InfoHub Logo

1) انگليادا ورتا عاسىردا كورول IV. گەنريح رىسار شەنىن تابىستاۋ سالتاناتىندا، وسى رىسارلارىنا ومىرىندە ەڭ بولماعاندا ءبىر رەت جۋىنۋ شارتىن قويعان ەكەن.

2) اتاقتى فرانسۋز تاريحشىسى جيۋل ميشلە: «مىڭ جىل بويىنشا بىردە ءبىر مونشا سالىنبادى» دەپ ەۋروپاداعى تازالىقتىڭ قانشالىقتى قورقىنىشتى حالدە بولعانىن اتاپ وتكەن.

3) دۇنيەجۇزىندەگى ەڭ ۇلكەن سارايلاردىڭ ءبىرى سانالاتىن فونتەنبلو جانە ۆەرسال سارايلارىنىڭ وزىندە، سالىنعان كەزىندەگى قۇرامىندا اجەتحانا جوق ەدى.

ۆەرسال سارايى

4) XVIII عاسىرلاردا انگليادا ادامدار ناجىستەرىن تەرەزەدەن سىرتقا تاستايتىندىقتان سۋ بۇلاقتارى لاستانىپ، حالىق بىرنەشە جىل سۋ ىشە الماي، قيىندىق كورگەن. وسى سەبەپتى كوشەلەردە ناجىستەردەن قورعانۋ ءۇشىن قولشاتىر مەن بيىك وكشەلى اياقكيىمدەر شىعارىلىپ قولدانىلا باستاعان.

5) ەۋروپادا سوڭعى بىرنەشە عاسىرلارعا دەيىن جالعاسىن تاپقان بۇل اقىلعا قونىمسىز لاستىق پەن جيىركەنىش ءحالى ۇكىمىن جۇرگىزىپ جاتقاندا، مۇسىلمان الەمى تۇگەلدەي تازالىق ىشىندە بولدى. بارلىق جەردە مونشالار بار ەدى. سونداي-اق ءار ەلدى مەكەندە جەتكىلىكتى مولشەردە بار بولعان مەشىتتەردەگى اجەتحانالار دا قوعامدىق اجەتحانا قىزمەتىن اتقاردى. حالىق ونسىز دا يسلام ءدىنىنىڭ مىندەتى بولعان تازالىقتى باستى مىندەت دەپ بىلەتىن. XVII عاسىردا ءاۋليا چەلەبي ستامبۇلدا 14838 مونشا بولعاندىعىن جازعان. سارايدا، كەرۋەن سارايلاردا، ءتىپتى قاراپايىم ۇيلەردىڭ وزىندە مونشالار مەن اجەتحانالار بولدى. كىشكەنتاي ۇيلەردىڭ اجەتحانالارى سىرتتا بولاتىن. سونىمەن قاتار بارلىق دەرلىك ۇيدە كىشكەنتاي مونشالىق بولمە عۇسىلحانا رەتىندە قولدانىستا بولدى.

تۇركىستان قالاسىنداعى اتاقتى شىعىس مونشاسى

ستامبۋلداعى حۇررەم سۇلتاننىڭ بۇيرىعىمەن سالىنعان حاممام

6) يسلام تاريحىندا بەلگىلى بولعانداي، ءتىس پاستاسىنىڭ شىعۋىنان قانشاما جىل الدىن ميسۋاك قولدانىلاتىن ەدى جانە وعان اسا ءمان بەرەتىن. قازىرگى كۇندە دە ميسۋاكقا قاتتى ءمان بەرىلەدى. امەريكادا ءتىس تازالاۋ، 2 دۇنيەجۇزىلىك سوعىسىندا  اسكەرلەرگە ماجبۇرلەپ تىستەرىن جۋعىزعانعا دەيىن ۇيرەنشىكتى حالگە كەلمەگەن ەكەن.

 

1500 جىلدارى انگلياداعى كەيبىر جاعدايلار:

• ادامداردىڭ كوبى ماۋسىم ايىندا ۇيلەنەتىن. ويتكەنى جىلىنا ءبىر رەت مونشاعا تۇسەتىن، ول دا مامىر ايىندا. ماۋسىمدا ۇستەرى ءالى دە قاتتى ساسي قويمايتىن. ءبىراق ايتسەدە يىستەنە باستاعانى ءۇشىن قالىڭدىقتار دەنەلەرىنەن شىققان ءيىستى باسۋ ءۇشىن قولدارىندا ءبىر بۋكەت گۇل ۇستاپ جۇرەتىن.

• مامىر ايىنداعى تۇسەتىن مونشالارى ىشىنە ىستىق سۋ قۇيىلعان ۇلكەن اعاش بوچكادان تۇراتىن. ءۇيدىڭ ەركەگى تازا سۋعا شومىلعان، ودان كەيىن بالالارى، كەيىن باسقا ەركەكتەر، ودان كەيىن ايەلدەر، باسقا بالالار جانە ەڭ سوڭىنان سابيلەردى شومىلدىراتىن. بارلىعى ءبىر سۋمەن شومىلعان. سۋدىڭ كىرلەپ كەتەتىنى سونشالىقتى، اعىلشىندارداعى «مونشا سۋىمەن بىرگە بوپەلەردى دە توگىپ جىبەرمەڭدەر!» (Don’t throw the baby out with the bath water!) دەيتىن ءسوز تىركەسى وسىدان قالعان.

• تاماقتى ۇنەمى وتتىڭ ۇستىندە ءىلىنىپ تۇراتىن ۇلكەن قازاندا پىسىرگەن. كۇندە وت جاعىپ قازانعا بىرنارسەلەر سالىپ قايناتاتىن. كوبىنە كوكونىستەرمەن قورەكتەنەتىن، ەت ازشىلىق بولعان. اندا-ساندا ەتتى سورپا ىستەسە، قالعانى قازاندا قالاتىن. ەرتەڭىنە قايتادان ىسىتىپ ىشەتىن. كەيدە بۇل سورپا ۇزاق ۋاقىت قازاندا قالىپ قوياتىن. «بۇرشاق بوتقاسى ىستىق، بۇرشاق بوتقاسى سۋىق، قازانداعى بۇرشاق بوتقاسى توعىز كۇندىك» (Peas porridge hot، peas porridge cold، peas porridge in the pot nine days old) دەيتىن تىركەستەرىنىڭ شىعۋ نەگىزى وسى.

• كەيدە دوڭىز ەتىن تاپقاندا قاتتى قۋاناتىن. ۇيگە قوناق كەلگەندە دوڭىز ەتتەرىن ءىلىپ كورسەتىپ قويعان. ۇيگە دوڭىز ەتىن الىپ كەلۋ بايلىقتىڭ بەلگىسى بولىپ سانالاتىن. بۇل ەتتەن كىشكەنە بولىگىن ءبولىپ قوناقپەن ءبولىسىپ جەيتىن. مۇنى «ماي شايناۋ» (Chew the fat) دەپ اتاعان.

• انگليانىڭ جەرى كىشكەنتاي بولعانى ءۇشىن كەي جەرلەردە ادام ولىگىن كومەتىن جەر تاپپاي قالاتىن. سوندىقتان ەسكى مازاردلاردى اشىپ، تابىتتارىن شىعارىپ ىشىندەگى سۇيەكتەرىن «cۇيەك ءۇيى» دەپ اتالاتىن جەرگە اپارىپ، مازاردى قايتا قولداناتىن. تابىتتاردى اشقاندا ءار 25 تابىتتا تىرنالعان، قازىلعان ىزدەر بايقالعان. بۇدان ادامداردىڭ تىرىدەي كومىلگەندىگى انىقتالدى. بۇدان كەيىن ءمايىتتىڭ قولىنا ءجىپ بايلاپ ءجىپتىڭ ەكىنشى ۇشىن قابىردەن سىرتقا شىعارىپ ءبىر قوڭىراۋعا بايلايتىن بولدى. ءبىر ادام ءتۇنى بويى مازاردا وتىرىپ قوڭىراۋدى تىڭداپ وتىرعان. بۇل «مازار كۇزەتى» (graveyard shift) دەپ اتالاتىن. كەيبىرەۋلەر قوڭىراۋدىڭ ارقاسىندا ءتىرى قالاتىن (saved by the bell)، كەيبىرەۋلەر «ءولى قوڭىراۋشى» (dead ringer) بولىپ شىعاتىن.

 

قانۋني سۇلتان سۋلەيمان زامانىندا ستامبۋلعا كەلگەن ءبىر نەمىس پوپتىڭ 1560 جىلى جازعان ەڭبەگىنەن ءۇزىندى:

«ستامبۋلداعى تازالىققا تاڭ قالدىم. مۇندا ادامدار كۇنىنە بەس رەت جۋىنادى ەكەن. بۇكىل دۇكەندەر تازا، كوشەلەرىندە قوقىس جوق. ساتۋشىلاردىڭ كيىمدەرىنەن كىشكەنتاي بولسا دا داق تاپپايسىڭ. سونىمەن قاتار «حامام» (مونشا) دەپ اتالاتىن ىشىندە ىستىق سۋى بار عيماراتتار بار. مۇندا كەلگەندەر بۇكىل دەنەلەرىن جۋىپ شىعادى. ال ءبىزدىڭ جاقتىڭ ادامدارى لاستىق ىشىندە، جۋىنۋ دەگەننىڭ نە ەكەنىن دە بىلمەيدى.»

ال بۇگىن بولسا مۇسىلمان ەلدەرىنە ساياحاتتاپ جۇرگەن شەتەلدىكتەر جازعان كىتاپتارىندا «ءبىر شىعىس ەلدەرىنە بارعانىمىزدا ەڭ الدىمەن مۇرنىمىزعا ساسىعان بالىق  جانە قوقىستاردىڭ ءيىسى كەلەدى. اينالا لاستىق ىشىندە. جەرلەرى قاقىرىقپەن تولعان. ءار جەردە قوقىس ۇيىندىسىمەن جانۋار ولەكسەسى جاتادى. ادام مۇنداي شىعىس مەملەكەتتەرىنەن وتكەندە جيەركەنىپ مۇسىلمانداردىڭ ءبىز ويلاعانداي تازا ەمەس ەكەندىكتەرىن تۇسىنەدى.» دەپ جازىپ جاتادى.

بۇگىنگى يسلام مەملەكەتى دەگەن اتتى جامىلعان مەملەكەتتەردە، يمان ىلىمدەرى بۇزىلعانىمەن قاتار تازالىققا دا ءمان بەرىلمەۋدە. ءبىراق مۇندا كىنا يسلام دىنىندە ەمەس، يسلام ءدىنىنىڭ نەگىزى تازالىق ەكەنىن ۇمىتقان ادامداردا. كەدەيلىك لاس ءجۇرۋ ءۇشىن سىلتاۋ ەمەس. ءبىر ادامنىڭ جەرگە قاقىرىپ، اينالاسىنا قوقىس تاستاپ ءجۇرۋىنىڭ اقشامەنەن ەشقانداي بايلانىسى جوق. ءاربىر مۇسىلمان ءدىنىن جاقسى ۇيرەنسە جانە ءدىننىڭ ءامىرى بويىنشا جۇرسە، بۇل لاستىقتار جويىلادى. سول كەزدە باسقا ەلدەر مۇسىلمان مەملەكەتتەرىنە كەلگەن كەزدە ورتا داۋىردەگىدەي مۇسىلمانداردىڭ تازالىعىنا تاڭدانىپ جۇرەتىن بولادى.

---