ەلىمىزدىڭ كومىرسۋتەك شيكىزاتتارى
جامبىل وبلىسى، قاراتاۋ قالاسى،
№2 قاراتاۋ كوللەدجىنىڭ حيميا ءپانى ءمۇعالىمى
جاكەنوۆا مانزۋرا قارتقوجاق قىزى
ساباقتىڭ تاقىرىبى: ەلىمىزدىڭ كومىرسۋتەك شيكىزاتتارى
ساباقتىڭ ماقساتى: ا) "قازاقستانداعى گاز، مۇناي، كومىر ونەركاسىبىنىڭ نەگىزگى كەن ورىندارى" ساباعىن وتكىزگەندە مۇناي ونىمدەرىنىڭ قۇرامىن، قاسيەتتەرىن، الىنۋ، قولدانۋ ماسەلەلەرىن زەردەلەۋ ارقىلى ءبىلىم ساپاسىن ارتتىرىپ، وندىرىسكە جوعارى كاسىپتى، جان - جاقتى اقپارات العان مامان بارادى دەپ سەنۋگە بولادى.
ب) وقۋشىلار ەلىمىزدەگى كومىرسۋتەك شيكىزاتىن پايدالانۋدىڭ نەگىزگى باعىتتارىمەن تانىسادى
ۆ) كەن ورىندارىن پايدالانۋمەن قاتار تابيعاتتى قورعاۋ، كورشاعان ورتادا وڭ ەكولوگيالىق جاعداي قالىپتاستىرۋعا جۇمىلدىرىلدى.
ساباق اۋىزشا جۋرنال تۇرىندە ءوتىلدى.
جۋرنال پاراقتارى:
1. ساۋالحانا.
2. "ءسوزدىڭ كوركى — ماقال".
3. "عاجايىپ تابيعات بايلىعى". وقۋشى ىزدەنىستەرى.
4. "حيميا تۇرمىستا". پايدالى كەڭەس.
5. ەكولوگيالىق دوسە.
6. ادەبي بەت.
7. "قازاقستان - 2030".
جۋرنالدىڭ 1 - ءشى بەتى: "ساۋالحانا".
وقۋشىلاردىڭ ءبىلىمىن تەكسەرۋگە ارنالعان سۇراقتار:
1. وتىننىڭ اگرەگاتتىق كۇيلەرىن اتاپ، مىسال كەلتىرىڭىز.
2. وتىننىڭ جانۋ جىلۋى دەگەن نە؟ قاي وتىندى جاققاندا جىلۋ جىلۋ كوپ بولىنەدى؟
3. قاتتى وتىندى وڭدەۋ ادىستەرى قانداي؟ (پيروليز، گازداندىرۋ، گيدروگەندەۋ).
4. تاس كومىردى وڭدەۋدە الىناتىن 4 ءونىمدى اتاڭىز. (كوكس، كوكس گازى، شايىر، اممياك).
كىرىسپە: قازاقستان گاز، مۇناي جانە تاس كومىرقورى جونىنەن الەمدەگى تابيعي رەسۋرستارى باي ەلدەردىڭ قاتارىنا جاتادى. كومىرسۋتەكتى وتىن، مۇناي، جانە تابيعي گاز بۇكىل الەمنىڭ وركەندەۋىنىڭ وزەگى بولىپ وتىر. قازاقستان الەمدىك رىنوكقا كومىرسۋتەكتى وتىندى شىعارۋشى ەلدەردىڭ ءبىرى.
الەمدىك ەكونوميكادا مۇناي ءرولى كۇننەن - كۇنگە ارتىپ كەلەدى. سوڭعى جىلدارى يمپەرياليستىك ساياساتتاعى بارلىق داعدارىستار الەمدىك مۇناي نارىعىنان باستاۋ العان.
كاپيتاليستىك ەلدەردەگى مۇناي - گاز ونەركاسىبىنىڭ دامۋى تاريحىنا ۇڭىلسەك، ىشكى، سىرتقى قاقتىعىستار، ۇلكەندى - كىشىلى جانجالدار مۇناي توڭىرەگىندە. سوعان قاراماستان، ادامدار مۇنايدىڭ بولاشاعىنان ءۇمىت كۇتەدى. جەر قىرتىسىنان مۇناي ءوندىرۋدى ۇيرەنگەننەن باستاپ مۇناي ونىمدەرىنە دەگەن سۇرانىس تولاستاعان ەمەس. ەڭ باستىسى، ەنەرگيانىڭ ماڭىزدى كوزى — وتىن رەتىندە باعالانۋى. ونىڭ جاسىرىن كۇشى كوسموس كەمەلەرىن جۇلدىزدار بيىگىنە كوتەرىپ، ۇشاقتارعا ۇشقىرلىك، اۆتوكولىكتەرگە سەنىمدى ءجۇرىس بەرەدى.
الەمدە ءوندىرىستىڭ بىردە - ءبىر سالاسى تىكەلەي نە جاناما تۇردە مۇناي - حيميا ونىمدەرىن قولدانباي، قالىپتى دامي المايدى دەسەك، ارتىق ايتقاندىق ەمەس. 1 توننا مۇنايدان الىناتىن ءونىم 15 توننا سۇر كومىردەن الىناتىن حيميالىق شيكىزاتتارعا تەڭ. مۇناي — الەمدىك وركەنيەت قانى دەسەك، حيميالىق شيكىزات — پروگرەسس تامىرى.
مۇناي كورى جەردە ءالى كوپ پە؟ 1980 جىلى 3 ملرد. توننا ءوندىرىلدى، الەمدىك سالماعى 47%. 2000 جىلدان باستاپ تۇتىنۋ قاجەتتىلىگى 1، 7 ەسە ءوستى. ەندەشە، ادامزاتقا مۇناي رەسۋرستارىن قامسىز قولدانۋعا جول جوق. سول سەبەپتى، مۇنايدىڭ جاڭا كەن ورىندارىنىڭ كوزدەرىن، ءتيىمدى تەحنولوگياسىن جەتىلدىرۋ جولدارىن ىزدەستىرۋ قاجەت.
قازاقستان جەرى دە مۇنايدان حيميالىق، تەحنولوگيالىق شيكىزات دايارلاۋعا دەن قويۋى كەرەك.
جۋرنالدىڭ 2 - بەتى: "ءسوزدىڭ كوركى - ماقال". ايتىلعان ماقالدىڭ ماعىناسىن گەوگرافيالىق تۇرعىدان ءتۇسىندىرىڭىز.
"جەرى بايدىڭ — ەلى باي ".
"كۇتە بىلسەڭ، جەر جومارت ".
قازاقستان دا الەمدىك رىنوكقا وتىننىڭ كومىرسۋتەكتەر ءتۇرىن شىعارۋدا. سول مۇناي تاريحىنا ۇڭىلسەك.
جۋرنالدىڭ 3 - بەتى: "عاجايىپ تابيعات بايلىعى".
ءى - وقۋشى: « مۇناي وڭدەۋ سالاسىنىڭ دامۋ تاريحى»
مۇنايدى پايدالانۋ ەرتە زامانداردان بەرى كەلە جاتقانى بەلگىلى. جايىق – جەم (ەمبى) الابى مەن تاۋلى ماڭعىستاۋدا جەر بەتىنە شىعىپ جاتقان جانە تايىز قۇدىقتارعا جيىلعان مۇنايدى قازاقتار ەرتە كەزدەن پايدالانعان.
قازاقستاندا مۇناي ىزدەۋ مەن بارلاۋعا باعىتتالعان بۇرعىلاۋلار 1892 جىلى جايىق - جەم الابىندا باستالدى. وسىنداعى قارا شۇڭگىل مۇناي كەنىندە 1899 جىلى بۇرعىلانعان ۇڭعىدان العاشقى فونتان اتقىلادى. ەكىنشى كۇشتى فونتان 1921 جىلى 29 ساۋىردە دوسسوردا بۇرعىلانعان ۇڭعىدان بەرىلدى. 1914 جىلى ماقات مۇناي كەنى پايدالانىلۋعا بەرىلدى.
XIX عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنا دەيىن مۇنايدى وتىن رەتىندە
پايدالاندى. XIX عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنان باستاپ مۇنايدان كەروسين ايىراتىن قوندىرعىلار سالىنا باستادى. كەروسين جارىقتاندىرۋعا پايدالانىلدى.. XX عاسىردىڭ باسىنان باستاپ اۆتوموبيل، ال سودان كەيىن اۆياسيا كولىگى تەز قارقىنمەن دامي باستادى، ال بۇل سالاعا بەنزين قاجەت بولدى. سوندىقتان مۇنايدى وڭدەۋ پروسەستەرىن تەرەڭدەتۋ قاجەتتىلىگى تۋدى، ونىمەن بىرگە باسقا دا ونىمدەر – ليگروين، كەروسين، مايلايتىن مايلار الا باستادى. XX عاسىردىڭ 30 جىلدارىنان باستاپ مۇنايدان وتىن مەن مايلايتىن مايلاردىڭ وندىرىسىمەن قاتار حيميا ونەركاسىبىنە قاجەتتى ونىمدەر: ەتيلەن، پروپيلەن، بۋتان، بۋتيلەن، فەنول، بەنزول شىعارا باستادى.
2 - وقۋشى؛ "تابيعي گاز جايلى".
. تابيعي گازداردىڭ نەگىزگى قۇراۋشىلارى: مەتان (سن4)، پروپان (س3ن8)، بۋتان (س4ن10|). قوسپالارى: تەز قاينايتىن كومىرسۋتەكتەر (پەنتان، گەكسان ت. ب.) كومىرقىشقىل گازى (سو2)، ازوت (N2)، كۇكىرت (8)، سۋتەك (ن2)، ينەرتتى گازدار (نە، Nە، اگ، ت. ب.) 1، 5 شاقىرىمعا دەيىنگى تەرەڭدىكتە تابيعي گازداردىڭ قۇرامىندا مەتان باسىم كەلەدى، تەرەڭدەگەن سايىن مەتاننىڭ گومولوگتارى مولايا تۇسەدى.
تابيعي گاز شوگىندى تاۋ جىنىستارىنداعى ورگانيكالىق زاتتاردىڭ كاتوگەنەتيكالىك تۇرلەنۋىنەن تۇزىلەدى، شوعىرلانۋى تەكتونيكالىق فاكتورلارعا بايلانىستى. قۇرىلىمدىق ەرەكشەلىگىنە قاراي گاز يىرىمدەرى قاتتى جانە تۇتاس بولىپ بولىنەدى. قاتتى يىرىمدەر گازى شوعىرلانۋعا قولايلى جاعدايلارى بار تاۋ جىنىستارىندا، ال تۇتاس يىرىمدەر گازى تەك بەلگىلى ءبىر قاباتتان عانا ورىن الادى. گاز جانە گازدى - كوندەنساتتى كەندەردىڭ 85%- ى سازدارمەن قاباتتاسا كەلگەن كۇمدى، قۇمدى - اليەۆريتتى تاۋ جىنىستارىندا كەزدەسەدى. قازاقستاندا تابيعي گازدىڭ مۇنايمەن بىرگە كەزدەسەتىن قۇلسارى، پرورۆا، وزەن، جەتىباي، قاراماندىباس جانە جەكە كەندەرى ءشومىشتى، شاعىرلى، جاقسىقويانقۇلاق، جامانقويانقۇلاق، بوزوي، قىزىلوي، تەڭىز. تابيعي گاز - وتە باعالى وتىن. ونى وندەۋ كەزىندە مەتيل ءسپيرتى، فورمالدەگيد، اسەتالدەگيد، سىركە قىشقىلى، اسەتون، ەتيلەن، پروپيلەن، پلاستماسسا، جاساندى كاۋچۋك، جاساندى تالشىق. ت. ب. كوپتەگەن ورگانيكالىق قوسىلىستار الىنادى.
№2 قاراتاۋ كوللەدجىنىڭ حيميا ءپانى ءمۇعالىمى
جاكەنوۆا مانزۋرا قارتقوجاق قىزى
ساباقتىڭ تاقىرىبى: ەلىمىزدىڭ كومىرسۋتەك شيكىزاتتارى
ساباقتىڭ ماقساتى: ا) "قازاقستانداعى گاز، مۇناي، كومىر ونەركاسىبىنىڭ نەگىزگى كەن ورىندارى" ساباعىن وتكىزگەندە مۇناي ونىمدەرىنىڭ قۇرامىن، قاسيەتتەرىن، الىنۋ، قولدانۋ ماسەلەلەرىن زەردەلەۋ ارقىلى ءبىلىم ساپاسىن ارتتىرىپ، وندىرىسكە جوعارى كاسىپتى، جان - جاقتى اقپارات العان مامان بارادى دەپ سەنۋگە بولادى.
ب) وقۋشىلار ەلىمىزدەگى كومىرسۋتەك شيكىزاتىن پايدالانۋدىڭ نەگىزگى باعىتتارىمەن تانىسادى
ۆ) كەن ورىندارىن پايدالانۋمەن قاتار تابيعاتتى قورعاۋ، كورشاعان ورتادا وڭ ەكولوگيالىق جاعداي قالىپتاستىرۋعا جۇمىلدىرىلدى.
ساباق اۋىزشا جۋرنال تۇرىندە ءوتىلدى.
جۋرنال پاراقتارى:
1. ساۋالحانا.
2. "ءسوزدىڭ كوركى — ماقال".
3. "عاجايىپ تابيعات بايلىعى". وقۋشى ىزدەنىستەرى.
4. "حيميا تۇرمىستا". پايدالى كەڭەس.
5. ەكولوگيالىق دوسە.
6. ادەبي بەت.
7. "قازاقستان - 2030".
جۋرنالدىڭ 1 - ءشى بەتى: "ساۋالحانا".
وقۋشىلاردىڭ ءبىلىمىن تەكسەرۋگە ارنالعان سۇراقتار:
1. وتىننىڭ اگرەگاتتىق كۇيلەرىن اتاپ، مىسال كەلتىرىڭىز.
2. وتىننىڭ جانۋ جىلۋى دەگەن نە؟ قاي وتىندى جاققاندا جىلۋ جىلۋ كوپ بولىنەدى؟
3. قاتتى وتىندى وڭدەۋ ادىستەرى قانداي؟ (پيروليز، گازداندىرۋ، گيدروگەندەۋ).
4. تاس كومىردى وڭدەۋدە الىناتىن 4 ءونىمدى اتاڭىز. (كوكس، كوكس گازى، شايىر، اممياك).
كىرىسپە: قازاقستان گاز، مۇناي جانە تاس كومىرقورى جونىنەن الەمدەگى تابيعي رەسۋرستارى باي ەلدەردىڭ قاتارىنا جاتادى. كومىرسۋتەكتى وتىن، مۇناي، جانە تابيعي گاز بۇكىل الەمنىڭ وركەندەۋىنىڭ وزەگى بولىپ وتىر. قازاقستان الەمدىك رىنوكقا كومىرسۋتەكتى وتىندى شىعارۋشى ەلدەردىڭ ءبىرى.
الەمدىك ەكونوميكادا مۇناي ءرولى كۇننەن - كۇنگە ارتىپ كەلەدى. سوڭعى جىلدارى يمپەرياليستىك ساياساتتاعى بارلىق داعدارىستار الەمدىك مۇناي نارىعىنان باستاۋ العان.
كاپيتاليستىك ەلدەردەگى مۇناي - گاز ونەركاسىبىنىڭ دامۋى تاريحىنا ۇڭىلسەك، ىشكى، سىرتقى قاقتىعىستار، ۇلكەندى - كىشىلى جانجالدار مۇناي توڭىرەگىندە. سوعان قاراماستان، ادامدار مۇنايدىڭ بولاشاعىنان ءۇمىت كۇتەدى. جەر قىرتىسىنان مۇناي ءوندىرۋدى ۇيرەنگەننەن باستاپ مۇناي ونىمدەرىنە دەگەن سۇرانىس تولاستاعان ەمەس. ەڭ باستىسى، ەنەرگيانىڭ ماڭىزدى كوزى — وتىن رەتىندە باعالانۋى. ونىڭ جاسىرىن كۇشى كوسموس كەمەلەرىن جۇلدىزدار بيىگىنە كوتەرىپ، ۇشاقتارعا ۇشقىرلىك، اۆتوكولىكتەرگە سەنىمدى ءجۇرىس بەرەدى.
الەمدە ءوندىرىستىڭ بىردە - ءبىر سالاسى تىكەلەي نە جاناما تۇردە مۇناي - حيميا ونىمدەرىن قولدانباي، قالىپتى دامي المايدى دەسەك، ارتىق ايتقاندىق ەمەس. 1 توننا مۇنايدان الىناتىن ءونىم 15 توننا سۇر كومىردەن الىناتىن حيميالىق شيكىزاتتارعا تەڭ. مۇناي — الەمدىك وركەنيەت قانى دەسەك، حيميالىق شيكىزات — پروگرەسس تامىرى.
مۇناي كورى جەردە ءالى كوپ پە؟ 1980 جىلى 3 ملرد. توننا ءوندىرىلدى، الەمدىك سالماعى 47%. 2000 جىلدان باستاپ تۇتىنۋ قاجەتتىلىگى 1، 7 ەسە ءوستى. ەندەشە، ادامزاتقا مۇناي رەسۋرستارىن قامسىز قولدانۋعا جول جوق. سول سەبەپتى، مۇنايدىڭ جاڭا كەن ورىندارىنىڭ كوزدەرىن، ءتيىمدى تەحنولوگياسىن جەتىلدىرۋ جولدارىن ىزدەستىرۋ قاجەت.
قازاقستان جەرى دە مۇنايدان حيميالىق، تەحنولوگيالىق شيكىزات دايارلاۋعا دەن قويۋى كەرەك.
جۋرنالدىڭ 2 - بەتى: "ءسوزدىڭ كوركى - ماقال". ايتىلعان ماقالدىڭ ماعىناسىن گەوگرافيالىق تۇرعىدان ءتۇسىندىرىڭىز.
"جەرى بايدىڭ — ەلى باي ".
"كۇتە بىلسەڭ، جەر جومارت ".
قازاقستان دا الەمدىك رىنوكقا وتىننىڭ كومىرسۋتەكتەر ءتۇرىن شىعارۋدا. سول مۇناي تاريحىنا ۇڭىلسەك.
جۋرنالدىڭ 3 - بەتى: "عاجايىپ تابيعات بايلىعى".
ءى - وقۋشى: « مۇناي وڭدەۋ سالاسىنىڭ دامۋ تاريحى»
مۇنايدى پايدالانۋ ەرتە زامانداردان بەرى كەلە جاتقانى بەلگىلى. جايىق – جەم (ەمبى) الابى مەن تاۋلى ماڭعىستاۋدا جەر بەتىنە شىعىپ جاتقان جانە تايىز قۇدىقتارعا جيىلعان مۇنايدى قازاقتار ەرتە كەزدەن پايدالانعان.
قازاقستاندا مۇناي ىزدەۋ مەن بارلاۋعا باعىتتالعان بۇرعىلاۋلار 1892 جىلى جايىق - جەم الابىندا باستالدى. وسىنداعى قارا شۇڭگىل مۇناي كەنىندە 1899 جىلى بۇرعىلانعان ۇڭعىدان العاشقى فونتان اتقىلادى. ەكىنشى كۇشتى فونتان 1921 جىلى 29 ساۋىردە دوسسوردا بۇرعىلانعان ۇڭعىدان بەرىلدى. 1914 جىلى ماقات مۇناي كەنى پايدالانىلۋعا بەرىلدى.
XIX عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنا دەيىن مۇنايدى وتىن رەتىندە
پايدالاندى. XIX عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنان باستاپ مۇنايدان كەروسين ايىراتىن قوندىرعىلار سالىنا باستادى. كەروسين جارىقتاندىرۋعا پايدالانىلدى.. XX عاسىردىڭ باسىنان باستاپ اۆتوموبيل، ال سودان كەيىن اۆياسيا كولىگى تەز قارقىنمەن دامي باستادى، ال بۇل سالاعا بەنزين قاجەت بولدى. سوندىقتان مۇنايدى وڭدەۋ پروسەستەرىن تەرەڭدەتۋ قاجەتتىلىگى تۋدى، ونىمەن بىرگە باسقا دا ونىمدەر – ليگروين، كەروسين، مايلايتىن مايلار الا باستادى. XX عاسىردىڭ 30 جىلدارىنان باستاپ مۇنايدان وتىن مەن مايلايتىن مايلاردىڭ وندىرىسىمەن قاتار حيميا ونەركاسىبىنە قاجەتتى ونىمدەر: ەتيلەن، پروپيلەن، بۋتان، بۋتيلەن، فەنول، بەنزول شىعارا باستادى.
2 - وقۋشى؛ "تابيعي گاز جايلى".
. تابيعي گازداردىڭ نەگىزگى قۇراۋشىلارى: مەتان (سن4)، پروپان (س3ن8)، بۋتان (س4ن10|). قوسپالارى: تەز قاينايتىن كومىرسۋتەكتەر (پەنتان، گەكسان ت. ب.) كومىرقىشقىل گازى (سو2)، ازوت (N2)، كۇكىرت (8)، سۋتەك (ن2)، ينەرتتى گازدار (نە، Nە، اگ، ت. ب.) 1، 5 شاقىرىمعا دەيىنگى تەرەڭدىكتە تابيعي گازداردىڭ قۇرامىندا مەتان باسىم كەلەدى، تەرەڭدەگەن سايىن مەتاننىڭ گومولوگتارى مولايا تۇسەدى.
تابيعي گاز شوگىندى تاۋ جىنىستارىنداعى ورگانيكالىق زاتتاردىڭ كاتوگەنەتيكالىك تۇرلەنۋىنەن تۇزىلەدى، شوعىرلانۋى تەكتونيكالىق فاكتورلارعا بايلانىستى. قۇرىلىمدىق ەرەكشەلىگىنە قاراي گاز يىرىمدەرى قاتتى جانە تۇتاس بولىپ بولىنەدى. قاتتى يىرىمدەر گازى شوعىرلانۋعا قولايلى جاعدايلارى بار تاۋ جىنىستارىندا، ال تۇتاس يىرىمدەر گازى تەك بەلگىلى ءبىر قاباتتان عانا ورىن الادى. گاز جانە گازدى - كوندەنساتتى كەندەردىڭ 85%- ى سازدارمەن قاباتتاسا كەلگەن كۇمدى، قۇمدى - اليەۆريتتى تاۋ جىنىستارىندا كەزدەسەدى. قازاقستاندا تابيعي گازدىڭ مۇنايمەن بىرگە كەزدەسەتىن قۇلسارى، پرورۆا، وزەن، جەتىباي، قاراماندىباس جانە جەكە كەندەرى ءشومىشتى، شاعىرلى، جاقسىقويانقۇلاق، جامانقويانقۇلاق، بوزوي، قىزىلوي، تەڭىز. تابيعي گاز - وتە باعالى وتىن. ونى وندەۋ كەزىندە مەتيل ءسپيرتى، فورمالدەگيد، اسەتالدەگيد، سىركە قىشقىلى، اسەتون، ەتيلەن، پروپيلەن، پلاستماسسا، جاساندى كاۋچۋك، جاساندى تالشىق. ت. ب. كوپتەگەن ورگانيكالىق قوسىلىستار الىنادى.
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
