فاشيستىك گەرمانيانى جەڭۋدەگى قازاقستاندىقتاردىڭ قوسقان ۇلەسى
قىزىلوردا وبلىسى،
قازالى اۋدانى، قازالى اۋىلى، № 100 ورتا مەكتەبى
بەينەلەۋ ونەرى جانە سىزۋ ءپانى ءمۇعالىمى
كوشىمبەت سۇلتان يبايدۋللا ۇلى
فاشيستىك گەرمانيانى جەڭۋدەگى قازاقستاندىقتاردىڭ قوسقان ۇلەسى.
1941 جىلى ماۋسىم ايىنىڭ 22-دە تاڭعى ساعات تورتتە كسرو-نىڭ باتىس شەكاراسىندا جارقىلداعان وت ساۋلەلەرى بايقالىپ، تەز ارادا كوبەيىپ قىزىلدى – جاسىلدى بولىپ، باتىس جاقتان كەلگەن ۇشاقتار اەرودرومدى سوعىس قارۋى تۇرعان قويمالاردى قالالاردى بومبالاپ استان-كەستەڭ ەتىپ گيتلەرلىك گەرمانيا وتانىمىزعا سوعىس جاريالاماستان باسىپ كىردى. كەڭەس مەملەكەتىنىڭ باتىس شەكاراسىندا سوعىس وسىلاي باستالدى. بۇل سوعىس كسرو تاريحىنا كەڭەس ەلىنىڭ ۇلى وتان سوعىسى دەگەن اتپەن ەندى. ويتكەنى سوعىستى باستاۋشىلار وسى مەملەكەتتى جويۋدى ماقسات ەتتى. ال كەڭەس حالقىنا ءوز ەلىن، مەملەكەتىن، حالقىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن ساقتاپ قالۋ جولىندا وسى سوعىستى جەڭىسپەن اياقتاۋ ءۇشىن بۇكىل ەل، بۇكىل حالىق قاتىستى.
گەرمانيا فاشيستەرى بۇعان دەيىن بىرنەشە ەلدەردى باسىپ العان ەدى. ولار كسرو-عا قارسى سوعىسقا بارىنشا دايىندالدى. كۇشىنە سەنگەنى سونداي بۇل ەلدى ءۇش ءتورت ايدا الۋدى جوسپارلاعان. ءبىراق جاۋ قاتەلەستى. جاز ايىنىڭ وسى ءبىر جايما شۋاق كۇنىندە قازاقستاننىڭ قالا جانە ەلدى مەكەندەرىندە قازاقستان ەڭبەكشىلەرى بارلىق كۇشىن جاۋدى كۇل – تالقان ەتىپ جۇمساۋعا قىزىل ارمياعا كەرەكتى نارسەنىڭ بارىمەن حالىقتاردىڭ ورىستار مەن ۋكراينداردىڭ بەلارۋستار مەن مولداۆانداردىڭ لاتىشتار مەن ليتۆانداردىڭ جانە ەستونداردىڭ جەرىنە جاۋ باسىپ كىرگەندە وسىلايشا باتىلدىقتىڭ شىن دوستىقتىڭ ۇلگىسىن كورسەتتى.
وسى سوعىستىڭ قارساڭىندا قازاقستاننىڭ حالى التى ميلليوننان استام ەدى، ولاردىڭ ءبىر ميلليون ەكى ءجۇز مىڭدايى اسكەر قاتارىنا شاقىرىلدى. قازاقستاندىقتار فاشيستەردىڭ وپاسىزدىقپەن جاساعان شابۋىلىن قاتاڭ ايىپتادى. قازاقستان رەسپۋبليكاسى ەڭبەكشىلەرى وزدەرىنىڭ جينالىستارىندا كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ «بارلىعى دا مايدان ءۇشىن، بارلىعى دا جەڭىس ءۇشىن» دەگەن ۇندەۋىن ءبىر اۋىزدان قولدايتىندىقتارىن ءبىلدىردى. دۇشپان مەن تىكەلەي شايقاسۋعا ءوز ەرىكتەرىمەن تىلەك بىلدىرگەندەر كۇن سايىن اسكەري كوميسسارياتتاردىڭ الدىنا وزدەرىنىڭ «فاشيستەردىڭ ايۋاندىعىنا قانىمىز قاينادى، ءبىزدى سوعىستىڭ الدىڭعى شەبىنە جىبەرۋىڭىزدى سۇرايمىن» دەگەن ارىز وتىنىشتەرىمەن سوعىسقا بارۋعا توپ بولىپ كەلە باستادى. قازاقستانعا جالپىعا بىردەي اسكەري ءىستى وقىتۋ ءورىس الدى. رەسپۋبليكادا ەكى ميلليوننان استام ادام اسكەري ماماندىق الدى. سوعىستىڭ وتە-موتە قيىن بولعان العاشقى كەزەڭىندە جاساقتالىپ، ۇيرەتىلىپ مايدانعا جىبەرىلدى. بۇل قۇرامالار مەن بولىمدەر ينتەرناسيونالدىق قۇرامدا جاساقتالدى. مىسالى قازاقستاندىق 36-دەربەس اتقىشتار بريگاداسىنىڭ قۇرامىندا وتىزدان استام ۇلتتاردىڭ جاۋىنگەرلەرى بولدى. شايقاستاعى ارميا قاتارىنا ءبىر ميلليون ءبىر ءجۇز توقسان التى مىڭ ءبىر ءجۇز الپىس ءتورت قازاقستاندىق قوسىلدى.
قازاقستان كومپارتياسىنىڭ سوعىسقا دەيىنگى قۇرامىنان 82251 كوممۋنيست، رەسپۋبليكا كومسومولىنىڭ 241996 جاستار مايدانعا اتتاندى. بۇكىل ەلدەگى سياقتى قازاقستاندا دا شارۋاشىلىقتىڭ بارلىق سالاسى سوعىس ماقساتىنا لايىقتالىپ قايتا قۇرىلدى. كوپتەگەن ونەركاسىپ ورىندارى سوعىسقا قاجەتتى ونىمدەر شىعارۋعا كىرىستى. ءبىرقاتار كاسىپورىنداردىڭ جابدىقتارى سالىنىپ جاتقان ونەركاسىپ كەشەندەرىنىڭ قۇرىلىسىن اياقتاۋعا پايدالانىلدى. مىسالى اقتوبە فەرروقورىتۋ زاۆودىنىڭ جاڭا قۇرىلىستارى زاپاروجە فەررو قورىتۋ زاۆودىنىڭ اياقتالماعان قۇرىلىسى مەن جابدىقتارىن الدى. الماتىداعى اۆتوموبيل جوندەۋ زاۆودىنىڭ اياقتالماعان قۇرىلىسى لۋگانسك اۋىر ماشينا جاساۋ زاۆودىنىڭ سەحتارى ءۇشىن بازا بولدى. رەسپۋبليكانىڭ وڭتۇستىگىندەگى تاماق ونەركاسىپتەرىنىڭ جاڭا قۇرىلىستارى ۋكراينا پەن باسقا سالالار پايدا بولدى. شىمكەنت قورعاسىن زاۋىتىنىڭ ءونىمى تىكەلەي وق جاسايتىن زاۋىتتارعا جىبەرىلدى. قاراعاندى شاحتەرلارى، ەمبى مۇنايشىلارى سوعىسقا بايلانىستى تاپسىرمالاردى ورىنداۋعا كىرىستى. ولار وتان قورعاۋ قورىنا مىڭداعان قاجەتتى اسكەري تەحنيكالاردى ازىق – تۇلىكتەردى ءوندىرىس شيكى زاتتارىن توقتاۋسىز مايدانعا قاجەتتى اسكەري تەحنيكالاردى توقتاۋسىز مايدانعا جىبەرۋگە ايانباي ەڭبەك ەتتى. سوعىستا جاۋعا قارسى اتىلعان ءاربىر ون وقتىڭ توعىزى قازاقستان قورعاسىنىنان جاسالدى. رەسپۋبليكا تاسىمالى ۇزدىكسىز جۇمىس ىستەپ، قازاقستان تىلىن مايدان مەن جانە ەلدىڭ ونەركاسىپتى اۋداندارىمەن بايلانىستىرىپ جيىرما مىڭنان استام جۇردەك پوەزد جونەلتىلدى. تىلدا كوماندالىق كادرلاردى دايارلاۋ جوعارى قارقىنمەن جۇرگىزىلدى. نەگىزىنەن جاۋ ۋاقىتشا باسىپ العان اۋداندار مەن مايدان ماڭىنداعى جەرلەردەن كوشىرىلىپ اكەلىنگەن جيىرما جەتى اسكەري وقۋ ورىندارى سوعىس جىلدارىندا ون التى مىڭ وفيسەرلەردى دايىنداپ شىعاردى.
اۋىل شارۋاشىلىعىندا ۇلكەن وزگەرىستەر بولدى. ەگىس شارۋاشىلىعىندا ەڭبەك مايتالماندارى جوسپاردان تىم مايدانعا مىڭداعان توننا استىق، ەت، ماي باسقا دا اۋىل شارۋاشىلىق ونىمدەرىن جونەلتتى، تىلداعىلار سوعىس جىلدارىندا ۋاقىت پەن دە، قيىنشىلىقپەن دە ەسەپتەسپەدى. ولاردىڭ بارلىق كۇش – جىگەرى تەك قانا ءبىر عانا ماقساتقا – زۇلىم جاۋدى تالقانداۋعا باعىتتالدى. مامان جۇمىسشىلاردىڭ مايدانعا كەتۋىنە بايلانىستى ولاردىڭ ورنىنا ايەلدەردەن جاستاردان ماماندار دايىندالدى. سوعىستىڭ العاشقى جىلىندا اق قازاقستان ەڭبەكشىلەرىنىڭ وتانشىلدىق قاسيەتى جوعارعى دارەجەدە سيپات الدى. ەكى ءۇش نورما ورىنداۋشىلار كوبەيدى. العاشقى كۇندەردەن باستاپ، اي سايىن ءبىر ەكى كۇندىك جالاقىلارىن پەنسياسىن اۋدارۋ، جەكسەنبىلىكتەر ۇيىمداستىرىلىپ ەڭبەكشىلەردىڭ جيناق قارجىلارىن قوسۋى، باعالى زاتتارىن اسىل بۇيىمدارىن مەملەكەتتىك زايم وبليگاسيالارىن تاپسىرۋ ءتارىزدى جەڭىس قورى پايدا بولدى.
قازاقستان ەڭبەكشىلەرى سوعىستاعى جاۋىنگەرلەرگە ەكى ميلليوننان استام دانا جىلى كيىم، ءبىر مىڭ التى ءجۇز ۆاگون سىيلىقتار جونەلتۋ ىسىندە جوعارى بەلسەندىلىك كورسەتتى. قازاقستاننىڭ اۋىل جاستارى «قازاقستان كومسومولى» سۇڭگۋىر قايىعىن جاساۋعا باستاما كوتەردى. باستاما قولداۋ تاۋىپ، قوزعالىسقا وقۋشىلار دا قوسىلدى. ءسۇيتىپ «قازاقستان پيونەرى» تورپەدالى كاتەرىن جاساۋعا «قازاقستان كومسومولى» يسترەبيتەلدەر ەسكادريلياسىن جاساقتاۋ ءۇشىن رەسپۋبليكا جاستارى جيناعان ءۇش ميلليون (سومنان) استام قارجى ءتۇستى. سوعىس جىلدارىندا قازاقستان جيناعان قارجىعا سونداي-اق پاۆلوۆقا، ن. دوبروۆولسكييگە، ر.بەكەتوۆكە ەسىمدەرى جازىلعان ۇشاقتار سۇڭگۋىر قايىقتار بىرنەشە تانك كولوننالارى مەن ەسكادريليالار جاسالدى. قازاقستان جاستارى جاۋىنگەر جەرلەسى لۋگانسكييگە جاڭا ۇشاق جاساپ بەرۋگە شاقىردى. ءۇش كۇننىڭ ىشىندە ءتور ءجۇز مىڭ (سومنان)اسا اقشا جيناپ جاستار دەلەگاسياسى جاڭا يسترەبيتەلدى تابىس ەتتى.
بۇكىلوداقتىق لەنينشىل كوممۋنيستىك جاستار وداعى، ورتالىق كوميتەتىنىڭ تاپسىرماسى بويىنشا قازاقستان كومسومولى گۆارديالىق مينومەت بولىمدەرىنە، پارتيزان وتريادتارىنا مەرگەندەر مەكتەپتەرى مەن كۋرسانتتارىنا اۋە دەسانتى بولىمدەرىنە قىزىل تۋلى بالتىق تەڭىزى فلوتىنا ارناپ جاستاردى اسكەرگە شاقىرۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلىپ، قىرىق ەكى مىڭنان استام قازاقستاندىقتار اسكەري ۋچيليششەلەرگە جىبەرىلدى. قازاقستاندا ءوز وتانىن قورعاۋعا جاستاردى جاپپاي شاقىرۋ جۇمىستارى جوعارى دەڭگەيدە جۇرگىزىلدى. قاتال سوعىس جاعدايىندا جۇمىسشا تابىنىڭ پاتريوتتارى «بىزدەن ەلىمىز قانشا ۋاقىت جۇمىس ىستەۋدى تالاپ ەتسە، سونشا ۋاقىت جۇمىس ىستەيمىز» دەپ ۇران كوتەردى. قازاقستاندىقتار باقايشاعىنا دەيىن قارۋلانعان گەرمانيا اسكەرلەرىمەن تەكەتىرەستە وزدەرىنىڭ داڭقتى بابالارىنىڭ ەرلىك داستۇرلەرىمەن ايانباي شايقاستى. نامىستى قولدان بەرمەگەن جاۋجۇرەك اتالارىمىز بەن اكەلەرىمىز ماسكەۋ، لەنينگراد جانە ستالينگراد قورعانىستارى ءۇشىن ايقاستاردا ەرەن ەرلىكتىڭ وشپەس ونەگەسىن تانىتتى. كۋرسك دوعاسى مەن دنەپردەن ءوتۋ ءۇشىن ۇرىستاردى ەرەكشە كوزگە ءتۇستى.
وسى تۇستا كورنەكتى ورىس جازۋشىسى ي.ەرەنبۋرگتىڭ ءوزىنىڭ 1941 جىلعى قازان ايىندا «پراۆدا» گازەتىندە جاريالانعان «قازاقستار» دەگەن ماقالاسىندا ماسكەۋدى قورعاعان 8ء-شى گۆارديالىق ديۆيزيا قۇرامىندا سوعىسقان قانداستارىمىز تۋرالى كەرەمەت ويلارى ەرىكسىز ەسكە ورالدى. ءبىر فريس ماعان «ءبىز جويقىن كۇشى بار قاھارمان سولداتتارمەن بەتتەستىك، ولاردى العان بەتىنەن ءتىپتى ەشقانداي دا وق تا، ءورت تە توقتاتا المادى. ولار تۋرا بىزگە قاراي داۋىلداي دۇركىرەپ جۇگىرىپ كەلە جاتى. مەن بۇلاردىڭ قازاق دەگەن حالىق ەكەنىن ەستىدىم. بۇرىن مەن بۇلاردىڭ قازاق دەگەن حالىق ەكەنىن ەستىدىم. بۇرىن مۇنداي حالىق بار ەكەنىن بىلمەپ ەدىم» دەدى. راسىندا فريستەر كوپ نارسەنى بىلمەۋشى ەدى. ولارعا رەسەيدەن كەڭ-بايتاق ەكەنىن عانا ايتىپ، ال ول ەلدى كوپتەگەن حالىقتاردىڭ مەكەن ەتەتىنىن جەتكىزبەگەن ەكەن. شىعىستىڭ كەڭ دالاسىندا ەجەلدەن قىستىڭ قاقاعان ايازى مەن جازدىڭ اپتاپ ىستىعىنا كوندىككەن ەرجۇرەك تۇرادى. ولاردى «قازاقتار» دەيدى. وسى باتىر ەلدىڭ ايبىندى اقىندارى وزدەرىنىڭ داڭقتى ەرلەرىن تاڭدى تاڭعا ۇرىپ جىرلايدى. سەبەبى بۇل ەلدىڭ ساربازدارى «جانىم – ارىمنىڭ ساداعاسى» دەپ ءبىلىپ، ەڭ الدىمەن نامىسىن جاتقا بەرمەگەن،- دەپ جازدى. ال اعىلشىن تاريحشىسى الەكساندر ۆرت «رەسەي1941-1945 جىلدارىنداعى سوعىستا» دەگەن كىتابىندا «قىزىل ارميانىڭ تاباندى سولداتتارىنىڭ ءبىرى قازاقتار بولدى، سوعىس بويىندا وزدەرىن وتە جاقسى جاقتارىنان تانىتا ءبىلدى، ءتىپتى ستالينگرادتىڭ وزىندە ەڭ وجەت سولداتتار قاتارىندا قازاقتار تۇردى» دەپ اشىپ ايتتى. جاۋ تىلىنداعى پارتيزاندىق قوزعالىس ادامداردىڭ جاڭا تاريحي قاۋىمداستىق رەتىندە سوۆەت حالقى بىرلىگىنىڭ جارقىن كورىنىسى بولدى.
ول پارتيانىڭ باسشىلىعى مەن سوعىستىڭ العاشقى كۇندەرىندە باستالىپ، انتي فاشيستىك كواليسياداعى ءبىزدىڭ باتىستىق وتانداستارىمىزعا قاراعاندا وزىنە ۇزاق ۋاقىت جاۋدىڭ كوپتەگەن بولىمدەرى مەن قۇرامالارىنىڭ نازارىن اۋدارتقان ستراتەگيالىق ماڭىزى بار ايبىندى دا ۇيىمداسقان كۇشكە اينالدى. حالىق كەگىن الۋشىلار قوزعالىسىنىڭ ەرەكشە سيپاتتارىنىڭ ءبىرى – ونىڭ ينتەرناسيونالدىق قۇرامى بولدى. ۇلى جەڭىسكە جاۋ تىلىندا ەل كەگىن، ەر نامىسىن قورعاعان پارتيزان جاساقتارى دا ۇلكەن ۇلەس قوستى. سول جىلدارى بەلورۋسسيا مەن ۋكراينا ورماندارىنداعى وتريادتارىندا ءۇش مىڭنان استام قازاقتار شايقاستى. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا شىعىس حالىقتارى اراسىندا كەڭەس وداعىنىڭ باتىر اتاعى العان ەكى قىز بولسا، ونىڭ ەكەۋى دە قازاقتاردان شىقتى. حالقىمىزدىڭ تاعى ءبىر باتىر قىزى – ۇشقىش حيۋاز دوسپانوۆا ەلباسىنىڭ جارلىعىمەن «حالىق قاھارمانى» اتانىپ وتىر.
1944 جىلى 2 قازاندا پولشا جەرىندە ەرلىكپەن قازا تاپقان جيىرما جاسار قازاق قىزى لەيتەنات باتالون كومسورگى التىنشاش وسكەنباي قىزى نۇرعوجينوۆانىڭ دا كەڭەستەر وداعىنىڭ باتىرى اتاعىنا ۇسىنىلعانى بايان ەتىلگەن. نەمىس – فاشيست باسقىنشىلارىمەن سوعىس كەزىندە قازاقستان جەرىندە ون ەكى اتقىشتار ديۆيزياسى، ءتورت ۇلتتىق اتى اسكەر ديۆيزياسى، جەتى اتقىشتار بريگاداسى جانە ەلۋگە جۋىق ءار ءتۇرلى پولكتەر، باتالوندار قۇرىلىپ مايدانعا اتتاندى. جاۋمەن جان اياماي شايقاسقان قازاقستاندىق بەس اسكەري قۇرامعا «گۆارديالىق» دەگەن قۇرمەتتى اتاق بەرىلىپ، ولاردىڭ تۋلارىنا بىرنەشە وردەندەر قادادى. جانقيارلىق ەرلىگى مەن باتىرلىعى ءۇشىن توقسان التى مىڭ التى ءجۇز وتىز سەگىز قازاقستاندىق جاۋىنگەر بىرنەشە دۇركىننەن وردەندەرمەن جانە مەدالدارمەن ناگرادتالدى. سونىڭ ىشىندە ءتورت ءجۇز توقسان جەتى جەرلەسىمىز كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعىن الدى. ولاردىڭ توقسان جەتىسى قازاق، سول سياقتى ءبىر ءجۇز قىرىق ەكى جاۋىنگەر «داڭق وردەنىنىڭ» تولىق يەگەرى اتاندى. ۇلى وتان سوعىسىنا بارلىعى وتىز بەس ميلليوننان استام ادام قاتىسسا، ونداعى ورتا ازيا رەسپۋبليكالارىنىڭ ۇلەس سالماعى ءۇش ميلليونعا جۋىق ادام بولدى.
سول ساپتان ءبىر ميلليون ءۇش ءجۇز الپىس التى مىڭ قازاقستاندىق ورىن الدى. بۇلاردىڭ بار جوعى التى ءجۇز مىڭنان استامى عانا مايدان دالاسىنان ەلگە امان ورالدى. رەسپۋبليكانىڭ تىل ەڭبەككەرلەرى دە جاھاندىق قىرعىننىڭ جەڭىسپەن اياقتالۋىنا زور ۇلەس قوستى. قاندى قاساپ جىلدارى قازاق دالاسى مايدانعا جىبەرىلگەن بارلىق قورعاسىننىڭ- 85، مىستىڭ -30، كومىر مەن مۇنايدىڭ - 100 پايىزىن ءوندىردى. سوعىستىڭ ءتورت جىلى ىشىندە ءبىزدىڭ جۇرتىمىز مايدانعا التى ميلليون توننا بيداي، جەتى ءجۇز توقسان جەتى مىڭ توننا ەت، 217،6 مىڭ كارتوپ 143،2 مىڭ توننا كوكونىس 1193،2 مىڭداي توننا قانت قىزىلشاسىن، 155،3 مىڭ توننا ماقتا، 2 ميلليون توننا دانا جىلى كيىم جانە 150 مىڭ باس ءمىنىس جىلقىسىن جونەلتتى. بۇدان بولەك رەسپۋبليكامىز ءتورت ميلليارد سوم اقشا جيناپ قارۋ جاراقتار ساتىپ الۋعا جاردەم جاسادى. 1944 جىلدىڭ باسىنان باستاپ قازاقستاننان بارعان جاۋىنگەرلەر بالتىق بويىنداعى رەسپۋبليكالاردى ازات ەتۋگە شابۋىلدارىن باستادى. ال التىنشى گۆارديالىق ارميا بەلارۋس جەرىن ازات ەتۋگە بەلسەنە قاتىستى.
ونى باسقارۋشى گەنەرال پولكوۆنيك ي.م.چيستياكوۆ قازاقستان ۇكىمەتىنە بىلاي دەپ حات جازدى: «قازاق حالقى قامقورلىققا الىپ وتىرعان ارميانىڭ اسكەرلەرى وسى جىلى بەلارۋس جانە بالتىق بويىنداعى ەلدەردى ازات ەتۋ جونىندەگى ۇرىستاردى ءبىرىنشى بولىپ باستادى. ءبىزدىڭ گۆارديالىق تۋلارىمىزدىڭ استىنان كەڭەس وداعىنىڭ بارلىق حالىقتارىنىڭ ۇلدارىن كورۋگە بولادى، ال جاۋىنگەرلىك ساپتىڭ ءبىرىنشى قاتارىنداعىلاردىڭ ءبىرى كۇن نۇرىنا بولەنگەن قازاقستاننىڭ باتىر ۇلدارى» وسى حاتتا باتىس ديۆيزيانى كەسىپ وتۋگە ەر جۇرەكتىك كورسەتكەن كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى ءىزعۇتتى ايتىقوۆتىڭ ەسىمى ەرەكشە اتالدى. ءسويتىپ قازاق جاۋىنگەرلەرى ورىس، ۋكراين، وزبەك، بەلارۋس ت.ب حالىقتارى جاۋىنگەرلەرىمەن ءبىر ساپتا كۇرەسە وتىرىپ، ەلىمىزدىڭ باتىسىنداعى رەسپۋبليكالاردى ازات ەتۋگە لايىقتى ۇلەس قوستى. «كومسومولسكايا پراۆدا» گازەتىندەگى «بەس كۇن» دەگەن ماقالاسىندا بىلاي دەپ جازدى: «وزەندى كەشىپ وتكەننەن كەيىن قازاقتار تىزەلەرىن بۇگىپ، ۋكراين جەرىنە ەرىندەرىن تيگىزدى، ونى تۋعان اناسىنداي ءسۇيدى. بۇل پەرزەنتتىك ءسۇيۋ - شىن مانىندەگى مىزعىماس بىرلىكتىڭ، سوۆەت ادامدارىنىڭ ۇلى سەمياسىنىڭ تاماشا سيمۆولى ەدى». ۇلى وتان سوعىسىندا ەۋروپا ەلدەرىن فاشيست باسقىنشىلارىنان ازات ەتۋ شايقاستارىندا قانشاما قازاقستاندىقتار جەڭىس كۇنىنە جەتە الماي، قىرشىن كەتتى.
ايتاتىن بولساق پراگا قالاسىنداعى ءبىر عانا تۋىسقاندار زيراتىندا 435 كەڭەس جاۋىنگەرى جاتىر. سولاردىڭ ىشىندە قازاقستاندىق كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى ءماجيت ءجۇنىسوۆ جانە ءبىر توپ قازاقستاندىقتار بار. سول حالىقتاردىڭ ازاتتىعى ءۇشىن ولاردىڭ كورسەتكەن ەرلىكتەرىن ءبىز عانا ەمەس بۇكىل بۇكىل ەۋروپا حالقى ماڭگى ەستە ساقتايدى. اقىرعى شايقاس 1945 جىلى ءساۋىر ايىنىڭ اياعىندا گەرمانيانىڭ استاناسى بەرليندەگى رەيحستاگتى توبەسىنە تۋ تىككەن ەر جۇرەك جاۋىنگەرلەر ەگوروۆ پەن كانتاريا بولاتىن. ولار رەيحستاگىڭ توبەسىنە جەتكەنشە ونىڭ تومەنگى قابىرعالارىندا قىزىل جالاۋلار جەلبىرەدى. وسىنداي العاش تۋ تىككەن ون ءۇش كەڭەس جاۋىنگەرلەرىنىڭ ءبىرى قازاقستاندىق راقىمجان قوشقاربايەۆ ەدى.
1945 جىلى مامىردىڭ 9-دا 1418 كۇن مەن 1418 تۇنگە سوزىلعان ەكىنشى دۇنيە جۇزىلىك سوعىس كەڭەس ەلىنىڭ جەڭىسىمەن اياقتالدى. بۇل ناعىز ۇلى جەڭىس. سوندىقتان 9 مامىر كۇنىن جىل سايىن ەرەكشە اتاپ، مەيرامداپ كەلەدى. بۇل كۇن قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا دا بەلگىلى مەرەكە كۇندەردىڭ ءبىرى، ويتكەنى قازاقستاندىقتار بۇل جەڭىسكە سۇبەلى ۇلەس قوستى. مايداندى كەرەك – جاراقپەن قامتاماسىز ەتۋدە قازاقستان ەرەكشە ورىن الدى. سوندىقتان دا ونى ەلدىڭ سوعىس جىلدارىنداعى «شىعىستاعى مىقتى تىرەگى» - دەپ اتادى. سول جىلدارداعى كەڭەس ەلىندەگى ەڭ بەدەلدى، ەڭ وقىرمانى كوپ گازەت «پراۆدا» ءوزىنىڭ 1945 جىلعى 27 شىلدە باس ماقالاسىندا: «ۇلى وتان سوعىسىندا قازاقستان اسا زور ءرول اتقاردى، ونىڭ وتان الدىنداعى ەڭبەگىن تاريح ەش ۋاقىتتا ۇمىتپايدى» دەپ جازدى. قانشاما جىلدار زىمىراپ وتكەنمەن، سول سۇراپىل كۇندەردىڭ ەرلىك داڭقى وشپەك ەمەس. ەر دە، ەرلىك تە ۇمىتىلمايدى.
پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:
سوۆەت وداعىنىڭ ۇلى وتان سوعىسى. 1941-1945 الماتى 1972 جىل
قازاقتار لەنينگراد مايدانىندا (بيسەن جۇماعالييەۆ)
وتانىمىزدىڭ تاريحى تۋرالى اڭگىمەلەر (س.پ. الەكسەيەۆ)
قاھارماندار (س.پ. الەكسەيەۆ)
قازاق سسر تاريحى (م.قوزىبايەۆ)
سىر بويى گازەتى 2010 جىل № 28
قازالى اۋدانى، قازالى اۋىلى، № 100 ورتا مەكتەبى
بەينەلەۋ ونەرى جانە سىزۋ ءپانى ءمۇعالىمى
كوشىمبەت سۇلتان يبايدۋللا ۇلى
فاشيستىك گەرمانيانى جەڭۋدەگى قازاقستاندىقتاردىڭ قوسقان ۇلەسى.
1941 جىلى ماۋسىم ايىنىڭ 22-دە تاڭعى ساعات تورتتە كسرو-نىڭ باتىس شەكاراسىندا جارقىلداعان وت ساۋلەلەرى بايقالىپ، تەز ارادا كوبەيىپ قىزىلدى – جاسىلدى بولىپ، باتىس جاقتان كەلگەن ۇشاقتار اەرودرومدى سوعىس قارۋى تۇرعان قويمالاردى قالالاردى بومبالاپ استان-كەستەڭ ەتىپ گيتلەرلىك گەرمانيا وتانىمىزعا سوعىس جاريالاماستان باسىپ كىردى. كەڭەس مەملەكەتىنىڭ باتىس شەكاراسىندا سوعىس وسىلاي باستالدى. بۇل سوعىس كسرو تاريحىنا كەڭەس ەلىنىڭ ۇلى وتان سوعىسى دەگەن اتپەن ەندى. ويتكەنى سوعىستى باستاۋشىلار وسى مەملەكەتتى جويۋدى ماقسات ەتتى. ال كەڭەس حالقىنا ءوز ەلىن، مەملەكەتىن، حالقىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن ساقتاپ قالۋ جولىندا وسى سوعىستى جەڭىسپەن اياقتاۋ ءۇشىن بۇكىل ەل، بۇكىل حالىق قاتىستى.
گەرمانيا فاشيستەرى بۇعان دەيىن بىرنەشە ەلدەردى باسىپ العان ەدى. ولار كسرو-عا قارسى سوعىسقا بارىنشا دايىندالدى. كۇشىنە سەنگەنى سونداي بۇل ەلدى ءۇش ءتورت ايدا الۋدى جوسپارلاعان. ءبىراق جاۋ قاتەلەستى. جاز ايىنىڭ وسى ءبىر جايما شۋاق كۇنىندە قازاقستاننىڭ قالا جانە ەلدى مەكەندەرىندە قازاقستان ەڭبەكشىلەرى بارلىق كۇشىن جاۋدى كۇل – تالقان ەتىپ جۇمساۋعا قىزىل ارمياعا كەرەكتى نارسەنىڭ بارىمەن حالىقتاردىڭ ورىستار مەن ۋكراينداردىڭ بەلارۋستار مەن مولداۆانداردىڭ لاتىشتار مەن ليتۆانداردىڭ جانە ەستونداردىڭ جەرىنە جاۋ باسىپ كىرگەندە وسىلايشا باتىلدىقتىڭ شىن دوستىقتىڭ ۇلگىسىن كورسەتتى.
وسى سوعىستىڭ قارساڭىندا قازاقستاننىڭ حالى التى ميلليوننان استام ەدى، ولاردىڭ ءبىر ميلليون ەكى ءجۇز مىڭدايى اسكەر قاتارىنا شاقىرىلدى. قازاقستاندىقتار فاشيستەردىڭ وپاسىزدىقپەن جاساعان شابۋىلىن قاتاڭ ايىپتادى. قازاقستان رەسپۋبليكاسى ەڭبەكشىلەرى وزدەرىنىڭ جينالىستارىندا كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ «بارلىعى دا مايدان ءۇشىن، بارلىعى دا جەڭىس ءۇشىن» دەگەن ۇندەۋىن ءبىر اۋىزدان قولدايتىندىقتارىن ءبىلدىردى. دۇشپان مەن تىكەلەي شايقاسۋعا ءوز ەرىكتەرىمەن تىلەك بىلدىرگەندەر كۇن سايىن اسكەري كوميسسارياتتاردىڭ الدىنا وزدەرىنىڭ «فاشيستەردىڭ ايۋاندىعىنا قانىمىز قاينادى، ءبىزدى سوعىستىڭ الدىڭعى شەبىنە جىبەرۋىڭىزدى سۇرايمىن» دەگەن ارىز وتىنىشتەرىمەن سوعىسقا بارۋعا توپ بولىپ كەلە باستادى. قازاقستانعا جالپىعا بىردەي اسكەري ءىستى وقىتۋ ءورىس الدى. رەسپۋبليكادا ەكى ميلليوننان استام ادام اسكەري ماماندىق الدى. سوعىستىڭ وتە-موتە قيىن بولعان العاشقى كەزەڭىندە جاساقتالىپ، ۇيرەتىلىپ مايدانعا جىبەرىلدى. بۇل قۇرامالار مەن بولىمدەر ينتەرناسيونالدىق قۇرامدا جاساقتالدى. مىسالى قازاقستاندىق 36-دەربەس اتقىشتار بريگاداسىنىڭ قۇرامىندا وتىزدان استام ۇلتتاردىڭ جاۋىنگەرلەرى بولدى. شايقاستاعى ارميا قاتارىنا ءبىر ميلليون ءبىر ءجۇز توقسان التى مىڭ ءبىر ءجۇز الپىس ءتورت قازاقستاندىق قوسىلدى.
قازاقستان كومپارتياسىنىڭ سوعىسقا دەيىنگى قۇرامىنان 82251 كوممۋنيست، رەسپۋبليكا كومسومولىنىڭ 241996 جاستار مايدانعا اتتاندى. بۇكىل ەلدەگى سياقتى قازاقستاندا دا شارۋاشىلىقتىڭ بارلىق سالاسى سوعىس ماقساتىنا لايىقتالىپ قايتا قۇرىلدى. كوپتەگەن ونەركاسىپ ورىندارى سوعىسقا قاجەتتى ونىمدەر شىعارۋعا كىرىستى. ءبىرقاتار كاسىپورىنداردىڭ جابدىقتارى سالىنىپ جاتقان ونەركاسىپ كەشەندەرىنىڭ قۇرىلىسىن اياقتاۋعا پايدالانىلدى. مىسالى اقتوبە فەرروقورىتۋ زاۆودىنىڭ جاڭا قۇرىلىستارى زاپاروجە فەررو قورىتۋ زاۆودىنىڭ اياقتالماعان قۇرىلىسى مەن جابدىقتارىن الدى. الماتىداعى اۆتوموبيل جوندەۋ زاۆودىنىڭ اياقتالماعان قۇرىلىسى لۋگانسك اۋىر ماشينا جاساۋ زاۆودىنىڭ سەحتارى ءۇشىن بازا بولدى. رەسپۋبليكانىڭ وڭتۇستىگىندەگى تاماق ونەركاسىپتەرىنىڭ جاڭا قۇرىلىستارى ۋكراينا پەن باسقا سالالار پايدا بولدى. شىمكەنت قورعاسىن زاۋىتىنىڭ ءونىمى تىكەلەي وق جاسايتىن زاۋىتتارعا جىبەرىلدى. قاراعاندى شاحتەرلارى، ەمبى مۇنايشىلارى سوعىسقا بايلانىستى تاپسىرمالاردى ورىنداۋعا كىرىستى. ولار وتان قورعاۋ قورىنا مىڭداعان قاجەتتى اسكەري تەحنيكالاردى ازىق – تۇلىكتەردى ءوندىرىس شيكى زاتتارىن توقتاۋسىز مايدانعا قاجەتتى اسكەري تەحنيكالاردى توقتاۋسىز مايدانعا جىبەرۋگە ايانباي ەڭبەك ەتتى. سوعىستا جاۋعا قارسى اتىلعان ءاربىر ون وقتىڭ توعىزى قازاقستان قورعاسىنىنان جاسالدى. رەسپۋبليكا تاسىمالى ۇزدىكسىز جۇمىس ىستەپ، قازاقستان تىلىن مايدان مەن جانە ەلدىڭ ونەركاسىپتى اۋداندارىمەن بايلانىستىرىپ جيىرما مىڭنان استام جۇردەك پوەزد جونەلتىلدى. تىلدا كوماندالىق كادرلاردى دايارلاۋ جوعارى قارقىنمەن جۇرگىزىلدى. نەگىزىنەن جاۋ ۋاقىتشا باسىپ العان اۋداندار مەن مايدان ماڭىنداعى جەرلەردەن كوشىرىلىپ اكەلىنگەن جيىرما جەتى اسكەري وقۋ ورىندارى سوعىس جىلدارىندا ون التى مىڭ وفيسەرلەردى دايىنداپ شىعاردى.
اۋىل شارۋاشىلىعىندا ۇلكەن وزگەرىستەر بولدى. ەگىس شارۋاشىلىعىندا ەڭبەك مايتالماندارى جوسپاردان تىم مايدانعا مىڭداعان توننا استىق، ەت، ماي باسقا دا اۋىل شارۋاشىلىق ونىمدەرىن جونەلتتى، تىلداعىلار سوعىس جىلدارىندا ۋاقىت پەن دە، قيىنشىلىقپەن دە ەسەپتەسپەدى. ولاردىڭ بارلىق كۇش – جىگەرى تەك قانا ءبىر عانا ماقساتقا – زۇلىم جاۋدى تالقانداۋعا باعىتتالدى. مامان جۇمىسشىلاردىڭ مايدانعا كەتۋىنە بايلانىستى ولاردىڭ ورنىنا ايەلدەردەن جاستاردان ماماندار دايىندالدى. سوعىستىڭ العاشقى جىلىندا اق قازاقستان ەڭبەكشىلەرىنىڭ وتانشىلدىق قاسيەتى جوعارعى دارەجەدە سيپات الدى. ەكى ءۇش نورما ورىنداۋشىلار كوبەيدى. العاشقى كۇندەردەن باستاپ، اي سايىن ءبىر ەكى كۇندىك جالاقىلارىن پەنسياسىن اۋدارۋ، جەكسەنبىلىكتەر ۇيىمداستىرىلىپ ەڭبەكشىلەردىڭ جيناق قارجىلارىن قوسۋى، باعالى زاتتارىن اسىل بۇيىمدارىن مەملەكەتتىك زايم وبليگاسيالارىن تاپسىرۋ ءتارىزدى جەڭىس قورى پايدا بولدى.
قازاقستان ەڭبەكشىلەرى سوعىستاعى جاۋىنگەرلەرگە ەكى ميلليوننان استام دانا جىلى كيىم، ءبىر مىڭ التى ءجۇز ۆاگون سىيلىقتار جونەلتۋ ىسىندە جوعارى بەلسەندىلىك كورسەتتى. قازاقستاننىڭ اۋىل جاستارى «قازاقستان كومسومولى» سۇڭگۋىر قايىعىن جاساۋعا باستاما كوتەردى. باستاما قولداۋ تاۋىپ، قوزعالىسقا وقۋشىلار دا قوسىلدى. ءسۇيتىپ «قازاقستان پيونەرى» تورپەدالى كاتەرىن جاساۋعا «قازاقستان كومسومولى» يسترەبيتەلدەر ەسكادريلياسىن جاساقتاۋ ءۇشىن رەسپۋبليكا جاستارى جيناعان ءۇش ميلليون (سومنان) استام قارجى ءتۇستى. سوعىس جىلدارىندا قازاقستان جيناعان قارجىعا سونداي-اق پاۆلوۆقا، ن. دوبروۆولسكييگە، ر.بەكەتوۆكە ەسىمدەرى جازىلعان ۇشاقتار سۇڭگۋىر قايىقتار بىرنەشە تانك كولوننالارى مەن ەسكادريليالار جاسالدى. قازاقستان جاستارى جاۋىنگەر جەرلەسى لۋگانسكييگە جاڭا ۇشاق جاساپ بەرۋگە شاقىردى. ءۇش كۇننىڭ ىشىندە ءتور ءجۇز مىڭ (سومنان)اسا اقشا جيناپ جاستار دەلەگاسياسى جاڭا يسترەبيتەلدى تابىس ەتتى.
بۇكىلوداقتىق لەنينشىل كوممۋنيستىك جاستار وداعى، ورتالىق كوميتەتىنىڭ تاپسىرماسى بويىنشا قازاقستان كومسومولى گۆارديالىق مينومەت بولىمدەرىنە، پارتيزان وتريادتارىنا مەرگەندەر مەكتەپتەرى مەن كۋرسانتتارىنا اۋە دەسانتى بولىمدەرىنە قىزىل تۋلى بالتىق تەڭىزى فلوتىنا ارناپ جاستاردى اسكەرگە شاقىرۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلىپ، قىرىق ەكى مىڭنان استام قازاقستاندىقتار اسكەري ۋچيليششەلەرگە جىبەرىلدى. قازاقستاندا ءوز وتانىن قورعاۋعا جاستاردى جاپپاي شاقىرۋ جۇمىستارى جوعارى دەڭگەيدە جۇرگىزىلدى. قاتال سوعىس جاعدايىندا جۇمىسشا تابىنىڭ پاتريوتتارى «بىزدەن ەلىمىز قانشا ۋاقىت جۇمىس ىستەۋدى تالاپ ەتسە، سونشا ۋاقىت جۇمىس ىستەيمىز» دەپ ۇران كوتەردى. قازاقستاندىقتار باقايشاعىنا دەيىن قارۋلانعان گەرمانيا اسكەرلەرىمەن تەكەتىرەستە وزدەرىنىڭ داڭقتى بابالارىنىڭ ەرلىك داستۇرلەرىمەن ايانباي شايقاستى. نامىستى قولدان بەرمەگەن جاۋجۇرەك اتالارىمىز بەن اكەلەرىمىز ماسكەۋ، لەنينگراد جانە ستالينگراد قورعانىستارى ءۇشىن ايقاستاردا ەرەن ەرلىكتىڭ وشپەس ونەگەسىن تانىتتى. كۋرسك دوعاسى مەن دنەپردەن ءوتۋ ءۇشىن ۇرىستاردى ەرەكشە كوزگە ءتۇستى.
وسى تۇستا كورنەكتى ورىس جازۋشىسى ي.ەرەنبۋرگتىڭ ءوزىنىڭ 1941 جىلعى قازان ايىندا «پراۆدا» گازەتىندە جاريالانعان «قازاقستار» دەگەن ماقالاسىندا ماسكەۋدى قورعاعان 8ء-شى گۆارديالىق ديۆيزيا قۇرامىندا سوعىسقان قانداستارىمىز تۋرالى كەرەمەت ويلارى ەرىكسىز ەسكە ورالدى. ءبىر فريس ماعان «ءبىز جويقىن كۇشى بار قاھارمان سولداتتارمەن بەتتەستىك، ولاردى العان بەتىنەن ءتىپتى ەشقانداي دا وق تا، ءورت تە توقتاتا المادى. ولار تۋرا بىزگە قاراي داۋىلداي دۇركىرەپ جۇگىرىپ كەلە جاتى. مەن بۇلاردىڭ قازاق دەگەن حالىق ەكەنىن ەستىدىم. بۇرىن مەن بۇلاردىڭ قازاق دەگەن حالىق ەكەنىن ەستىدىم. بۇرىن مۇنداي حالىق بار ەكەنىن بىلمەپ ەدىم» دەدى. راسىندا فريستەر كوپ نارسەنى بىلمەۋشى ەدى. ولارعا رەسەيدەن كەڭ-بايتاق ەكەنىن عانا ايتىپ، ال ول ەلدى كوپتەگەن حالىقتاردىڭ مەكەن ەتەتىنىن جەتكىزبەگەن ەكەن. شىعىستىڭ كەڭ دالاسىندا ەجەلدەن قىستىڭ قاقاعان ايازى مەن جازدىڭ اپتاپ ىستىعىنا كوندىككەن ەرجۇرەك تۇرادى. ولاردى «قازاقتار» دەيدى. وسى باتىر ەلدىڭ ايبىندى اقىندارى وزدەرىنىڭ داڭقتى ەرلەرىن تاڭدى تاڭعا ۇرىپ جىرلايدى. سەبەبى بۇل ەلدىڭ ساربازدارى «جانىم – ارىمنىڭ ساداعاسى» دەپ ءبىلىپ، ەڭ الدىمەن نامىسىن جاتقا بەرمەگەن،- دەپ جازدى. ال اعىلشىن تاريحشىسى الەكساندر ۆرت «رەسەي1941-1945 جىلدارىنداعى سوعىستا» دەگەن كىتابىندا «قىزىل ارميانىڭ تاباندى سولداتتارىنىڭ ءبىرى قازاقتار بولدى، سوعىس بويىندا وزدەرىن وتە جاقسى جاقتارىنان تانىتا ءبىلدى، ءتىپتى ستالينگرادتىڭ وزىندە ەڭ وجەت سولداتتار قاتارىندا قازاقتار تۇردى» دەپ اشىپ ايتتى. جاۋ تىلىنداعى پارتيزاندىق قوزعالىس ادامداردىڭ جاڭا تاريحي قاۋىمداستىق رەتىندە سوۆەت حالقى بىرلىگىنىڭ جارقىن كورىنىسى بولدى.
ول پارتيانىڭ باسشىلىعى مەن سوعىستىڭ العاشقى كۇندەرىندە باستالىپ، انتي فاشيستىك كواليسياداعى ءبىزدىڭ باتىستىق وتانداستارىمىزعا قاراعاندا وزىنە ۇزاق ۋاقىت جاۋدىڭ كوپتەگەن بولىمدەرى مەن قۇرامالارىنىڭ نازارىن اۋدارتقان ستراتەگيالىق ماڭىزى بار ايبىندى دا ۇيىمداسقان كۇشكە اينالدى. حالىق كەگىن الۋشىلار قوزعالىسىنىڭ ەرەكشە سيپاتتارىنىڭ ءبىرى – ونىڭ ينتەرناسيونالدىق قۇرامى بولدى. ۇلى جەڭىسكە جاۋ تىلىندا ەل كەگىن، ەر نامىسىن قورعاعان پارتيزان جاساقتارى دا ۇلكەن ۇلەس قوستى. سول جىلدارى بەلورۋسسيا مەن ۋكراينا ورماندارىنداعى وتريادتارىندا ءۇش مىڭنان استام قازاقتار شايقاستى. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا شىعىس حالىقتارى اراسىندا كەڭەس وداعىنىڭ باتىر اتاعى العان ەكى قىز بولسا، ونىڭ ەكەۋى دە قازاقتاردان شىقتى. حالقىمىزدىڭ تاعى ءبىر باتىر قىزى – ۇشقىش حيۋاز دوسپانوۆا ەلباسىنىڭ جارلىعىمەن «حالىق قاھارمانى» اتانىپ وتىر.
1944 جىلى 2 قازاندا پولشا جەرىندە ەرلىكپەن قازا تاپقان جيىرما جاسار قازاق قىزى لەيتەنات باتالون كومسورگى التىنشاش وسكەنباي قىزى نۇرعوجينوۆانىڭ دا كەڭەستەر وداعىنىڭ باتىرى اتاعىنا ۇسىنىلعانى بايان ەتىلگەن. نەمىس – فاشيست باسقىنشىلارىمەن سوعىس كەزىندە قازاقستان جەرىندە ون ەكى اتقىشتار ديۆيزياسى، ءتورت ۇلتتىق اتى اسكەر ديۆيزياسى، جەتى اتقىشتار بريگاداسى جانە ەلۋگە جۋىق ءار ءتۇرلى پولكتەر، باتالوندار قۇرىلىپ مايدانعا اتتاندى. جاۋمەن جان اياماي شايقاسقان قازاقستاندىق بەس اسكەري قۇرامعا «گۆارديالىق» دەگەن قۇرمەتتى اتاق بەرىلىپ، ولاردىڭ تۋلارىنا بىرنەشە وردەندەر قادادى. جانقيارلىق ەرلىگى مەن باتىرلىعى ءۇشىن توقسان التى مىڭ التى ءجۇز وتىز سەگىز قازاقستاندىق جاۋىنگەر بىرنەشە دۇركىننەن وردەندەرمەن جانە مەدالدارمەن ناگرادتالدى. سونىڭ ىشىندە ءتورت ءجۇز توقسان جەتى جەرلەسىمىز كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعىن الدى. ولاردىڭ توقسان جەتىسى قازاق، سول سياقتى ءبىر ءجۇز قىرىق ەكى جاۋىنگەر «داڭق وردەنىنىڭ» تولىق يەگەرى اتاندى. ۇلى وتان سوعىسىنا بارلىعى وتىز بەس ميلليوننان استام ادام قاتىسسا، ونداعى ورتا ازيا رەسپۋبليكالارىنىڭ ۇلەس سالماعى ءۇش ميلليونعا جۋىق ادام بولدى.
سول ساپتان ءبىر ميلليون ءۇش ءجۇز الپىس التى مىڭ قازاقستاندىق ورىن الدى. بۇلاردىڭ بار جوعى التى ءجۇز مىڭنان استامى عانا مايدان دالاسىنان ەلگە امان ورالدى. رەسپۋبليكانىڭ تىل ەڭبەككەرلەرى دە جاھاندىق قىرعىننىڭ جەڭىسپەن اياقتالۋىنا زور ۇلەس قوستى. قاندى قاساپ جىلدارى قازاق دالاسى مايدانعا جىبەرىلگەن بارلىق قورعاسىننىڭ- 85، مىستىڭ -30، كومىر مەن مۇنايدىڭ - 100 پايىزىن ءوندىردى. سوعىستىڭ ءتورت جىلى ىشىندە ءبىزدىڭ جۇرتىمىز مايدانعا التى ميلليون توننا بيداي، جەتى ءجۇز توقسان جەتى مىڭ توننا ەت، 217،6 مىڭ كارتوپ 143،2 مىڭ توننا كوكونىس 1193،2 مىڭداي توننا قانت قىزىلشاسىن، 155،3 مىڭ توننا ماقتا، 2 ميلليون توننا دانا جىلى كيىم جانە 150 مىڭ باس ءمىنىس جىلقىسىن جونەلتتى. بۇدان بولەك رەسپۋبليكامىز ءتورت ميلليارد سوم اقشا جيناپ قارۋ جاراقتار ساتىپ الۋعا جاردەم جاسادى. 1944 جىلدىڭ باسىنان باستاپ قازاقستاننان بارعان جاۋىنگەرلەر بالتىق بويىنداعى رەسپۋبليكالاردى ازات ەتۋگە شابۋىلدارىن باستادى. ال التىنشى گۆارديالىق ارميا بەلارۋس جەرىن ازات ەتۋگە بەلسەنە قاتىستى.
ونى باسقارۋشى گەنەرال پولكوۆنيك ي.م.چيستياكوۆ قازاقستان ۇكىمەتىنە بىلاي دەپ حات جازدى: «قازاق حالقى قامقورلىققا الىپ وتىرعان ارميانىڭ اسكەرلەرى وسى جىلى بەلارۋس جانە بالتىق بويىنداعى ەلدەردى ازات ەتۋ جونىندەگى ۇرىستاردى ءبىرىنشى بولىپ باستادى. ءبىزدىڭ گۆارديالىق تۋلارىمىزدىڭ استىنان كەڭەس وداعىنىڭ بارلىق حالىقتارىنىڭ ۇلدارىن كورۋگە بولادى، ال جاۋىنگەرلىك ساپتىڭ ءبىرىنشى قاتارىنداعىلاردىڭ ءبىرى كۇن نۇرىنا بولەنگەن قازاقستاننىڭ باتىر ۇلدارى» وسى حاتتا باتىس ديۆيزيانى كەسىپ وتۋگە ەر جۇرەكتىك كورسەتكەن كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى ءىزعۇتتى ايتىقوۆتىڭ ەسىمى ەرەكشە اتالدى. ءسويتىپ قازاق جاۋىنگەرلەرى ورىس، ۋكراين، وزبەك، بەلارۋس ت.ب حالىقتارى جاۋىنگەرلەرىمەن ءبىر ساپتا كۇرەسە وتىرىپ، ەلىمىزدىڭ باتىسىنداعى رەسپۋبليكالاردى ازات ەتۋگە لايىقتى ۇلەس قوستى. «كومسومولسكايا پراۆدا» گازەتىندەگى «بەس كۇن» دەگەن ماقالاسىندا بىلاي دەپ جازدى: «وزەندى كەشىپ وتكەننەن كەيىن قازاقتار تىزەلەرىن بۇگىپ، ۋكراين جەرىنە ەرىندەرىن تيگىزدى، ونى تۋعان اناسىنداي ءسۇيدى. بۇل پەرزەنتتىك ءسۇيۋ - شىن مانىندەگى مىزعىماس بىرلىكتىڭ، سوۆەت ادامدارىنىڭ ۇلى سەمياسىنىڭ تاماشا سيمۆولى ەدى». ۇلى وتان سوعىسىندا ەۋروپا ەلدەرىن فاشيست باسقىنشىلارىنان ازات ەتۋ شايقاستارىندا قانشاما قازاقستاندىقتار جەڭىس كۇنىنە جەتە الماي، قىرشىن كەتتى.
ايتاتىن بولساق پراگا قالاسىنداعى ءبىر عانا تۋىسقاندار زيراتىندا 435 كەڭەس جاۋىنگەرى جاتىر. سولاردىڭ ىشىندە قازاقستاندىق كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى ءماجيت ءجۇنىسوۆ جانە ءبىر توپ قازاقستاندىقتار بار. سول حالىقتاردىڭ ازاتتىعى ءۇشىن ولاردىڭ كورسەتكەن ەرلىكتەرىن ءبىز عانا ەمەس بۇكىل بۇكىل ەۋروپا حالقى ماڭگى ەستە ساقتايدى. اقىرعى شايقاس 1945 جىلى ءساۋىر ايىنىڭ اياعىندا گەرمانيانىڭ استاناسى بەرليندەگى رەيحستاگتى توبەسىنە تۋ تىككەن ەر جۇرەك جاۋىنگەرلەر ەگوروۆ پەن كانتاريا بولاتىن. ولار رەيحستاگىڭ توبەسىنە جەتكەنشە ونىڭ تومەنگى قابىرعالارىندا قىزىل جالاۋلار جەلبىرەدى. وسىنداي العاش تۋ تىككەن ون ءۇش كەڭەس جاۋىنگەرلەرىنىڭ ءبىرى قازاقستاندىق راقىمجان قوشقاربايەۆ ەدى.
1945 جىلى مامىردىڭ 9-دا 1418 كۇن مەن 1418 تۇنگە سوزىلعان ەكىنشى دۇنيە جۇزىلىك سوعىس كەڭەس ەلىنىڭ جەڭىسىمەن اياقتالدى. بۇل ناعىز ۇلى جەڭىس. سوندىقتان 9 مامىر كۇنىن جىل سايىن ەرەكشە اتاپ، مەيرامداپ كەلەدى. بۇل كۇن قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا دا بەلگىلى مەرەكە كۇندەردىڭ ءبىرى، ويتكەنى قازاقستاندىقتار بۇل جەڭىسكە سۇبەلى ۇلەس قوستى. مايداندى كەرەك – جاراقپەن قامتاماسىز ەتۋدە قازاقستان ەرەكشە ورىن الدى. سوندىقتان دا ونى ەلدىڭ سوعىس جىلدارىنداعى «شىعىستاعى مىقتى تىرەگى» - دەپ اتادى. سول جىلدارداعى كەڭەس ەلىندەگى ەڭ بەدەلدى، ەڭ وقىرمانى كوپ گازەت «پراۆدا» ءوزىنىڭ 1945 جىلعى 27 شىلدە باس ماقالاسىندا: «ۇلى وتان سوعىسىندا قازاقستان اسا زور ءرول اتقاردى، ونىڭ وتان الدىنداعى ەڭبەگىن تاريح ەش ۋاقىتتا ۇمىتپايدى» دەپ جازدى. قانشاما جىلدار زىمىراپ وتكەنمەن، سول سۇراپىل كۇندەردىڭ ەرلىك داڭقى وشپەك ەمەس. ەر دە، ەرلىك تە ۇمىتىلمايدى.
پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:
سوۆەت وداعىنىڭ ۇلى وتان سوعىسى. 1941-1945 الماتى 1972 جىل
قازاقتار لەنينگراد مايدانىندا (بيسەن جۇماعالييەۆ)
وتانىمىزدىڭ تاريحى تۋرالى اڭگىمەلەر (س.پ. الەكسەيەۆ)
قاھارماندار (س.پ. الەكسەيەۆ)
قازاق سسر تاريحى (م.قوزىبايەۆ)
سىر بويى گازەتى 2010 جىل № 28
You Might Also Like
