فيزيكا جانە ليريكا
اقتوبە قالاسى، بلاگودار ورتا مەكتەبىنىڭ
فيزيكا ءپانى ءمۇعالىمى قويانبايەۆا اسىلگۇل جايىلحان قىزى
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ءبىلىم بەرۋ سالاسى ساياسي، ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك ومىرىمىزگە جاڭا تىنىس بەرىپ قانا قويعان جوق، سونىمەن بىرگە جاس
ۇرپاقتى تاربيەلەۋ سالاسىندا جاڭا باعىتتار اشتى.
گۋمانيتارلاندىرۋدى كەيبىرەۋلەر فيزيكا – ماتەماتيكا پاندەرىنىڭ ەسەبىنەن گۋمانيتارلىق پاندەردىڭ ارا سالماعىن ارتتىرۋ دەپ تۇسىنسە، ەندى بىرەۋلەر جاراتىلىستانۋ پاندەرى مازمۇنىنداعى «گۋمانيتارلىق پوتەنسيالداردى» اشىپ پايدالانۋ دەپ تۇسىنەدى. جاراتىلىستانۋ عىلىمدارىنىڭ زەرتتەيتىن وبەكتىلەرى ومىردەگى ناقتى زاتتار مەن قۇبىلىستار، تەك ءار عىلىم وزىنە ءتيىستى سالاسىن عانا قاراستىرادى. ولاي بولسا، ول عىلىمدار اراسىندا ءسوزسىز ءوزارا بايلانىس بولۋى ءتيىس. ءوز تاجىريبەمدە وقۋشىلاردىڭ فيزيكالىق بىلىمگە دەگەن ىنتا – ىقىلاسىن ارتتىرۋ ماقساتىندا فيزيكالىق قۇبىلىستاردى ادەبيەتپەن بايلانىستىرا وتىرىپ ءتۇسىندىرۋ. فيزيكا – تابيعاتتى زەرتتەيتىن عىلىم، ول تابيعاتتاعى قۇبىلىستاردىڭ پايدا بولۋ سەبەبىن تۇسىندىرەدى، ال ادەبيەت سول پايدا بولعان قۇبىلىستاردى اسەرلەپ، سۋرەتپەن جەتكىزەدى.
ساباقتىڭ تاقىرىبى: فيزيكا جانە ليريكا
ۇيرەنىڭىزدەر، وقىڭىزدار، اقىلعا سالىڭىزدار، ونىڭ ىشىنەن ەڭ قاجەتتىسىن تاڭداپ الىڭىزدار. (ن. ي. پيروگوۆ)
ساباقتىڭ ماقساتى: ا) ءبىلىمدىلى: تابيعات قۇبىلىستارىن فيزيكالىق تۇرعىدان ءتۇسىندىرۋ
ءا) تاربيەلىك: وقۋشىلارعا ەستەتيكالىق، ەتنوپەداگوگيكالىق، ەكولوگيالىق تاربيە بەرۋ. ولاردىڭ پوەزيا، ساز، بەينەلەۋ ونەرى دۇنيەسىنە سۇيىسپەنشىلىگىن ارتتىرۋ.
ب) دامىتۋشىلىق: شىعارماشىلىق جۇمىس جاساۋىنا ىقپال ەتۋ، ويلاۋ، سويلەۋ شەبەرلىگى مەن مادەنيەتىن جەتىلدىرۋ، تانىم كوكجيەگىن كەڭەيتۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: كىرىكتىرىلگەن (ادەبيەت جانە فيزيكا ءپانى) قايتالاۋ تولىقتىرۋ ساباعى.
ساباقتىڭ ءادىسى. جەكە جانە توپتىق وقىتۋ.
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى:
ساباق بارىسى: ءى. ا) ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى.
ءا) وقۋشىلاردىڭ ساباققا قاتىسۋى، دايارلىعىن تەكسەرۋ
ءىى. وي - قوزعاۋ: ەكراننان تابيعات قۇبىلىستارىنىڭ سۋرەتتەر كورسەتۋ
بۇگىن ءبىز تابيعات ليريكاسى جايىندا ءسوز ەتپەكپىز. ەڭ الدىمەن
ليريكا»دەگەن سوزگە تۇسىنىكتەمە بەرىپ الايىق. ليريكا دەگەنىمىز - اقىننىڭ ىشكى جان - دۇنيەسىنىڭ سەزىم كۇشىمەن تەبىرەنە تولقۋى، ءوز باسىنىڭ كوڭىل - كۇيى، كۇيىنىش - ءسۇيىنىشى. ليريكانىڭ 4 ءتۇرى بار.
1. فيلوسوفيالىق
2. ساياسي
3. ماحاببات
4. تابيعات.
ءىىى. ماعىنانى تانۋ: اباي ولەڭدەرىندە فيزيكالىق قۇبىلىستاردىڭ قالاي جىرلاناتىنىنا توقتالايىق.
مىسالى: ابايدىڭ
سۇر بۇلت ءتۇسى سۋىق قاپتايدى اسپان،
كۇز بولىپ دىمقىل تۇمان جەردى باسقان" (ەكراندا كورسەتىلەدى). وسى تۇستا وقۋشىلاردان بۇلتتىڭ قالاي تۇزىلەتىنىن، ولاردىڭ نەگىزگى توپتارىن سۇراپ، جاۋاپ الۋ. ودان ءارى اقىننىڭ نەگە قازباۋىر نە شاربى نەمەسە اقشا بۇلتتى الماي، اسپاندى جاپپاي تورلاپ 4 - 5 كم - گە دەيىنگى بيىكتىكتە بولاتىن تۇنجۇرت بۇلت، سۇر بۇلتتى، كۇزدىڭ اينىماس سەرىگى تۇماندى - دىمقىل تۇمان - دەپ الۋى كۇزدىڭ باسقا جىل مەزگىلىنەن ايىرماشىلىعىن ايقىن تانىتۋ ءۇشىن وسىنداي عىلىمي كەرەمەت ءسوزدى قولدانا بىلگەن. ونى ادەبيەتتە"ەپيتەت"- دەپ اتايدى
جەلسىز تۇندە جارىق اي،
ساۋلەسى سۋدا دىرىلدەپ...(اباي ق)
« جارىقتىڭ تولىق شاعىلۋى".
قىزىل اراي، سارى التىن شاتىرىنا
كۇننىڭ كەشكە كىرگەنىن كوردى كوزىم... (اباي ق)
"جارىقتىڭ ديسپەرسياسى"
كۇننەن نەگە ءتۇسىپ تۇر مۇنشا جارىق،
سەگىز مينۋت شەرىكتە جەرە بارىپ.
انشەيىن قۇر جارقىراپ تۇرىپ الماي،
جىلىلىق نۇرمەن بىرگە ءجۇر قوزعالىپ.
بۇل دۇنيە جىلۋى جوق نۇرسىز بولسا،
الەمنەن كىم جۇرە الار پايدالانىپ؟
دۇنيە اتاۋلى تەپ - تەگىس ءمولدىر بولسا،
كولەڭكە ورنىعادى قايدا بارىپ؟ ش. قۇدايبەردى ۇلىنىڭ « تاۋ باسىنداعى وي»
"جارىقتىڭ سىنۋ زاڭى"، «جارىق جىلدامدىعى
وي - تۇجىرىمداۋ: 1. ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ
2. ەسەپتەر شىعارۋ
№36. باقىرىپ تانيا جىلادى،
دوبى سۋعا قۇلادى.
قويا عوي، تانياش، جوق قايعى:
وزەنگە دوبىڭ باتپايدى. ا. ل. بارتو. «دوپ»
جاۋابى: 36 سالىستىرمالى قوزعالىس. سۋمەن سالىستىرعاندا تەربەلمەلى. تانيامەن سالىستىرعاندا تەربەلمەلى جانە ءبىرقالىپتى. ارحيمەد كۇشى.
№40. قايسىسى ۇشقاندا قاناتىن ءجيى قاعادى: شىبىن با، ارا ما نەمەسە ماسا ما؟
جاۋابى: 40. ونى جاندىكتەردىڭ شىعاراتىن دىبىستارىنا قاراپ انىقتاۋعا بولادى، ماسا قاناتىن تەزىرەك، ال ارا ودان جاي قاعادى.
№175. «ساياحاتشىلار لەزدە كەرەمەت كوكنار الاڭىنا كەلدى. كوكناردىڭ ءيىسى ادامدى ۇيىقتاتادى. ءبىراق ەللي ونى بىلمەيتىن. سوندىقتان ماۋجىراتاتىن حوش ءيىستى اڭساپ جۇتا بەردى..... ءسويتىپ، قاباعى كىرتيىپ، ۇيىقتاعىسى كەلدى». ( ا. م. ۆولكوۆ «يزۋمرۋد قالاسىنىڭ سيقىرشىسى»)* ءيىس نەگە اۋاعا تارالادى؟
جاۋابى: 175. ءيىستىڭ تارالۋى اۋا تولقىنىنىڭ قوزعالىسىمەن جانە ديففۋزيامەن تۇسىندىرىلەدى.
№420. ىلعالعا تيگەن سىرىڭكەنىڭ جانبايتىن سەبەبى نەدە؟
جاۋابى: 420. دىمقىل سىرىڭكەدەگى سۋدى شىعارۋ ءۇشىن ۇلكەن ەنەرگيا جۇمسالادى. شىرپىنىڭ باسىن شىرپى قابىنىڭ قابىرعاسىنا بىرنەشە قايتارا جونىپ، ءبىراز ۇيكەۋگە تۋرا كەلەدى. سوندىقتان سىرىڭكە تۇتانۋ تەمپەراتۋراسىنا دەيىن جىلىنبايدى.
ءىۇ بىلگەنگە مارجان: ماقال - ماتەلدەر
1. تەرەك قيسايعان جاعىنا جىعىلادى
قازان وتپەن، ادام ارەكەتپەن قىزادى
(جىلۋلىق قوزعالىس، ىشكى ەنەرگيانى وزگەرتۋ تاسىلدەرى)
2. ا) توننىڭ جىلۋى — تەرىسىنەن ەمەس، جۇنىنەن.
ب) استارلى شاپان توڭدىرماس، ءۇش ءورىم ءجىپ ۇزىلمەس.
ۆ) كوسەۋ ۇزىن بولسا، قول كۇيمەيدى
(جىلۋ وتكىزگىشتىك).
4. نان پىسكەنشە، كۇلشە كۇيەدى
(مەنشىكتى جىلۋ سىيىمدىلىعى).
5. ا) وتتى ۇرلەگەن جاعادى، شىندىقتى ىزدەگەن تابادى.
ب) تەرەكتىڭ جانۋىندا ءمىن جوق، ءبىراق جىلۋىندا ءمان جوق،
ۆ) ازىقسىز ادام الىسقا بارمايدى
(وتىن ەنەرگياسى، ەنەرگيانىڭ ساقتالۋ زاڭى).
ءۇ وي - تۇرتكى: تابيعات شەبەر سۋرەتشى.
1. سۋرەت سالۋ
2. بەس جول ولەڭ
3. رافت
ءۇى وي - قورىتۋ:
شىعۋ پاراعىن تولتىرۋ
- بۇگىنگى ساباقتان نە ءبىلدىڭ
- پىكىرىڭىز
- كىمگە راحمەت ايتامىز؟
ءۇىى. ۇيگە تاپسىرما: ەسسە جازۋ.
فيزيكا ءپانى ءمۇعالىمى قويانبايەۆا اسىلگۇل جايىلحان قىزى
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ءبىلىم بەرۋ سالاسى ساياسي، ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك ومىرىمىزگە جاڭا تىنىس بەرىپ قانا قويعان جوق، سونىمەن بىرگە جاس
ۇرپاقتى تاربيەلەۋ سالاسىندا جاڭا باعىتتار اشتى.
گۋمانيتارلاندىرۋدى كەيبىرەۋلەر فيزيكا – ماتەماتيكا پاندەرىنىڭ ەسەبىنەن گۋمانيتارلىق پاندەردىڭ ارا سالماعىن ارتتىرۋ دەپ تۇسىنسە، ەندى بىرەۋلەر جاراتىلىستانۋ پاندەرى مازمۇنىنداعى «گۋمانيتارلىق پوتەنسيالداردى» اشىپ پايدالانۋ دەپ تۇسىنەدى. جاراتىلىستانۋ عىلىمدارىنىڭ زەرتتەيتىن وبەكتىلەرى ومىردەگى ناقتى زاتتار مەن قۇبىلىستار، تەك ءار عىلىم وزىنە ءتيىستى سالاسىن عانا قاراستىرادى. ولاي بولسا، ول عىلىمدار اراسىندا ءسوزسىز ءوزارا بايلانىس بولۋى ءتيىس. ءوز تاجىريبەمدە وقۋشىلاردىڭ فيزيكالىق بىلىمگە دەگەن ىنتا – ىقىلاسىن ارتتىرۋ ماقساتىندا فيزيكالىق قۇبىلىستاردى ادەبيەتپەن بايلانىستىرا وتىرىپ ءتۇسىندىرۋ. فيزيكا – تابيعاتتى زەرتتەيتىن عىلىم، ول تابيعاتتاعى قۇبىلىستاردىڭ پايدا بولۋ سەبەبىن تۇسىندىرەدى، ال ادەبيەت سول پايدا بولعان قۇبىلىستاردى اسەرلەپ، سۋرەتپەن جەتكىزەدى.
ساباقتىڭ تاقىرىبى: فيزيكا جانە ليريكا
ۇيرەنىڭىزدەر، وقىڭىزدار، اقىلعا سالىڭىزدار، ونىڭ ىشىنەن ەڭ قاجەتتىسىن تاڭداپ الىڭىزدار. (ن. ي. پيروگوۆ)
ساباقتىڭ ماقساتى: ا) ءبىلىمدىلى: تابيعات قۇبىلىستارىن فيزيكالىق تۇرعىدان ءتۇسىندىرۋ
ءا) تاربيەلىك: وقۋشىلارعا ەستەتيكالىق، ەتنوپەداگوگيكالىق، ەكولوگيالىق تاربيە بەرۋ. ولاردىڭ پوەزيا، ساز، بەينەلەۋ ونەرى دۇنيەسىنە سۇيىسپەنشىلىگىن ارتتىرۋ.
ب) دامىتۋشىلىق: شىعارماشىلىق جۇمىس جاساۋىنا ىقپال ەتۋ، ويلاۋ، سويلەۋ شەبەرلىگى مەن مادەنيەتىن جەتىلدىرۋ، تانىم كوكجيەگىن كەڭەيتۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: كىرىكتىرىلگەن (ادەبيەت جانە فيزيكا ءپانى) قايتالاۋ تولىقتىرۋ ساباعى.
ساباقتىڭ ءادىسى. جەكە جانە توپتىق وقىتۋ.
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى:
ساباق بارىسى: ءى. ا) ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى.
ءا) وقۋشىلاردىڭ ساباققا قاتىسۋى، دايارلىعىن تەكسەرۋ
ءىى. وي - قوزعاۋ: ەكراننان تابيعات قۇبىلىستارىنىڭ سۋرەتتەر كورسەتۋ
بۇگىن ءبىز تابيعات ليريكاسى جايىندا ءسوز ەتپەكپىز. ەڭ الدىمەن
ليريكا»دەگەن سوزگە تۇسىنىكتەمە بەرىپ الايىق. ليريكا دەگەنىمىز - اقىننىڭ ىشكى جان - دۇنيەسىنىڭ سەزىم كۇشىمەن تەبىرەنە تولقۋى، ءوز باسىنىڭ كوڭىل - كۇيى، كۇيىنىش - ءسۇيىنىشى. ليريكانىڭ 4 ءتۇرى بار.
1. فيلوسوفيالىق
2. ساياسي
3. ماحاببات
4. تابيعات.
ءىىى. ماعىنانى تانۋ: اباي ولەڭدەرىندە فيزيكالىق قۇبىلىستاردىڭ قالاي جىرلاناتىنىنا توقتالايىق.
مىسالى: ابايدىڭ
سۇر بۇلت ءتۇسى سۋىق قاپتايدى اسپان،
كۇز بولىپ دىمقىل تۇمان جەردى باسقان" (ەكراندا كورسەتىلەدى). وسى تۇستا وقۋشىلاردان بۇلتتىڭ قالاي تۇزىلەتىنىن، ولاردىڭ نەگىزگى توپتارىن سۇراپ، جاۋاپ الۋ. ودان ءارى اقىننىڭ نەگە قازباۋىر نە شاربى نەمەسە اقشا بۇلتتى الماي، اسپاندى جاپپاي تورلاپ 4 - 5 كم - گە دەيىنگى بيىكتىكتە بولاتىن تۇنجۇرت بۇلت، سۇر بۇلتتى، كۇزدىڭ اينىماس سەرىگى تۇماندى - دىمقىل تۇمان - دەپ الۋى كۇزدىڭ باسقا جىل مەزگىلىنەن ايىرماشىلىعىن ايقىن تانىتۋ ءۇشىن وسىنداي عىلىمي كەرەمەت ءسوزدى قولدانا بىلگەن. ونى ادەبيەتتە"ەپيتەت"- دەپ اتايدى
جەلسىز تۇندە جارىق اي،
ساۋلەسى سۋدا دىرىلدەپ...(اباي ق)
« جارىقتىڭ تولىق شاعىلۋى".
قىزىل اراي، سارى التىن شاتىرىنا
كۇننىڭ كەشكە كىرگەنىن كوردى كوزىم... (اباي ق)
"جارىقتىڭ ديسپەرسياسى"
كۇننەن نەگە ءتۇسىپ تۇر مۇنشا جارىق،
سەگىز مينۋت شەرىكتە جەرە بارىپ.
انشەيىن قۇر جارقىراپ تۇرىپ الماي،
جىلىلىق نۇرمەن بىرگە ءجۇر قوزعالىپ.
بۇل دۇنيە جىلۋى جوق نۇرسىز بولسا،
الەمنەن كىم جۇرە الار پايدالانىپ؟
دۇنيە اتاۋلى تەپ - تەگىس ءمولدىر بولسا،
كولەڭكە ورنىعادى قايدا بارىپ؟ ش. قۇدايبەردى ۇلىنىڭ « تاۋ باسىنداعى وي»
"جارىقتىڭ سىنۋ زاڭى"، «جارىق جىلدامدىعى
وي - تۇجىرىمداۋ: 1. ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ
2. ەسەپتەر شىعارۋ
№36. باقىرىپ تانيا جىلادى،
دوبى سۋعا قۇلادى.
قويا عوي، تانياش، جوق قايعى:
وزەنگە دوبىڭ باتپايدى. ا. ل. بارتو. «دوپ»
جاۋابى: 36 سالىستىرمالى قوزعالىس. سۋمەن سالىستىرعاندا تەربەلمەلى. تانيامەن سالىستىرعاندا تەربەلمەلى جانە ءبىرقالىپتى. ارحيمەد كۇشى.
№40. قايسىسى ۇشقاندا قاناتىن ءجيى قاعادى: شىبىن با، ارا ما نەمەسە ماسا ما؟
جاۋابى: 40. ونى جاندىكتەردىڭ شىعاراتىن دىبىستارىنا قاراپ انىقتاۋعا بولادى، ماسا قاناتىن تەزىرەك، ال ارا ودان جاي قاعادى.
№175. «ساياحاتشىلار لەزدە كەرەمەت كوكنار الاڭىنا كەلدى. كوكناردىڭ ءيىسى ادامدى ۇيىقتاتادى. ءبىراق ەللي ونى بىلمەيتىن. سوندىقتان ماۋجىراتاتىن حوش ءيىستى اڭساپ جۇتا بەردى..... ءسويتىپ، قاباعى كىرتيىپ، ۇيىقتاعىسى كەلدى». ( ا. م. ۆولكوۆ «يزۋمرۋد قالاسىنىڭ سيقىرشىسى»)* ءيىس نەگە اۋاعا تارالادى؟
جاۋابى: 175. ءيىستىڭ تارالۋى اۋا تولقىنىنىڭ قوزعالىسىمەن جانە ديففۋزيامەن تۇسىندىرىلەدى.
№420. ىلعالعا تيگەن سىرىڭكەنىڭ جانبايتىن سەبەبى نەدە؟
جاۋابى: 420. دىمقىل سىرىڭكەدەگى سۋدى شىعارۋ ءۇشىن ۇلكەن ەنەرگيا جۇمسالادى. شىرپىنىڭ باسىن شىرپى قابىنىڭ قابىرعاسىنا بىرنەشە قايتارا جونىپ، ءبىراز ۇيكەۋگە تۋرا كەلەدى. سوندىقتان سىرىڭكە تۇتانۋ تەمپەراتۋراسىنا دەيىن جىلىنبايدى.
ءىۇ بىلگەنگە مارجان: ماقال - ماتەلدەر
1. تەرەك قيسايعان جاعىنا جىعىلادى
قازان وتپەن، ادام ارەكەتپەن قىزادى
(جىلۋلىق قوزعالىس، ىشكى ەنەرگيانى وزگەرتۋ تاسىلدەرى)
2. ا) توننىڭ جىلۋى — تەرىسىنەن ەمەس، جۇنىنەن.
ب) استارلى شاپان توڭدىرماس، ءۇش ءورىم ءجىپ ۇزىلمەس.
ۆ) كوسەۋ ۇزىن بولسا، قول كۇيمەيدى
(جىلۋ وتكىزگىشتىك).
4. نان پىسكەنشە، كۇلشە كۇيەدى
(مەنشىكتى جىلۋ سىيىمدىلىعى).
5. ا) وتتى ۇرلەگەن جاعادى، شىندىقتى ىزدەگەن تابادى.
ب) تەرەكتىڭ جانۋىندا ءمىن جوق، ءبىراق جىلۋىندا ءمان جوق،
ۆ) ازىقسىز ادام الىسقا بارمايدى
(وتىن ەنەرگياسى، ەنەرگيانىڭ ساقتالۋ زاڭى).
ءۇ وي - تۇرتكى: تابيعات شەبەر سۋرەتشى.
1. سۋرەت سالۋ
2. بەس جول ولەڭ
3. رافت
ءۇى وي - قورىتۋ:
شىعۋ پاراعىن تولتىرۋ
- بۇگىنگى ساباقتان نە ءبىلدىڭ
- پىكىرىڭىز
- كىمگە راحمەت ايتامىز؟
ءۇىى. ۇيگە تاپسىرما: ەسسە جازۋ.
You Might Also Like
