زايا اتىلعان وق
ارعىن كەشكى اسپاننىڭ قىزىل-قوڭىر مىس يەگىنە تابانىن تيگىزە اتتان ءتۇستى.
جايپاق توبەسىنە الابوتا قاۋلاپ وسكەن توقال تام ىرگەسىنەن ءبىر توپ تورعاي ءدۇر كوتەرىلدى دە، تاس لاقتىرىم جەردەي شەڭگەل-شي ءتۇبىن لىقا تولتىردى؛ سوسىن قۇرت-قۇمىرسقانى قۋالاي قاققىشتاپ كەتتى.
ال ەڭكەيگەن قىزىل كۇن كوكجيەككە توبىعىن كەرتتىرىپتى، باتىستى الا كولبەگەن ءداۋ قوڭىر ءدوڭ ەتەگىنەن تارتىپ، كۇلشەدەن ارمەن قورقاۋ شابىتپەن ءۇنسىز قاۋزاپ جاتىر. بۇكىل دالا ءار تالى مينا كاپسيۋلىنىڭ سىمى سەكىلدى وڭكەي ءبىر سۋدىر-سۋدىر قالىڭ شي. ارعىن سول تۇتاسىپ كەتكەن ۇلپەرشەك باس شي القابىنا كوزىنەن جەككورىنىشتى جامىراتا قارادى. جەككورمەگەندە شە! ەرتەڭ تاعى دا وسى ات كەۋدەسىنەن كەلەتىن قالىڭ ءشيدى كەسىپ ءوتىپ، اناۋ تاۋ قويناۋىنداعى گارنيزونعا جەتۋلەرى قاجەت. كۇنى كەشە اياقتالعان مايداننان وردەن الىپ قايتقان ارعىننىڭ شىعىس شەكارانى كۇزەتىپ جاتقان بولىمدەردى ارالاپ جۇرگەنىنە بۇگىن تۇپ-تۋرا جارتى اي تولعان. سول گارنيزونداعى كەزدەسۋدەن سوڭ ارعىن ات باسىن ساۋىردىڭ تۇستىك بەتكەيىندەگى اۋلىنا بۇرادى، ەل-جۇرتپەن قاۋىشادى، سوعان قوسا سان كۇن ساندى قاجاعان تۇرپىدەي گاليفەنى، گيمناستەركانى اتىپ ۇرادى.
ول اۋىزدىعىن قارشىلداتا جەر تارپىعان كەرتوبەلدىڭ تىزگىنىن قاسىڭداعى ەفرەيتورعا ۇستاتا سالدى دا، ءۇي جاققا بەتىن بۇردى. ماڭگىرىپ تۇرىپ بايقاماپتى، توقال تام الدى كوسىلگەن باۋ-باقشا بوپ شىقتى. جۇيەكتەردى جيەكتەگەن كوپ كۇنباعىس قامىس قالپاقتى قاراتاياق جىگىتتەردەي سىپايى ءتىزىلىپ تۇر.
تازا سىپىرىلىپ، سۋ سەبىلگەن ەسىك الدىندا شوكىم سارى شال كۇرەككە جۇققان ساعىز باتپاقتى جاس شەپپەن ىسقىلاپ كەتىرە الماي الەك. ءدال قاسىندا توبەسىندە ىزىڭداي اينالىپ جۇرگەن جەزساۋىر شىبىندى قاعىپ تۇسىرە الماي اق تىستەرى اۋانى قارماي ساقىلداپ، بىلشىق كوز توبەت شوقيىپ وتىر. شىبىندى قاعىپ تاستايتىن ول پىسىقتىقتىڭ سوعىس الدىنداعى توقتىق زامانمەن — شالا مۇجىلگەن سۇيەك-ساياققا تولى تاباقپەن قوسا كوزدەن بۇلبۇل ۇشقانى قاشان. سارى ۇرپەك بالاپاندارىن شۇبىرتقان اڭ تاۋىق قانا توق، دومبىعىڭقى. قاناتتارىن ءسال بوساتا كۇركىلدەپ، توڭىرەككە شاپىراشتانا قارايدى. الاسا قورانىڭ كولەڭكە ۇيالاعان ەسىگىن كەس-كەستەپ جالپاڭ جاسىل باقا تاپ-تۇپ سەكىرەدى. شيكى كىرپىشتەن جيعان قازاندىققا قونجيعان شوڭكەدە قارا سۋ ىشتەن بۇعا قايناپ جاتىر. وسى كورىنىستىڭ جۇرەگىنە جىلى ءتيىپ، ساۋساعىن سوزا جاقىنداپ كەلگەنى سونشالىق، جىگىت كەڭسىرىگى شىمىرلاپ، جانارىنا جاس جۇگىرىپ سالا بەردى — جاياۋ تۇرمىستىڭ ءبىر تۇتام قيىندىسى بولسا دا ايتەۋىر بەيبىت، ايتەۋىر شۇبالعان كوك ءتۇتىن، ءدارى ءيسىنسىز تىنىش تىرلىك.
— اسسالاۋماعالەيكۇم-مم!
ارعىن سالەمى سوزىلا ماقاممەن شىقسا دا بەيقام تۇرعان شالعا ەنەڭدى ۇرايىننان ءبىر كەم ەستىلگەن جوق. ونى ءبىز سۇعىپ العانداي ءدىر ەتكەن جونى ساتتى. جىگىت ءوز اسسالاۋماعالەيكۇمىنىڭ سوڭىنان شوكىم شال تاراپىنان؛ «قاي بالاسىڭ، قايدان كەلەسىڭ، قانە، ۇيگە كىر، قالقامدى»،— كۇتكەن. ءتورت جىل بويى ءبىر تىنباعان سۇراپىلدان سوڭ ول وننەن كەم ەستىلمەۋشى مە ەدى، ءتىپتى ءون ايتىپ قۇلاعىنىڭ قۇرىشىن قاندىرعاننىڭ ورنىنا قىپ-قىسقا ەتىپ؛ «سالەمەت بول، اكەمدى» ايتسىن، ريزا، تەگى ريزا.
شال باس كوتەرمەدى. كۇرەكتىڭ الدەقاشان جالتىراپ بىتكەن جالپاڭ بەتىن جانىعىپ، ءالى تازالاپ جاتىر. مايداننان ەلگە ورالعالى قوشەمەتتى كوپ كەرگەن ارعىندى قىرسىق شالدىڭ بۇل كەسىر قىلىعى العاشىندا ابدىراتىپ تاستاعان. سوسىن كوزىن قىدىرتا اتسا وعى جەرگە تۇسپەي زىمىرايتىن تەپ-تەگىس ماڭعۇل بەت دالاداعى تاپال تام ءۇيدى تاۋىپ الدى دا ءتىلىنىڭ تۇساۋىن شەشتى.
— وتاعاسى، اۋىلىڭىز... قارا شاڭىراعىڭىزعا كەپ قالدىق. تا-ك... — ساسىپ قالدى. — بىلاي... قونىپ شىقساق دەپ ەدىك. جامباس اقىنى تولەرمىز. تاۋداعى شەكاراشىلارعا بارا جاتىرمىز، — دەپ سىزدىقتاتىپ كەلدى دە ءسال توقتالىپ، ءبىر-اق دەممەن؛ — مايداننان كەلگەنبىز، — دەپ سالدى.
ارعىن سوعىستان ورالعان مايدانگەر ات تۇمسىعىن اۋىلىنا تىرەسە جالپاڭ ەلدىڭ ءيىلىپ توسەك، جايىلىپ جاستىق بولاتىنىنا جول بويى كوڭىلى سەنىپ، كوزى كورگەن. سويتسە دە بەتتىڭ ارىن ءدال وسى جەردە بەزبەندەگىسى كەلمەپ ەدى. ءبىراق جالاڭ ەرىن شوكىم شال باستان-اياق سارالا پوشىمىنان ىعا قويماعاسىن امالسىز سول قىمبات ءسوزدى ساۋداعا سالىپ جىبەردى.
قايدا-ا، شال ەندى جارعاق شالبارىنىڭ تامشى - تامشىلاي بىتىرالانىپ قاتقان ساۋىس بالاعىن ۋقالاۋعا ىنت-شىنتىمەن كىرىسىپ كەتىپتى.
«جامباس اڭى سۇراپ تۇر-اۋ...» ەرنىنىڭ وڭ جاڭ ۇشى بۇرىشتانا قالدى. جىگىت ميىعىنان كۇلىپ ەدى. كۇلكىدەن گورى ىزا باسىم. «سىقسا سۋ شىقپايتىن ءسىڭىر كوزەل، قىرعاۋىلدان قاۋىرسىن سۋىراتىن ساراڭ كوزەل». قىزىلقوڭىر ءتۇس سەيىلىپ، قارا قانات كولەڭكەلەر قالباقتاپ قونا باستاعان قوڭىربارقىن دالاعا كوڭىلسىز قارادى.
— دۇرىس، تورەم، دۇرىس. قانە، ۇيگە كىرىڭىز. ءسوزىڭىز ءجون دەدىم عوي، ءجون. كۇش، ءوي، كۇش...— شال شەلەكتەگى سۋعا تۇمسىعىن باتىرىپ، قۇيرىعىن كوككە كەزەي قالعان تاۋىقتى قۋىپ تاستاپ تومپاڭداپ ەسىك اشتى، اشتى دا كوزىن تەمەن سالىپ — تومەن سالىسى قىزدان جامان تەگى — جاسقانشاقتاي كەيىن شەگىندى.
«جامباس اڭىنىڭ تولەنەتىنىن ەستىگەسىن، كوردىڭ بە، قولدى-اياققا تۇرماي قۇلدىراڭداپ كەتتى». ارعىن تابان استىنا اسا ءبىر ىزعارمەن شىرت تۇكىردى دە، وردەننەن كەيىنگى قۋانىشى، بەتكە باسار ماقتانىشى — حروم ەتىگىنىڭ سوليدولعا شىلقىعان سەمىز ساۋىرىن قامشىمەن سارت ۇرىپ، ەكى بۇكتەلە ەڭكەيىپ ۇيگە باس سۇعا بەردى. ماڭدايشا تۋرا كەلسە كەڭسىرىگىن قيىپ تۇسەرلىك الاسا ەكەن. بيىك تابالدىرىقتان ارمەن تومەن قۇلاپ كەتەتىن جەر ەدەن قارا كولەڭكەدە ەمىس-ەمىس ەلەستەپ جاتتى. مۇنى بىردەن بايقاماعان: العا ۇمسىنعان ول بىر-ەكى اتتاسىمەن بار سالماعىمەن كۇرت تومەن ءتۇسىپ كەتتى. شۇكىر، كەۋدەسىندەگى كەپ تەمىر شىلدىر ەتسە، ول ەتىك تاقاسى جەر يىسكەدى دەگەن سەز. توردەگى جالعىز تەرەزەدەن بىركەلكى جامىراپ تۇسكەن قىزعىلت ساۋلە بولمە ىشىندە بىرتىندەي بوزامىق جارىققا اينالا سىڭە سورىلىپ تۇر. سونىڭ سەبەزگىلەگەن سەلدىر وتىندە بۇرىمدى قىز قولىنداعى بىزبەن ءبىتىپ قالعان توقىما بايپاقتى دامىلسىز قىلپ-قىلپ شاباقتاپ وتىر. جىگىت بايقاپ قالدى — اۆتوماتتىڭ ويماقتاي قاراۋىلىنان تورت جىل بويى بار دۇنيەنى تۇگەندەگەن كانىگى كوز قويا ما — بايقاپ قالدى، قىزدىڭ قاز كەۋدەسى ءدۇمپىپ، كونەتوز كويلەكتىڭ ومىراۋىن شەرتە قالىپتى.توسىن كىرگەن ارعىنعا ءجۇزىن بۇرىپ ەدى، ارقاسىن ىقتاپ تاسالانعان كولەڭكە قارا كۇيەنى بەتىنە جاعا سالدى دا، قىز الپەتىن بايقاپ ۇلگەرمەگەن اعا سەرجانت وكىنىشتەن مۇرت ۇشىن قىشىرلاتا قىرشىپ تاستادى. سوسىن قالاي بۇرىلسا دا دەنەسىنىڭ قاق جارتىسى بەيۋاقتاعى كولەڭكەمەن كىرىگىپ ارالاسقان كۇيى قىز تەرگە كورپە تاستادى، ەسىككە ىعىستى. ونىسى: «وتىرىڭىز!» - دى ەرىن ۇشىمەن نەمقۇرايدى ايتا سالعاننان گورى ءساتتى شىققانىن جىگىت ءىشى ەلجىرەي سەزدى. حروم ەتىگىن تۇڭعىش رەت سىقىرلاتپاۋعا تىرىسىپ، بار سالماعىن اياق ۇشىنا تۇسىرە ەلپىلدەپ، ءتۇۋ، ايتار اۋىزعا دا ىڭعايسىز، قالىقتاپ كەپ قۇيرىعىمەن كورپە شەتىن قىرقىپ قانا قونىپ، قازديىپ وتىردى.
قىز شىعىپ كەتتى. ارعىننىڭ اياقتارىنان قۋات كەتىپتى، حروم ەتىكتەرى مالداس قۇرا ايقاسىپ الدىندا ساۋدىراپ جاتىر. جىگىت ءوز جاعدايىنا قاتتى تاڭدانىپ وتىر. وقىستان ونەر شىعارىپ، قىلىمسي قالعانى نەسى؟ قىزدىڭ بەت-جۇزىن بايقاسا، بىلىسسە ءبىر ءسارى، ال ءيىلىپ كورپە سالدى، ال كىشىپەيىلمەن كەيىن شەگىندى، سوعان بولا ەمەشەسى ءۇزىلىپ، ەنتىگە قوياتىنداي نە دۇنيە وزگەردى؟ ايتتى-ايتپادى، مايداننان ورالعان جاۋىنگەر اتى، وردەن العان اتاعى بار. سابىر، سابىر، قالقاسى. اشەيىن شالدىڭ سىرتتا كورسەتكەن سىزدى قاباعىنان سوڭ قىزدىڭ قۋتىڭداپ كورپە سالعانى، زىر جۇگىرگەن پىسىڭ قيمىلى ابدىراتىپ تاستاعان-اۋ. ول جۇتىنعان كوڭىلگە جۇگەن كيگىزە تاك-تاكتاپ، اينالاسىنا قۋناق نازارمەن قاراعان.
قاراپ قىزىعاتىنداي ءۇي-ىشىنىڭ جيھازعا تىرەلىپ تۇرعانى شامالى. سول جاقتا بار جارقىلى مەن جالتىرىنان ايىرىلعان تات تەمىر توسەك تۇر. ۇستىنە قۇراق تاستالىپتى. ءىىىارشاپ-شالدىققاندا شال جاتىپ دەمالاتىن ورىن ەكەندىگى بەسەنەدەن بەلگىلى. ءتوردىڭ وڭ قاناتىن الا ون شاقتى كورپە ساندىقتالىپ جينالىپتى. جۇك ۇستىندە ەكى-ۇش جاستىق قىز كەۋدەلەنىپ تىكەدەن تىك شانشىلىپ تۇر. قاق توردەگى اراب جازۋلى كىلەم قاراڭعىدا ءتۇسىن بەرمەي الىستان بۇلدىراپ، كوز وتىن سۋىرادى. ودان جوعارىعا ۇلكەيتىلگەن ءۇش سۋرەت ىلىنگەن. اق-قاراسىن ايىرۋعا كوز جەتپەگەسىن ورنىنان تۇرىپ تاقاپ باردى.
العاشقىسىندا بالدىرعان قىز بالانى ورتالارىنا العان اينامكوز جاس كەلىنشەك پەن تىقىر شاشتى جىگىت. ەكىنشى سۋرەتتە جىگىت مۇلدەم باسقا جانعا وزگەرىپتى. باسىندا اسكەري فۋراجكا، گيمناستەركاسىنىڭ يىعىنان پورتۋپەيا باۋى اسىپ ءتۇسىپتى، جاعاسىندا بىر-ەكى كۋبيك اعاراڭدايدى. مۇرتى شيراتىلىپ، كوزى جاسقانۋسىز باتىل قارايدى. مايدانعا و باستا قىر ءومىرىنىڭ قارا دولبارىمەن اشىق-شاشىق بارىپ قالعان قازاق جىگىتتەرىنىڭ سوعىستىڭ بەت-جۇزىنە قارامايتىن تەزىنە تۇسىسىمەن ءوستىپ جۇتىنىپ شىعا كەلەتىنىن ءوز باسىنان بىلەتىن.
قازىرشە قارا ەسەپپەن قىزدىڭ اكە-شەشەسى مە دەپ دولبارلاپ تۇر.
— پىر-ر-رر...
كۇرگەيلەي قورشاعان قاراڭعىلىقتى تۇرە جارىق بىردەن لاپ بەرگەسىن تۋ سىرتىنا قاراپ ەدى، باسىنا وت قونعان شىرپىنى قىز قىمقىرا ۇستاپ مايشام پىلتەسىنە جاقىنداتىپتى. قىر مۇرنى جارلانا قاپتى، ءبىراق قانجاردى جۇزىنەن تىك سالعانداي سۋىق، وتكىر ەمەس، ۇشى انتەك كەرتىلگەن كوتەرىڭكى. بيىك قاباعى جانارىن جاسىرىپ، ايگىلەمەي تۇر. كوز جەبەسىن زۋىلداتقان جىگىتتىڭ اشقاراق نازارىن سەزدى مە، بەتىن بەرى كىلت بۇرىپ ەدى، تىھە، تىھە، ءتىلى تاسقا، شام جارىعىنان شىتىناپ ۇشقان ساۋلە كوزىن سىزا جارق ەتتى. سۋرەتتەگى جىگىت جانارىن قارا دا، قىزدى قارا — اۋماعى ۇلكەن، وتتى. بۇل موينىن ىشكە الىپ، ورنىنا مىقشيىپ وتىرا كەتتى دە، ساسقانى عوي، شاڭ باسقان شاشىن الاقانىنىڭ قارىمى جەتكەنشە كەرى قايىرا، سالالاپ سىلاي بەردى.
ۇيگە قاقىرىنىپ شال كىردى.
— قاراشاش قاراعىم، ەشكىنىڭ بىلتىرعى جۇنىنەن ەسكەن الا ارقان قايدا؟ ۇشىنا قىزىل ءجىپ قوسىپ ورگەنىن ايتامىن. ءيا، سول اڭ ەشكىنىڭ كوكتەمگى قىرقىمىنان تاسپالاپ ورگەنىن... — شال قىرسىقتىعىنا قوسا قىرت ەكەن. الا ارقاندى سۇراۋ ءۇشىن وسىنشا ءسوزدى ءراسۋا ايتتى، ءالتامان ءۇي يەسى رەتىندە وزىنشە اڭگىمە ايتپاق نيەتپەن كوسەمسىپ جoل باستاسا ءبىر سومعا جىرلاتىپ، ءجۇز سومعا قويعىزا الماعاننىڭ كەرى بولادى دا. «ال، شال، ءسوزۋار، كوكەمي دەلىك، وعان ەرىڭدى باۋىرعا الىپ شالا بۇلىنگەنىڭە نە جورىق؟ ارقان سۇراسا جاتتىكى ەمەس، ءوز ارقانى، ءوز نەمەرەسى».
قىز شالدىڭ ارقانىن تاۋىپ بەردى — تەز-تەز قالقىپ جۇزگەن قالپى سول قالىپ.
— ءجون، ءجون.
شال باس يزەڭدەتە شىعىپ كەتتى.
ارعىن ءتور الدىندا ەز ويىمەن ەزى الىسىپ جانتايعان بەتى مىزعي باستاعان ەكەن — ونىسىن كەرتوبەلدىڭ ساۋىرىن سابالاعان ۇزاق جولدىڭ جەڭۋىنە جاپتى — بىرەۋ يىعىنان ءتۇرتىپ وياتتى. كەزىن اشسا سارى ساقال، ءبىر ەمەس، باقانداي ەكى ساقال ءتونىپ قاپتى. ەلەس پە دەگەن ۇمىتپەن باسىن شايقاپ ەدى، قوس ساقال بۇ ءبۇيتتى دەپ سۇرەتىن بۇزا قويعان جوق. جاڭا پايىمدادى، ساقالدىڭ بىرەۋى اڭ بورتە شىبىش تا، ەكىنشىسى — شال. ەشكىنىڭ ءجۇنى اپپاق، شالدىڭ كيگەنى اڭ كويلەك، دامبال، نەعىلاسىڭ، ارۋاقتان ارمەن ەڭسەنى باسا ءتونىپ تۇر. باسىن كوتەردى. ساقالدىڭ سارتاپ كۇلىمسى ءيىسى — قايسىنىكى ەكەنىن ايىرا العان جوق — قولقاسىن قاۋىپ بارادى.
— مىنا بورتەنى... ايىپقا بۇيىرماڭىز. وسىنى نەتىپ، باتانى جاساپ جىبەرسەك... سول دۇرىس شىعار.— مىنا سوزگە سەنبەيىن دەسە ەشكى مەن شالدىڭ قاتار العان قوس دەمى بەتىن شارپىپ تۇر، سەنۋگە قول بەرسە سىرتتاعى شال تانىتقان توڭ-تورىس قىرىس مىنەز بۇيەنىن بۇزباي كوڭىلىنىڭ قاق ورتاسىن ويا قاتىپ جاتىر. ەردى كەبەنەك، تەك كەبەنەك ىشىندە تانى. شالدىڭ ەشكى جەتەلەگەنى شىن بولسا سولاي، سولاي دا. دەرەۋ تىكتەلىپ وتىردى. ەداۋىر تىڭايىپ قاپتى. جاڭاعى سىزدى قاباعى جازىلعان ءتارىزدى. بولمە ءىشى قاق الدىنداعى الاسا ستول ۇستىندەگى مايشامنىڭ بىلتەسىنەن تاراعان جارىقتى الىس بۇرىشتارىنا دەيىن قابىلداپ، بار-جوعىن جايىپ تاستاپ، قوڭىر تۇرپاتىمەن ءۇنسىز قورشاپ تۇر.
قاراشا ءۇيدىڭ قاراشاشسىز قايدان ءسانى كەلسىن: قوڭىر كولەڭكە جالتىراۋىق اتاۋلىنى تۇتىپ قاپتى.
باۋىرىنا جينالا كورپە ۇستىنە ەمپەڭدەپ شىعىپ كەتكەن قوس حروم ەتىگىن جالعىز قيمىلمەن كەلگەن ورنىنا قايتا شاشتى. سونان سوڭ شالعا قارادى. ول مۇنى ۇمىتقان، ءسىرا، ۇمىتپاسا اق ەشكىنىڭ كارىقىز تۇتقان ءجۇنىن تاراقتاپ ءماز بولا ما.
ارعىن شالدىڭ بىلەگىن ۇستادى.
— اقساقال، قايتەسىز. مەن تەگى ريزامىن، كوڭىلىڭىزگە قۇلادىم. بورتە ەشكىنىڭ ءسىز ساۋىپ ءسۇتىن ىشەسىز، ءجۇنىن قىرقاسىز...
شالدى اياعان ءبىر زاپىران تاماعىن قىرىپ، ءسوزى ودان ءورى دەمەۋ كورمەي ءۇزىلىپ قالدى. ەشكى شىركىننىڭ بۇل سانالى اڭگىمەمەن شاتاعى جوق، سەزىمى وشكەن قاراشىعىن جىگىتتىڭ يىعىنان اسىرا قابىرعاعا قاداعان قالپى ەكى ۇرتىن قايشىلاي كۇرت-كۇرت كۇيسەيدى. ارعىن جىميدى. ءسوزىنىڭ سۇرەپەتىن — ءسۇتىن ىشەسىز، ءجۇنىن قىرقاسىز...
— اقساقال، بىلاي... ءبىز كۇندىك قوناقپىز، ال مىنا ەشكىنى ءسىز ىلعي ساۋاسىز، ءسۇت الاسىز. — ساۋساعى ەرىكسىز سۇيىرلەنىپ سوزىلا ەشكىنىڭ تۇمسىعىنا تاقاي قالدى. — وبششەم، ءسىز جانۋاردى سويمايسىز، سويدىرتپايمىن، ءقازىر قوراعا قاماماساڭىز رەنجيمىن.
شال ساستى. الاقانى ەشكى جونىن سيپاعاننىڭ ورنىنا قايقيعان قىسقا قۇيرىققا كوشىپ كەيىن باسىپ قايىرا بەردى، شال ءسۇيتتى دەپ قۇيرىق قۇداي تەلىگەن مىنەزىنەن تانبادى: تىك شانشىلعان قاسقىرقۇلاق ايبارلى قالپىن مىسقال جىقپادى.
— دۇرىس، دۇرىس قوي. ءبىراق ەشكى كارتەيگەنىمەن تۇنىپ تۇرعان ەت، قالقام، ءقازىر كوككە سەمىرىپ، تويىنىپ...— ەشكىنىڭ لاق تاستاعانداي سولىڭقى بۇيىرىنە كۇدىكپەن كوز تاستادى. — تەگى، سويماسا بولماس، سونىم ءجون، دۇرىس.
جىگىت جاستىقتان باسىن جۇلىپ الدى. قازىقشا قازديىپ تىك وتىر. كەۋدەسىندەگى شام جارىعىندا ءوڭىن دەمدە وزگەرتىپ قۇبىلا قىلپىلداعان وردەنگە جانارىن جانىدى. شال قايسار قۇيرىقتى باسقىلاپ ءماز، ەشكى سول وزگەرىسسىز قالپى، تەك كىرپىكسىز قىزارعان كوزىن قابىرعادان مۇنىڭ بەتىنە كوشىرىپتى. كەنەت، جىگىت جىنى قۇرىستاپ، ىزانىڭ ءزارلى بۋى تۇلابويىنىڭ تۇس-تۇسىنان جايلاپ بۇلتتانا كوشىپ، ءتىل ۇشىنا شوقتالىپ جاتقانىن سەزدى.
— ءاي، شال... وتاعاسى، ءسوزدى ۇعاسىز با؟ مۇنىڭ ەتى ءبىر-اق اسىم. — بۇرىشتاعى قارا بوكسەلى قازانعا جەككورىنىشپەن قارادى. — ال بۇل پالەكەتتى باقىلداتىپ الىپ سوعالىق، ال ءپىسىرىپ جەپ الا قويايىق. ونىڭ ورنىنا ەشكىنى ەكى جىل،— قوس ساۋساعىن شالدىڭ كوزىنە سۇعارداي بىلەمدەپ-بىلەمدەپ قويدى، — كوردىڭىز بە، قانشاما جىل ءسۇتىن ءىشىپ، ءجۇنىن قىرقاتىنىڭىزدى؟ ەندەشە سويامىندى قويىڭىز، ءوزىڭىز باس پايداڭىزدى بىلمەيتىن جان ەكەنسىز.
اڭ بورتە كۇيسەۋىن تىيعان، باسى قيسايا ۇعىمتال، ءۇنسىز، سىپايى ىڭعايمەن ۇقىپتاپ ارعىن سوزىنە قۇلاق سالىپ تۇرعانداي.
— ءجون عوي، ءجون، ءبىراق...
جىگىت الاقانى قۇرىپ ەتىك ساۋىرىنا سارت جابىستى.
— تۇك تە ءبىراق ەمەس. قايداعى ءبىراق؟ ءبىراق، ءبىراق... ءسىز وسىنى قاشان قوياسىز؟ مەنى مازاڭ ەتەسىز بە؟ نە ماسقارا؟ كوكەك ەمەسسىز ءسىز. سويمايسىز. مارش، قوراعا قاماڭىز ەشكىنى!
شال ءسوز جارىستىرعان جوق. بورتەنى باس جىبىنەن سۇيرەي سۇرىنە-قابىنا شىعىپ كەتتى.
ارعىن بۇلان-تالان. «ادامنىڭ قاراداي جىنىن كەلتىرىپ... ءبىر ايتامىن، ەكى. نەگە ۇقپايدى ەي؟ مىنا شال كىسىنى يت ەتتى، تۋرا يت قىلدى. چەرت ءبىلسىن، ايدالادا اداممەن قاتىناسپاي ابدەن ءميعۇلاعا اينالعان شىعار. ءوزىڭ دە يت بولىپ ءۇرىپ كەتەرسىڭ. وسىنداي جىندىدان اناداي قىز...»
قىز قالشيىپ تابالدىرىقتا تۇر. ارعىن ساسقانىنان مۇرتىن شيراتا بەردى، كوز بولاتى حروم ەتىكتىڭ جالتىر قونىشىنا تايىپ جىعىلىپ، سىرعاناي زىرعىپ توقتار ەمەس. قاراشاش جاسىپ جۇنجىگەن جىگىتتى جەككورىنىشتى نازارىمەن اتىپ تاستاپ، ىدىس-اياق قامىنا كىرىسىپ كەتتى.
«شال ما، شال... ە، مەيلى، قايتەمىن، نە ىستەيمىن ەندى. ءبىر ايتامىن، ەكى... سونداعى ويلاعانىم ءوزىنىڭ پايداسى. بولدى، ءبىتتى ەندەشە». بار وقيعانى سوڭعى ءۇش سوزبەن ءتۇيىپ، وتكەننەن قۇيمىشاقتىق ءىز قالدىرماۋعا تىرىسسا دا شالعا كەۋدەدەن ءتۇيىپ قالعانمەن پارا-پار وقىس ءجابىر جاساعانىن سەزىپ، ءىشى ىزعار سورا سۋىڭ جيناپ جاتتى. قىزدىڭ شىنىداي سالقىن كوزقاراسى جان دۇنيەسىنە ۇشىپ ءتۇسىپ، دەرەۋ ون، ءجۇز، مىڭعا بىقىپ كوبەيىپ، مۇزداتىپ بارادى. ماناعى سىزدى سالماقتىلىعىنان، وتىرعان جەرىن ويعان ورنىقتىلىعىنان دەمدە قالاي ايىرىلىپ قالعانىنا تۇسىنبەي قوزعالاقتاپ، قاتتى-قاتتى قاقىرىندى.
اقىرى شىدامادى، اتىپ تۇرىپ سىرتقا بەتتەدى. ەسىك الدىندا ەشكىنىڭ باس ءجىبىن ۇستاپ، قايتەرىن بىلمەي مىڭعىدىڭعىسى شىعىپ تۇرعان شال مۇنى كورىسىمەن تۇياقتارى قارا جەرگە ءتورت سىزىقتى قاتار سالىپ ءوتىپ شەگىنشەكتەگەن بورتەنى سۇيرەپ، سىرتىن جاپامەن ۇرعان شارباق قوراعا كىردى.
اۋانىڭ بوياۋى قويۋلانا ءتۇسىپتى. اقتاڭداق باتىستا قانسوقتا شۇلعاۋىن سۇيرەتىپ، كوكجيەكتى اسا كوڭىلسىز كەش قاشىپ بارادى. تاياۋ تۇستان شەگىرتكە شىرىلداپ، قۇمىعىپ بارىپ قايتا ءۇزىلىپ كەتتى. شىعىستاعى الاسا تاۋ وركەشىنەن قۇلاعى قىزارىپ قانا شەكەلەپ قاراعان اي دۇنيەگە دۇرديە، تالاۋراپ كەز سالادى. سول تاۋعا دەيىن كوسىلگەن شي مۇحيتىنىڭ بەتىندە سولعىن، الا كەۋىم ساۋلە ەمىس-ەمىس قاشىپ وينايدى. ايلى ءتۇننىڭ تىلسىم شاعى بۇلىڭداي تۋىپ كەلەدى. اۋدەم جەردە وزىمەن ءوزى كۇڭكىلدەپ سويلەگەن ەفرەيتور قاراڭ-قۇراڭ؛ تۇسامىس سىلدىرى اتتاردى وتقا قويا بەرۋدىڭ قامىندا جۇرگەنىن ساتىپ تۇر. وڭ بۇيىردەگى وشاقتا اسپانداعى ايدىڭ قىزعىلت ءتۇسىن قوستاي وت جالپىلداپ جانادى، جالىنى بىرەسە السىرەپ، بىرەسە مازداعان تۇراقسىز، وزگەرمەلى، ال قازان بولسا قاراڭعىلىققا ابدەن ءسىڭىپ، سونىڭ قارا تۇسىمەن استاسىپ كەتكەن — قاراڭعىلىقتىڭ بالتامەن شاۋىپ بولە المايتىن ايىرىلماس بولشەگى.
جىگىت كەكىل سيپار سامالدى ىزدەپ شىققان، قارا تۇنگە ماڭدايىن سوقتى. ءتورت قۇبىلادان كەپ قىسقان مەڭىرەۋلىك تىنىسىن تارىلتىپ بارا جاتقاسىن جانۇشىرا ايقاي سالدى.
— سەرەگا!
ەفرەيتور قالباقتاپ بەرى ۇشتى. قاسىنا جاقىنداي بەرە قولىن شەكەلەتە دىك ەتىپ تۇرا قالدى.
— سەرەگا، قورجىندى شەش تە كونسەرۆ، ازىق-تۇلىكتى ءۇي يەسىنە اپارىپ بەر. پىسكەن ەتتى دە ءسويت. تۇگەل، تۇگىن قالدىرماي ءتۇبىن قاق. المايمىن دەپ قارسىلاسقانىنا قاراما. مەن سەيىلدەپ تازا اۋا جۇتىپ قايتامىن. — ارعىن ءسوز ءبىتتىنى جارتىلاي بۇرىلعان يىعىمەن ىمداپ سىرت اينالدى دا ءۇي ارتىنا بەتتەدى.
— جولداس اعا سەرجانت! بۇل توڭىرەك ەلسىز، ءقاۋىپتى. قاسقىرلاردىڭ جورتىپ جۇرەتىندىگىنەن مالىمەتىمىز. قاسىڭىزعا ەرەيىن.
جىگىت ءۇنسىز ادىمداي بەردى. ويعا باتقان كۇيى ەفرەيتور ءسوزىن پايىمداپ ۇلگەرمەگەن.
— ءسىزدى جالعىز جىبەرۋگە قاقىم جوق. كاپيتان جولداس سولاي تاپسىرعان. ۇقتىڭىز با، ۇقساڭىز سولاي. — قادالعان جەرىنەن قان العىش جاس ەفرەيتور تاقىمىنان ءتىس ايىراتىن ءتۇرى جوق.
ارعىن كىلت بۇرىلىپ، بەتىنىڭ سىزىق-ايشىقتارىن ايقىنداي الماي تۇرعانداي ەفرەيتورعا ءبىراز اڭىرا قادالىپ تۇردى دا، بىردەن اقىردى.
— سميرنو، جولداس ەفرەيتور! كرۋگوم! پريامو شاگوم مارش! مەن قايتا اينالىپ كەلگەندە كەشكى اس ءازىر بولسىن! پونياتنو؟
ەفرەيتور ساڭق ەتتى.
— ءدال سولاي!
شي تاپ ءۇي ىرگەسىنەن قاۋ بەرە تۇتاسىپ، قىلىش ءجۇزىن قايىرار قالىڭعا، قابىرعاعا اينالدى. ۇلپەرشەك باستارى ەداۋىر كوتەرىلگەن اي استىندا جاسقانشاق ساۋلە جۇتىپ، سامال سىدىرتىپ سوقسا ول ساۋلەنى مىڭعا سىندىرىپ جۇلدىزداپ شاشىپ تۇنعان ءتۇن مەن قۇيىلعان اي جارىعىنىڭ قاباتتاسقان قۇشاعىنىڭ اراسىندا تالىقسىپ كۇڭگىرت ءتۇس تانىتادى. كوز جەتەر جەرگە دەيىن وسى كورىنىس قايماقشيدى. اي استىندا توڭقيىپ ەتپەتتەي قۇلاعان تومىرىڭ دالانىڭ بۇدان باسقا تانىتار سۋرەتى از. ارعىن ءۇشىن مۇنىڭ ءبارى بۇگىنگى شىت جاڭا تاڭداي قاعۋ ەمەس، بۇرىننان تانىس ەتەنە سيپات. ءوز اۋلىندا شي جىرتىلىپ ايىرىلادى: توپىراعى قالىڭ ءۇي توبەسىنە دە شىعاتىن، ءوزى جەرگە ون ساۋساعىمەن بىردەي جابىسىپ جاتىپ الاتىن ءونىمدى وسىمدىك. تاپ ءبىر وسكەن، وركەندى، بۇتاعى مول، دىڭگەگى بەرىك ءۇيدىڭ بەلى بەكەم، ەتەك-جەڭى بەرەكەلى بايبىشەسى سياقتى.
ويىن تاياۋ تۇستان قاراڭداعان الدەبىر كۇدىكتى سۇلدە بۇزىپ جىبەردى.
قارسى الدىندا بۇعان قاراپ، بەلگىسىز بىرەۋ تاپجىلماي تۇر. جۇرەگى شىم تومەن تارتىپ سالا بەردى. كوز الدىنداعى ولەم تەڭسەلدى، تۇراقتى تابانىنان وڭاي اينىپ تايىقسىدى، تايىقسىدى دا بوياۋى وشىڭكىرەي ەداۋىر جاڭىلىسا بارىپ ءوز ءتۇسىن ازەر تاپتى. ماڭدايىنىڭ ماناعى قىزۋى قايتىپ، دەنەسىنىڭ سۋىپ بارا جاتقانىن سەزدى دە، قولىنا ىلىككەن ءشيدىڭ كوك قياعىن جانتالاسا موقال تىرناقتارىمەن قىرقا بەردى.
سونى اڭعاردى، ال قياق جۇلگەسىن بويلاي جىلجىعان دارا قاننىڭ جىلىم جۇرىسىنەن حابارى جوق. — «ءبىسمىلدا! سوندا قالاي... ءبىسمىلدا-ا!» الگى تاقاپ كەلدى. تورت جىلدا شەگىنشەكتەپ كورمەگەن جىگىت ارتقا شەگىندى، باسام دەپ ويلاماعان ەڭ وڭباعان ادىمىن اتتادى. قارا سۇلبا جەلسىز كۇڭگىرت اۋادا دىرىلدەپ ەري، ادامدىق تۇرپاتى جايىلىپ بۇزىلا بەردى. الدە قورىققانعا قوس كورىنەدىنىڭ كەرى مە؟
سۇلدە ساقىلداپ كۇلدى. كەرتەش-كەرتەش دورەكى كۇلكى اسپانداعى ايعا جەتە قارعىپ، قۋ مەديەنگە شورشي قاشتى. ارعىن سۇلدەگە قارسى جۇگىردى.
جەر استىنان شىققانداي قالاي جالت كورىنسە، سۇلبا سولاي قايتادان جوق بولدى، كيىز ءۇي ەسىگىن اشىپ كىرگەندەي-اق قالىڭ ءشيدى سىر كەسىپ سىپ بەردى. قۋعىنشى كوزى قياڭ قابىرعاعا تىرەلىپ قايتا سەرپىلۋدەن اسا المادى.
ارعىن وكشەسىنەن شىر اينالدى، كىلت كەرى بۇرىلىپ، ۇيگە بەتتەدى.
دانەڭەنى پايىمداۋعا پارقى جەتپەدى، ءجىتى باسىپ شيدەن شىعىپ كەتتى دە، قۋانا كۇرسىنىپ — قۋانىشتان دا كۇرسىنەدى ەكەن — جينالىپ ۇلگەرگەن قىرتىس-قىرتىس قورقىنىشىن اۋزىنان اھ اتتى، تەرەڭنەن تارتا دەم الدى.
وشاقتا جالپىلداپ وت جانىپ جاتىر، جاقىن تۇستان اتتىڭ پىسقىرعانى ەستىلەدى، جارتى دەنەسىن جالىنعا جالاتقان كۇيى سەرەگا قورجىندى ارقالاپ ۇيگە كىرىپ بارادى. ال ۇياتىن ساقتاي قۇيرىعىن بۇلعاڭداتىپ قازاندىق الدىندا وتىرعان ءيتتىڭ تۇرپاتى عاجاپ: قارا تۇياعىنان قۇيقاسىنا دەيىن مالىنعان قىپ-قىزىل جالىن. ءسىرا، شىرپى تۇتاتىپ جاقىنداتىپ كور، گۇرىلدەپ جانا جونەلەدى. قىزدىڭ قي قالاعان بىلەكتەرى جىپ-جىپ كورىنەدى، ءوزى كولەڭكە قۇشاعىندا. وسىنىڭ ءبارى جايباسار تىرشىلىكتىڭ تاڭ-تاماشاسى جوق قاراپايىم كورىنىستەرىن قۇراسا دا الابوتەن قىزىقتاپ تۇر. قورقىنىشتىڭ كويلەگىن ىشتەي ۇيالا تەز-تەز شەشكەن ارعىن ەڭكەيىپ ۇيگە كىرە بەرىپ بايقادى — قازاندىق استىنداعى وت ساۋلەسى كەۋدەسىندەگى ءور دەندى جارقىراتىپ سالدى.
...پىشىلداپ جانعان مايشام داستارقان توڭىرەگىن تاپ ماناعى قىزىل بەتتى كەشتىڭ سۋرەتىنە بوياپتى. ونان ايىرماشىلىعى — قىزىل بەتتى كەشكە اعى ارشىلىپ جۋىلعان تورت-بەس كەسە، ون شاقتى ءتۇيىر قانت، تىلشە-تىلشە تۋرالعان قارا بيداي نانى، سونىڭ ورتاسىن الا قىزەمشەكتەنىپ ۇيىلگەن تارىنىڭ قوڭسى قونعانى.
سەرگەي اشىلعان قورجىننىڭ اۋزىن بايلاي الماي اۋرە. بوكسەسى بۇلعاڭداپ ورىن اۋىستىرا بەرەدى: ءقايتسىن، قازديعان-قازديعان اعاشاياق ورىندىقتار كوزدەن بۇل كەشتە بۇلبۇل ۇشىپ تۇر دا.
باياۋ جوتكەرىنىسكە مويىن بۇرسا، شال ءشوميىپ ىشكە كىرىپ تە قالعان ەكەن. ارعىن باتىل باسىپ، تورگە شىعىپ وتىردى.
— دۇرىس قوي، دۇرىس. — شال دومالاڭداپ وڭ جاعىنا جايعاستى. ءوزى جىگىت كەۋدەسىندەگى اشىق كۇنى تايىزدا بۇلاڭداپ جۇزگەن اق قايراڭداي شامعا شاعىلىسىپ، ساۋلە اۋلاتقان وردەن، مەدالدەرگە كوزىنەن قىزىعۋ ارالاس كۇدىكتى سالەم ۇشىرىپ قويادى. انىق وردەندەر مەن دۇنيەدەگى ءوزى بىلەتىن بار ۇعىمنىڭ اراسىنا سايكەس كەلەتىن كەلەڭدى قاتىناس ورناتا الماي اپاي دا توپاي دال كۇيدە وتىر. ايتەۋىر قارا بۇجىر جىگىتتىڭ جىلتىر قونىشتى ەتىگىنەن باسقاسى شالىڭ ءۇشىن تۇگەل جىپىرلاعان جۇمباق. ە، ءدال وسىنداي كوك تاباندى امىركەن سوعىستان قايتپاي قالعان ءامىر بالاسى سوناۋ جىلدارى باستىڭ بولىپ، قالپاعىن اسپانعا اۋەلەتە لاقتىرىپ تۇرعاندا ءبىر كيگەن. سول شىركىننىڭ تاباندى قىج-قىج قايناتقان قىزۋىنان گورى اتتاعان سايىن اتتانى بار سيقىرى مەكەنىڭ كوك تاسىنىڭ كەرەمەتىنەن ەلى كەم تۇسپەيتىن. ودان كەيىن، ويبوي گەرمان كوزەل سوعىس اشتى، اۋەلەتىپ اسپانعا قالپاق لاقتىرۋىن ءامىر بالا اتى تىلگە كەلەڭسىز جەر تۇبىنە اتتانىپ، گۇرسىلدەتىپ مىلتىق اتىپ كەتتى، قارا قاعاز كەلدى، ودان سوڭ...
— وتاعاسى، اڭگىمە باستاي وتىرىڭىز. ۋاقىت ۇتايىق تا. — جىگىت شىنتاعىن بۇگە جانتايىپ ۇلگەرىپتى.
شال سەلك ەتتى. ۇيباي-اۋ، اڭگىمە ىزدەپ مىنانىڭ قاي قىرتقانى؟ اڭگىمەشىلىن. ە، ايتاتىن مۇنىڭ قاي اڭگىمەسى قالدى؟ بىلەتىن ولەڭ ءسوزى، بىردى-ەكىلى حيكايا-قيسساسى ساۋساعىنىڭ سانىنان ارتقان ەمەس. و دا سوناۋ جۇلىمىر جيىرما جاستىڭ جالىنا بايلاۋلى جىر، ال جيىرما جاستىڭ جىلۋى مەن قىزۋى كىمنىڭ جادىندا. قوي، ءتۇسى سۋىڭ بۇجىر بەتتەن بۇل عوي-عويمەن قۇتىلا الماسسىڭ. ال، قاراگەرەي، اۋزىڭ باردا ءبىر اسا.
— ءجون، ءجون. ايتايىن اڭگىمە. ءۇي سىرتىنداعى باقشانى بايقادىڭ، شىراڭ. — باقشاسى ءۇي سىرتىندا ەمەس، بەس ادىم جەردەگى كۇڭگىرت بۇرىشتا جايقالىپ تۇرعانداي جامان سول تۇستى باعىتتاعان قولىن كولبەتە جايقاپ ەدى، مايشام وتى مايىسىپ، پىلتەدەن ءتۇپ ورنىمەن ۇزىلە جازداپ بارىپ قايتا تۇزەلدى. — بالام، سول كولحوزدىڭ قاۋىن-قاربىز، كاكىر-شۇكىرى. سونى ءبىر دەنساۋلىقتىڭ ارقاسىندا باعىپ-قاعىپ... قاۋىن شىركىن بارماقتاي گۇلدەن بالا باسىنداي بوپ ەسەدى ەكەن. — شال وسى تاڭقالارلىق ءتۇزۋ، جاتىڭ سوزدەردى شىنىمەن ءوزىم ايتتىم با دەگەندەي اڭتارىلىپ قاپ، از-كەم توقتالىس تاپتى. — سيىردان بۇزاۋ تۋعاندى كەرىپ ەك، ال قاۋىن-قاربىز باعۋ بۇزاۋدان سيىر تۋعىزۋدىڭ كەرى، اينالايىن.
— بۇرىن ەزگە كاسىپتىڭ باسىن ۇستاعانسىزدار-اۋ؟
شال يزەڭدەپ قالدى.
— قوي باققامىز. قاراادىر بەلىنىڭ باتىس جاعىن قاپتالداتا قوي جايعامىز، قاراعىم. استىمدا جيرەن قاسقا اتىم بار، مىنەز بىلمەيتىن ءپاتشاعار قىرشاققى ەدى، الدىنان كەلگەندى تىستەپ، ارتىنان كەلگەندى قوس اياقتاپ تەۋىپ تاستايتىن. سول تەبەگەن جيرەن قاسقامەن پاھ، پاھ، قورق-قورق جەلىپ، وتار قويدى شىرق ءيىرىپ الشىسىنان ءتۇسىرۋشى ەك. قازانعا كوپىرتىپ سالىپ ەت اساتىنبىز. شىركىن، قاسىققا تاق-تۇق قايقايتا ۇرا قۇستىرىپ، ءاي، ءبىر كومەيلەتىپ اسايتىن جىلىكتىڭ جىلىمشى مايىن-اي. قاسقىر كەلسە قوساۋىزدى كۇمپىلدەتىپ اتىپ، قوتانعا جولاتپاي كەتتىك. — ول قىزىل ەتتى كەتىك تىستەرىن جالاڭاشتاي كۇلدى. — مارقۇم قاديشا اپاڭنىڭ كوزى جۇمىلماعان، وڭ جاقتا مايىسىپ وتىراتىن بۇلا شاعى.
ءسويتىپ، قاراشاش شالدىڭ نەمەرەسى ەكەن. وۋ، سوندا قىزدىڭ اكە-شەشەسى قايدا؟ اناۋ سۋرەتتەگىلەر سول كىسىلەر مە دەپ شامالايدى. قاڭىراعان ءۇي بىردە دۇرىس، بىردە بۇرىس شال مەن كەۋدەسى بيىك قىزدان باسقا قۇرىعاندا تۇشكىرەتىن جاننىڭ تىرلىگىن ايتاتىن ايعاقتان ادا. مانادان بەرى بايقاعانىن بارماق بۇگىپ ساعالدىرىعىنان ءتىزىپ ەدى، قابىرعادان ءىلۋلى ەرەسەك ياكي ايەلدىڭ كيىم-كەشەكتەرىن كورمەپتى. ويىنىڭ اينالىپ-اينالىپ كەپ شانشىلا قۇلاعان نىساناسى — قىزدىڭ شايقى شالمەن جاھان دالادا جەمىس باعىپ جالعىز قالعانى.
جىگىت قولتىق استىنداعى جاستىقتى جانىشتاپ، جايا ءتۇستى.
ەسىكتەن اۋەلى لاق-لاق بۋ اتقىلاعان كەڭ قۇرساڭ شاۋگىم، ونىڭ جەتەگىندە بولمەدەگى ءالسىز ساۋلەنى تام-تۇمداپ مولشەرمەن سىڭىرگەن نازىك بىلەك قالقىپ، سودان كەيىن جۇزىمەن جەر سىزعان قاراشاشتىڭ ءوزى كىردى. كىردى دە يمەنشەك قالپى شالدىڭ تومەنگى تۇسىنان ەكى بۇكتەتىلىپ تىزە سىندىردى. كوكجيەكتى كەسەلەرگە كەزەكپەن مويمىلدەتىپ قىزىل قۇيا باستادى. و، قۇدايا، شاي قۇيىسىنىڭ ءوزى سىڭسىعان ءان! ادامىنىڭ قىرى، قىلىعى، كەزدەسۋىنە قاراي شاۋگىمنىڭ قۇلاعىن ۇستاۋ دا تۋ اساۋعا قۇرىق سالار قايراتتان قىلاۋ كەمدىگى جوق ءمورلى ونەر ءتارىزى. كونەتوز كويلەگىنىڭ ەتەگىن ەكىگە ايىرىپ جىگىن جازا جۇلگەلەنگەن توق جوتالى ەكى تىزەسىنىڭ ۇشىندا ءدال ءقازىر قاراشاش تالپىنىپ انە-مىنە ۇشاممەن وتىر. شاۋگىمنىڭ ءتۇبىن جالتىراتىپ سونشالىق ەرسى توڭقايتپاي، شايدى ءسال سىزدىقتاتا دىبىس-شۋسىز سانىمەن، تۇنعان سالتاناتىمەن قۇيادى دەيسىڭ. تەمىر وزەك شۇمەكتىڭ ءوزى كەسەگە قاراي موينىن قۇرىقتاي سوزىپ، ۇزارا ەنتەلەي ۇستىنە ءتۇسىپ تۇر. ىلعي شاينەك پەن كەسەنىڭ ارالىعىندا جالعىز اياق كۇرەڭ سوقپاق سايراي سىزىڭ تارتادى، الگىنىڭ ءون بويىنان بىرقالىپپەن باۋىر جازا بۇيرالانىپ ۇشقان بۋ بولمەگە تاراپ، الدەبىر حوش ءيىستى جەلپىپ قانا تۇمسىقتىڭ ءدال قارا ۇشىنان بۇرالىپ وتەدى.
مۇنى شال بايقامادى، قىز دا بىلمەگەن.
تەك جىگىت ۇكى كوزدەنە قىراعى شالىپ، ءۇنسىز ءتۇيىپ وتىر.
سەرگەي بولسا كۇمپيىپ پىسكەن قورجىن ءبۇيىر بيداي ءوڭدى باۋىرساقتاردى دوڭگەلەتىپ ويناي قىزىقتاپ شات-شادىمان. اقىرى جالىقتى بىلەم، ەزۋىن كەرە ەسىنەدى دە الاقانىن جەلكەسىنە جاستاپ، كوزىن جۇما؛ «قۇھ-ھ!»، — دەپ قايتا-قايتا شالعا ىم جاساي تۇرەگەلىپ، تۇلعاسىنىڭ سىمباتىن بۇزباي ۇيدەن شىعا بەردى.
تاعى دا شاي ۇرتتاعان سورپ-سورپ دىبىستار ءۇي ءىشىنىڭ تىرلىگىن جاساپ جاتقان.
سىرتتان يت قىڭسىلادى. ءۇنى توبە قۇيقانى شىمىرلاتار ايانىشتى، مۇڭلى. جانە ءبىر ەمەس، باقانداي بىرنەشە رەت. جىگىت قۇلاعىن تىگە قويدى.
الدەكىم ساقىلداپ كۇلدى. ارتىنشا-اق قاڭق ەتكەن يت دىبىسى تەز الىستاپ ساپ باسىلعان.
قولىنان كەسەنىڭ ءتۇسىپ كەتكەنىن ارعىن كورمەدى. كورگەنى نە، بايقاعان جوق. كەزى كولەمىن دەمدە ۇلكەيتە بار قارا-اعىن ىلگەرى ىتىرىنتا ەسىككە باعىشتاعان.
سول، سونىڭ ءوزى.
قىزدىڭ قايماق قاتىپ قۇيعان شايى بۇل جولى كۇرەڭ جول سىزۋ قايدا، كەسەدەن اۋىپ سىرماققا سىر-سىر توگىلەدى.
شالدىڭ بوزقىراۋ باسىندا الاقانى دىبىسسىز الاقايلاپ، ەمىن-ەركىن قىدىرىپ ءجۇر.
ەسىك شالقاسىنان اشىلدى دا، ماناعى سۇلدە ءبۇتىن، بولىنبەگەن قالپىمەن تۋرا تابالدىرىق ۇستىندە تۇرا قالدى.
العا اتتادى، ىشكە كىردى. ەڭسەلى. ءتۇرىنىڭ اناۋ ايتقانداي تۇسكە كىرەرلىك قورقىنىشتىلىعى جوق، تەك كوكشىل سۇيكىمسىز ءنىل بەتىنىڭ بار اۋدانىنا جايىلىپ، ەركىن تارالىپتى. جاڭا عانا ءوزى سىرتقا تاستاپ كىرگەن ءتۇننىڭ تۇتىپ قالعان قاراسى ءالى كوشىپ ۇلگەرمەگەن سياقتى. تۇلابويىندا بار بايقالارى، باسقادان ات وزدىرارى — جالتىلداپ تۇرعان ۇيالى قارا كوزدەرى. كەزىندە كورىمدىك بەرگەندەي اينامكوز ءومىرىنىڭ ءوتىپ-اق كەتكەنىن ماڭايىن تورلاعان ۇساق اجىمدەرمەن حابارلاپ تۇر: ەزى شام ساۋلەسىن ۇلكەيتىپ-كىشىرەيتپەستەن قاراشىعىنا تۇگەل كوشىرىپتى.
كولەڭكە اتتاپ ىشكە كىردى دە، اۋەلى شالدىڭ بەتىنە نازار سالدى. تاياۋ تۇستاعى قىزعا قارادى. قاراشاشتىڭ جۇزىنە بوككەن نۇردى كوزىنە كەشىرىپ العانداي جانارىنا جىلى ساۋلە جۇگىردى.
ونىڭ ءوزى دە قاس قاعىمدىق ءسات قانا — قايتا ءسونىپ، ءۇنسىز تالىقسي ءۇزىلىپ كەتتى.
ارعىن بولسا جۇزىمەن جەر سىزىپ بۇگەجەكتەي بەردى. ايەل ەز بويىنداعى بار جىلىلىعىن جانارىنىڭ شۋاق - قىزۋسىز قاراشىعىنا ەسى كەتە جيناپ، بۇعان قادالا قاراپ، سول جىلىلىقتى ۋىستاي لاقتىرىپ جولداپ جاتقانىن بايقاپ قالعان.
جوعارىدان تونگەن توبە اششى داۋىستان شىتىناپ كەتكەندەي بولدى.
ايەل سۇرىنە-قابىنا شالىنىپ، جىگىت كەۋدەسىنە زور سۇلبالانىپ اسىلا تۇسكەنىن ءبارى بايقادى. قاراشاش ايەلدىڭ ارقاسىنا اسىلا ءتۇسىپ، ايىرۋمەن الەك. ءىىىال تاپ تويعا باراتىننان قاتتى ساقالىن بەس ساۋساعىمەن تاراپ، سالالاي بەرگەن.
— دۇرىس قوي، ءجون تەگى.
بەتىنە، ماڭدايىنا جابىسقان ايەل ەرىندەرى ون ەكىدە ءبىر گ ۇلى اشىلماعان قىزدىڭ كۇيىپ-جانعان قىزۋىن ساقتاپتى، ەرنىنىڭ تاڭبالاپ باسقان جەرى ويدىم-ويدىم وت ورنى. سابىرمەن مەيىرلى ايمالاۋ ەمەس، قىسقاننىڭ قابىرعاسىن كۇيرەتەتىن كادىمگى قوماعاي ىندىن. كەڭك-كەڭك جىلايدى. اۋىر ومىراۋلارى ءالسىن-الى كوكىرەگىن تولىقسىپ سوعادى.
ارعىننىڭ بار بىلگەنى — باعجاڭداي بەتىن بۇرىپ، الىپ قاشا بەرۋ.
— ءامىرىم، كەلدىڭ بە؟ ءبىلدىم، ورالاتىنىڭدى سەزگەمىن. سەنى كوپ ىزدەدىم، قاراادىرداعى شي-توماردىڭ تۇكپىر، تۇبىنە دەيىن قويماستان قاقشىپ شارلادىم، تابا المادىم. ەندى سەنى ەشقايدا، ەشقانداي سوعىسقا جىبەرمەيمىن.
ايەل ارعىننىڭ وڭ تىزەسىن باسا جايعاسىپ اپتى. شام ساۋلەسىنە كوزىن شارپىستىرا اعىلىپ وتىر.
قىز اتا جونەلدى. اشىڭ قالعان ەسىكتەن ۇڭىلگەن ءتۇننىڭ قۇشاعىنا قويدى دا كەتتى.
شال شويناڭداپ تۇرەگەلدى.
— قايران كەلىنجان-اي! — اياعىنان بۇرىن ادەتتەگىدەن گورى ەرتەرەك العا تۇسكەن باسى مەن ساقالىن قۋىپ سىرتقا شىقتى. جايشىلىقتاعى جۇبىن جازبايتىن «دۇرىس، ءجونىن» العاش ايتپاعانىن ول اڭعارماعان.
جىگىت قوزعالمادى. ءبىراق قوزعالعىسى كەپ ەدى. وڭ بۇيىرىنەن كوتەرە ءتۇيىپ وتكەن سوڭ امال جوق قاسىنداعى سەرىگىنىڭ جۇزىنە تىكتەپ قاراعان. تاڭدانىپ قالدى — ايەل كوزىندەگى تاپ جاڭاعى قۋاتتى دا قاھارلى جارقىلدى جىلى ساۋلەسى ءار بولشەگىنە تەڭ دارىعان تۇنىقتىق، مەيىرىمدىلىك اۋىستىرىپتى. كيىزدەي قالىڭ كوك قۇراق جامىلىپ، توپىراعىن جاسىرعان جاز ايىنىڭ ادەمى قۋلىعىن قايتالاپ، بەتىندەگى ساي-ساي اجىمدەر جوعالىپتى. ارعىن ءوز بويىنان عاجايىپ كۇي بايقادى — جاڭا عانا جانىن قاسقالداق قانىنا باعالاعان قورقىنىش ءعارىپ ايەلگە ارنالعان ايانىشقا ادەپپەن ورىن ۇسىنىپ جاتىر ەكەن.
ايەل سۇيەل-سۇيەل قاتقىل الاقاندارىمەن ارعىننىڭ بەتىن سيپادى. بەرەكەلى ءۇيدىڭ مال-جانعا جايلى كەلىنشەگىنىڭ قولىنداي جىلى، قۇرعاق.
— تۇك وزگەرمەپسىڭ، سول قالپىڭ.
ءوز بەتىن سيپالادى. بۇرىش-بۇرىشتى تىنتكىلەپ بوتەن جاندى ىزدەدى. ءجۇزىن بەرمەن بۇرىپ كۇلىمسىرەدى.
تاپپاعانىنا ابدەن ريزا الپەت.
— ۇيدە جان جوق قوي... اتام قايدا، قاراشاش شە؟ ءامىرجان، ءبىز وڭاشا قالىپپىز. سو جىلى قاراادىردىڭ ارعى بەتىندەگى اۋىلدارىڭا كەلىن بوپ تۇسكەنىم ەسىڭدە مە؟ تۋۋ، و كۇنى ءبىزدى وڭاشا قالدىردى. وندا دا وسىلايشا شىراق جانىپ تۇرعان. جارىقتى ۇرلەپ سەندىرىپ، كورپەنى كوتەرىپ كىرگەنىڭدە ۇيالعانىم-اي.
تاعى كۇلدى. تەك قۋانىشتى دا، قايعىلى دا ەمەس، ودان باسقاشالاۋ، وزگە ءۇندى كۇلكى. ارعىن ايەلگە جالت قارادى دا، تىتىرەنىپ كەتتى — سالدە عانا قاراشىقتا بەي-بەرەكەت بىتىراپ ماڭىپ جۇرگەن ساۋلە ۇشقىندارى لەزدە ءتاس-تۇيىن دارا نۇكتەگە توپتاسىپ، جارقىراي ءتۇسىپ بۇعان ەمىنە تىگىنىپتى.
ۇشىپ تۇردى، دۇرىسى، تۇرماق بولدى. كەنەت قاراڭعىلىق جالعىز سىلتەۋمەن كوز الدىنداعى الەمنىڭ بەتىنە قارا شاپاندى جابا سالدى: ايەل الاقانىنىڭ شىجىلداپ كۇيگەنىنە قاراماستان مايشامدى باسا قويىپتى. ارتىنشا بىلەكتىڭ موينىنا سارت ورالعانى ەسىندە.
— بەرى، مۇندا...
ايەل سىبىرى تۇنشىعا بۋلىعىپ جەتتى. بىلقىلداپ بوساي قالعان كەۋدەنى جاندارمەن يتەرىپ تاستادى دا بار ىنتاسىمەن ەسىككە ۇمتىلدى. جولاي قولىن اۆتومات ءىلۋلى قابىرعاعا سوزدى. ماڭدايشاعا باسىن سوقتى، تاس توبەسىنەن الدەنەنىڭ وڭدىرماي ءتۇيىپ وتكەنىن بىلگەن، اتىپ شىعىپ ايقاي سالدى.
ۇڭعى موينى سوزىلا ۇمتىلىپ، سۇقتانا تۇنمەن استاسىپ، جوققا قادام باسىپتى. اۆتوماتتىڭ جىلتىر ۇڭعىسىن كىلت جوعارى كوتەرىپ قالدى: اي ساۋلەسى كوكتۇقىل قىر ارقاعا ساۋىلداپ قۇلاي سىڭعىر-سىڭعىر شىتىناپ سىنىپ جاتقان. ارعىن ونىڭ ءبىرىن بىلمەدى، بىلگەنى شۇرىپپەنى شاڭ اشۋعا ىلەسە شاپ بەرىپ سۇق ساۋساعىنا ورادى دا، تابان استىندا باسقا تىرشىلىكتى تارس ۇمىتتى، ويحوي شىركىن، قۇماردى قاندىرا تارتتى، تىستەي قاتىپ قالدى.
— تا-تا-تا... تا-تا-ااا!
ماڭدايىنان شۇبىرعان تەردىڭ الدىن الاقانىمەن تۇنشىقتىرا تەرىس اينالدى. كەۋدەسىندەگى وردەن — جاڭاعى تاڭدايى تاقىلداعان اۆتوماتتىڭ ءبىر، جالعىز-اق لاپ ەتكەن جالىنى — وردەن شىراداي جانعان كوزىن ايعا باعىتتاپتى. قارا يت قىڭسىلاپ قۋ دالاعا قاشىپ بارادى. ءۇي ارتىنان جۇگىرىپ شىققان سەرگەي بولمىسىن كورسەتپەي بۇقپانتايلاپ بويىن جاسىرعان دالانىڭ سۇلباسىنا جايباراقات قارادى دا:
— قورقاۋ قاسقىرلار عوي، — دەپ ازۋىن ايعا بىلەي ەڭىرەتە ەسىنەدى.
You Might Also Like
-
بۇگىن قايساباي اعا تراكتورىن كۇن ەڭكەيە ءسوندىردى. ءوزى تىم كوڭىلدى — كۇندىك نورما اسىرا ورىندالدى. كابينادان شىعىپ، ماي-ماي كەپكىسىن شەشىپ، تابان بالىقتايىن الاي ءبىر، بىلاي ءبىر اۋدارىپ، شىنجىر...
