبى، جايىق، ەدىل بويىنداعى نوعايلارمەن شارپىسۋى ەكىنشى جاعىنان ورىس قامالدارىنىڭ گارنيزوندارىمەن قاقتىعىسۋى ەسىم حان ساياساتىنىڭ ىقپالدى بولۋىنا ەلەۋلى جاعداي جاسادى. اقىرىندا ءۇش جاقتى سوعىستىڭ وزدەرىنە قىرعىن تاپتىراتىنىن سەزگەن ويرات امىرشىلەرى ەسىم حاننىڭ ۇستەمدىگىن مويىنداپ، تاتۋ كورشىلىكتە تۇرۋ ماقساتىندا ۇسىنىس جاساپ، ەلشىلەرىن جىبەرۋگە ءماجبۇر بولادى.

حاندىعىنىڭ شىعىسىنداعى جاعدايدى وسىلايشا ءوز پايداسىنا شەشكەن ەسىم حان وڭتۇستىگىن دە ويدان شىعارمايدى.

حاندىعىنىڭ شەكاراسىن كەڭەيتە ءتۇسۋ ساياساتىن مۇندا دا باتىل جۇرگىزىپ باعادى. وعان جاعداي دا كومەكتەسە تۇسەدى. سەبەبى، بۇل كەزدە قايتىس بولعان باكي مۇحاممەد حاننىڭ ورنىنا ونىڭ ءىنىسى ءۋالي مۇحاممەد پەن گەرات-حوراساننىڭ بيلەۋشىسى دىنمۇحاممەد بالاسى يمانق ۇلى تالاسىپ جاتقان ەدى. وسى قاقتىعىستى ءوز پايداسىنا اسىرۋدا ەسىم حان ۇلكەن ەپتىلىك تانىتادى. ول اۋەلى ءۋالي مۇحاممەدكە كومەكتەسەمىن دەپ ۋادە بەرىپ، كەيىن يمانق ۇلى جاعىنا اۋناپ تۇسەدى. سونىڭ ناتيجەسىندە ونىمەن بىرىگىپ، ءۋالي مۇحاممەدتى ءولتىرىسىپ، يمانقۇلىمەن وداق جاساسادى دا، سول جىلى يمانقۇلىعا قارسى شىعىپ، سامارقانتقا اسكەر جونەلتەدى.

بۇل كەزدە يمانق ۇلىنىڭ ەسىممەن سوعىسارلىق شاماسى جوق ەدى. سوندىقتان ونىمەن شارتقا وتىرىپ، تاشكەنت پەن ونىڭ توڭىرەگىنىڭ تۇگەلدەي قازاقتاردىڭ يەلىگى ەكەنىن رەسمي تۇردە مويىندايدى.

بۇدان كەيىن ەسىم حان موعولستان حانى ءابدىراحىمنىڭ قىزى پادشاحقا ۇيلەنىپ، اعاسى كۇشىك سۇلتاننىڭ قىزىن ءابدىراحىمعا بەرىپ، قارسى قۇدا بولۋ ارقىلى ونى ءوزىنىڭ جاقتاسى ەتىپ، سونىڭ كومەگىمەن وزىنە وپاسىزدىق جاساعان تۇرسىن حاندى تالقانداپ، دارا بيلىككە قول جەتكىزەدى.
ەسىم حاننىڭ بيلىگى تۇسىندا (1598-1645) حالىق جادىندا «ەسىم سالعان ەسكى جول» دەگەن اتپەن قالعان ادەت-عۇرىپ نورمالارىن قالىپتاستىرعان كونستيتۋسيالىق قۇجات بولعانى بەلگىلى. مۇنى «ەسىمنىڭ زاڭى» دەپ ۇققان ءجون. ءبىراق ونىڭ كوكتەن الىنباعانىن، ءوز زامانىنىڭ ورايى مەن تالابىنا قاراي ەسىم حان مەن ونىڭ كەڭەسشىلەرى وڭدەپ، تولىقتىرعان باياعى «قاسىم سالعان قاسقا جولدىڭ» ءبىر نۇسقاسى ەكەنىن دە ەستەن شىعارماعان ابزال. تۇتپەت كەلگەندە، «ەسىم سالعان ەسكى جول» دەگەن ءسوزدىڭ ءمانى دە ەسىم حاننىڭ تۇسىندا جاسالعان دانالىق زاڭدارعا بايلانىستى ايتىلعان. قونىس-تۇراققا، مال-مۇلىككە، ادامدار اراسىنداعى قارىم-قاتىناسقا قاتىستى تۋىندايتىن داۋ-شاردىڭ شەشىمدەرى وسى كەزدە سارالاندى.

مۇنىڭ ءوزى كەيىن تاۋكەنىڭ ايگىلى «جەتى جارعىسىنا» نەگىز بولىپ، قازاق حالقىنىڭ مادەني-رۋحاني جانە ءسالت-داستۇر قالىپتارىنىڭ ءتولتۋمالىعىن شىڭداي تۇسۋگە ىقپال ەتتى. جالپى كوشپەلىلەر مەملەكەتىنىڭ حاندارى سياقتى، ەسىم حان دا تاق ءۇستى مەن ات ۇستىندە بىردەي تانىلعان ءبىرتۋار تۇلعا. ونى حالقىنىڭ «ەڭسەگەي بويلى ەر ەسىم» اتانعان اتاقتى حاننىڭ قايتىس بولعان جىلى — 1645 جىل دەگەن شىندىققا كەلەتىن سياقتى.
ەسىم حان دۇنيە سالعان سوڭ قازاق حاندىعىنىڭ تاعىنا جاڭگىر حان (1645-1652) وتىردى. حالىق ونى ەل ءۇشىن جاساعان ەرلىگىنە وراي «سالقام جاڭگىر» دەپ اتانعان. حان ورداسىن تۇركىستان قالاسىندا ۇستاۋ جاڭگىر حان تۇسىندا باستالدى.

ەسىم حان قازاق تاريحىندا «ەڭسەگەي بويلى ەر ەسىم» دەگەن اتپەن ايگىلى بولدى، وعان بۇل اتاق 1598-جىلى اعاسى تاۋەكەل حانمەن بىرگە ماۋرەنناحرعا جاساعان جورىقتا ەرەكشە كوزگە تۇسكەنى ءۇشىن بەرىلگەن ەكەن. ەسىم حان — شىعاي حاننىڭ بالاسى، ول بۇرىن قازاق حاندىعىنىڭ تۇركىستان قالاسىنداعى حان ورداسىندا تۇرعان. حان تاعىنا وتىرعان سوڭ بۇحارامەن ءبىتىم-شارتىن جاساسىپ، ورتا ازيا قالالارىمەن بەيبىت، ەكونوميكالىق بايلانىس ورناتۋعا ۇمتىلدى. قازاق حاندىعىن ءبىر ورتالىققا باعىنعان مەملەكەت ەتىپ قۇرۋدى كوزدەدى. «ەسىم حاننىڭ ەسكى جولى» دەپ اتالعان زاڭدى قۇراستىردى. ەسىم حاننىڭ قازاقتاردى ءبىر ورتالىققا باعىندىرۋ ساياساتىنا قارسى بولعان سۇلتاندار قازاق حاندىعىن بولشەكتەۋگە تىرىستى.

تاشكەنت قالاسى قازاق حاندىعىنا قاراعان سوڭ ونى جانىبەك حاننىڭ نەمەرەسى، جالىم سۇلتاننىڭ بالاسى تۇرسىن مۇحاممەد سۇلتان باسقارعان ەدى.ول كوپ ۇزاماي تاۋەلسىز حان بولۋعا ارەكەت جاسادى. ءتىپتى ءوز اتىنان اقشا سوقتىرىپ، «باجى جانە حاراج» الىم-سالىقتارىن جينادى. سونىمەن، قازاق حاندىعىن ەكىگە ءبولىپ، تۇركىستان قالاسىن ورتالىق ەتكەن ەسىم حان، تاشكەنت قالاسىن ورتالىق ەتكەن تۇرسىن حان بيلەگەن ەدى. بۇلاردىڭ اراسىندا سوعىس قاقتىعىستارى بولدى. بۇل ەكى جاق ۇيعىر، قىرعىز، قاراقالپاق بيلەۋشىلەرىنەن وزدەرىنە وداقتاس-جاقتاستار ىزدەۋگە كىرىستى. ەسىم حان توبى ياركەنت حاندىعىنا قارسى بولىپ تۇرپاندى بيلەگەن ءابدىراحيم حانمەن وداقتاستى. ال تۇرسىن مۇحاممەد حان جاعى ياركەنت بيلەۋشىسى ءشاجايدىڭ احمەتتىڭ جاقتاسى بولدى. بۇلارمەن وداقتاسىپ وتىرعان ءابدىراحيم مەن احمەتتەر دە بىر-بىرىمەن جاۋلاسىپ وتىرعان بيلەۋشىلەر بولاتىن. ەسىم حان وزىنە مىقتى سۇيەنىش ەتۋ ءۇشىن ياركەنت حانى ابدىراحيممەن قۇداندالىق بايلانىس ورناتتى.
ەسىم حان ءابدىراحيمنىڭ قىزى پاتشا حانىمعا ۇيلەندى دە، اعاسى كۇشىك سۇلتاننىڭ قىزىن ابدىراحيمگە بەردى. ەسىم حان مەن تۇرسىن حان اراسىندا كۇرەس شيەلەنىسە بەردى، 1627-جىلى ەسىم حان تۇرسىن حاندى ءولتىرىپ، قازاق حاندىعىن ءوز قول استىنا بىرىكتىردى. ەسىم حاننىڭ فەودالدىق بىتىراڭقىلىقتى جەڭىپ، قازاق حاندىعىن بىرىكتىرۋ جولىنداعى كۇرەستەرى قازاقتىڭ «ەڭسەگەي بويلى ەر ەسىم» اتتى تاريحي جىرىنا وزەك بولعان.

ەسىم حان شوشىپ ويانعان تۇرسىن حاننىڭ باسىن الادى. «باحىر ءال اسىراردىڭ» اۆتورى ماحمۇد يبن ءۋاليدىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، ەسىم حان 1628-جىلى قايتىس بولعان. ال «قازاق سوۆەت ەنسيكلوپەدياسىنىڭ» مالىمەتىنە قاراعاندا 1645-جىلى قايتىس بولعان دەلىنەدى.