InfoHub Logo

قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ءپانى ءمۇعالىمى
ۋماروۆا نازگۇل سەيپاتتال قىزى

ساباقتىڭ تاقىرىبى: كوركەم ءسوزدىڭ زەرگەرى – ءىلياس جانسۇگىروۆ. «دومبىرا» ولەڭى.

ساباقتىڭ ماقساتى:
1. ءى. جانسۇگىروۆتىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىمەن تانىستىرۋ، ولەڭدەرىن وقىتا وتىرىپ، اقىن جانە اۋدارماشىنى تانىتۋ، ولەڭنىڭ مازمۇنىن مەڭگەرتە وتىرىپ، يدەياسىن اشۋ.
2. ءار وقۋشىنىڭ وي - قيالىنا ەرىك بەرە وتىرىپ، وزىنشە وي تۇيۋگە باۋلۋ، شىعارماشىلىققا، مانەرلەپ وقۋعا داعدىلاندىرۋ، ويلاۋ ارەكەتتەرىن قوزعالىسقا ءتۇسىرۋ، ويلاۋ داعدىلارىن دامىتۋ.
3. ءى. جانسۇگىروۆتىڭ ادەبي مۇراسىن قۇرمەتتەۋگە تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءادىسى: جاڭا تاقىرىپتى يگەرۋ ساباعى.
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: ءى. جانسۇگىروۆتىڭ پورترەتى مەن ونىڭ ەڭبەكتەرىنە ارنالعان شاعىن كىتاپ كورمەسى.
ءپانارالىق بايلانىس: مۋزىكا، تاريح.

ساباقتىڭ بارىسى:
1. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى.
1. ساباقتىڭ ماقساتى مەن مىندەتىن ءتۇسىندىرۋ.
2. ءۇي جۇمىسىن «ورمەكشى» ويىنى ارقىلى تەكسەرۋ.
ءار پارتاداعى تاپسىرمالاردى ورىنداۋ. №1. «تاۋەلسىزدىك» تاقىرىبىنا نە دايىندادىڭ؟
№2 ب. مايلينگە بايلانىستى اسسوسياسيا قۇراستىرۋ.
№3 ب. ءمايليننىڭ «داۋدىڭ باسى دايرابايدىڭ كوك سيىرى» شىعارماسىنداعى كەيىپكەرلەردى اتا.
№4 شىعارمانىڭ شەشىمى قانداي بولدى؟

2. جاڭا ساباق.
1. ءمۇعالىمنىڭ كىرىسپە ءسوزى. ونەرلىلەر ولكەسى اتانعان جەتىسۋ جەرى اقىندىقتىڭ اق ورداسى ىسپەتتى. سولاردىڭ ىشىندە شوقتىعى بيىك، تۇلعاسى ەرەن، كەۋدەسىندە كۇي كۇمبىرلەپ، جۇرەگىنەن ءان تەربەلگەن اقىن قازاق ادەبيەتىنىڭ ءىرى قالام قايراتكەرى - ءىلياس جانسۇگىروۆ. اۋىز ادەبيەتىنەن، اباي پوەزياسىنىڭ تىلىنەن كوپ ۇيرەنگەن، ولاردى تۇرلەندىرىپ، جاڭعىرتىپ، جاڭارتا پايدالانعان ءىلياس جانسۇگىروۆ قازاقتىڭ پوەتيكالىق ءتىل مادەنيەتىنە دە ايرىقشا ۇلەس قوستى. ءاربىر سەزىم، قيمىل، كورىنىس، قۇبىلىس ونىڭ شىعارمالارىندا جالاڭ بەرىلمەي، ۇنەمى تاپقىر تەڭەۋ، ۇتىمدى ەپيتەت، مەتافورالار ارقىلى بەينەلەنەدى.
ولەڭ قۇرىلىسىندا دا ءىلياس ءوزىنىڭ شەبەرلىگىن تانىتقان اقىن.

1 سلايد. كوركەم ءسوزدىڭ زەرگەرى.
2 سلايد. ءى. جانسۇگىروۆتىڭ پورترەتى

3 سلايد
قازاق پوەزياسىنىڭ قۇلاگەرى
• ليريكاسى
“اكەمنەن قالعان كوز ەدى”، “ونەر - وقۋ – جاستىڭ قارۋ-جاراعى”، “بۇگىنگى دالا”

• ونەر تاقىرىبى
“ءانشى”، “كۇي”، “كۇيشى”، “انشىگە”، “دومبىرا”، “بۇلبۇلعا”

ءىلياس جانسۇگىروۆ
پروزاسى: “جولداستار” رومانى، “جول اۋزىندا”، “قۇق” جيناعى.

پوەماسى: “قۇلاگەر”
درامالارى: “مەكتەپ”، “رايحان”، “يساتاي - ماحامبەت”، “كەك”

3. وقۋلىقتان ءى. جانسۇگىروۆ تۋرالى بولىكتەرگە ءبولىپ وقىپ، اڭگىمەلەيدى.
4 سلايد.
بالا ءىلياس
ءسوز زەرگەرى - ءىلياس
اۋدارماشى ءىلياس

5 سلايد.
ءىلياس جانسۇگىروۆ – اقىن، دراماتۋرگ، جازۋشى، اۋدارماشى

6 سلايد.
• قاراعاندى 7 جىلدىق مەكتەبىندە وقىدى
•1922ج. ءمۇعالىم“ءتىلشى” گازەتى ەڭبەك ەتتى
• 1920 ج. تاشكەنت 2 جىلدىق مۇعالىمدەر كۋرسى
• 1924ج. الماتى حالىق اعارتۋ ينستيتۋتى
• 1924 - 1928ج. ماسكەۋ جۋرناليستيكا ينستيتۋتى
• 1928ج. “ەڭبەكشى قازاق” گازەتى

7 سلايد،
“كەڭ دالا مەكەن ەتكەن قازاق جۇرتىنىڭ ەڭ اياۋلى قاسيەتتى اسپابى – دومبىرا. ونىڭ سىمداي تارتىلعان قوس ىشەگىندە سان الۋان عاسىرلاردىڭ اقىل – ويى، كوڭىل كۇي جاتىر. دومبىرا ەلدىڭ كونەكوز شەجىرەسى، كوپتى كورگەن قاريانىڭ كوڭىل كۇيى!”
ا. جۇبانوۆ

8 سلايد. دومبىرا سۋرەتى.
4. ولەڭىن وقۋ. «دومبىرا»
ولەڭ قۇرىلىسىندا قانداي ەرەكشەلىكتەر بايقادىڭدار؟ ولەڭنىڭ وقىلۋىنا قالاي اسەر ەتىپ تۇرعانى تۋرالى ايتىپ بەرىڭدەر.

9 سلايد.
ريتوريكالىق سۇراۋ (لەپتى سۇراۋ)- ويدى، سەزىمدى اسەرلى جەتكىزۋ ءۇشىن جاۋابى وزىنەن - ءوزى ايقىن نارسەنى اسەرلى لەپپەن، سۇراۋ تۇرىندە ايتۋ. ولەڭدە قويىلعان سۇراۋدىڭ جاۋابىن وقىرمان ءوزى ءبىلىپ وتىرادى. ريتوريكالىق سۇراۋلى سويلەم جاۋاپتى قاجەت ەتپەيدى.
دومبىرانىڭ قۇدىرەتىن قانداي سوزدەردى قولدانۋ ارقىلى كورسەتتى؟

دومبىرا تۋرالى ەل اراسىندا اڭىزدار كوپ. سول اڭىزداردى بۇگىن وقىپ كورەيىك.
دومبىرا – داستان (اڭىز)

ەرتەدە قىلىشىنان قان تامعان، قاھارلى حاننىڭ جالعىز بويجەتكەن قىزى ءبىر حان بالاسىنا اتاستىرىلىپ قويعانىنا قاراماستان كەدەي جىگىتكە عاشىق بولىپ، كوڭىل قوسىپ جۇرەدى ەكەن. مۇنى ءبىلىپ قويعان حان جىگىتتى دەرەۋ دارعا استىرادى. مىستان كەمپىر ومىرگە جاڭا كەلگەن سابيلەردى جاپان تۇزگە اپارىپ، جاپ - جاسىل ماۋەلى قاراعاشتىڭ باسىنا قىزدى شىعىسقا، ۇلدى باتىسقا قاراتىپ، ءىلىپ كەتەدى. نارەستەلەردىڭ كوز – جاسى تامعان اعاش بۇتاقتارى بىرتە - بىرتە سۋالىپ، قۋارا باستايدى. قوس جۇرەك سوعۋىن توقتاتقاندا بايتەرەك تە ءوسۋىن دوعارادى.
شاراناسىن جارىپ شىققان بوپەلەرىن اڭساعان اناسى ەگىزىن ىزدەپ جولعا شىعادى. بارماعان تاۋى قالمايدى. كۇلكىسىز كۇندەر، ۇيقىسىز تۇندەر، ارمانمەن ايلار، جىلاۋمەن جىلدار وتەدى.
بىردە دىڭكەسى كەتىپ شارشاعان قىز ابدەن قۋراپ كۇيرەۋگە اينالعان بيىك اعاشتىڭ تۇبىنە كەلىپ قيسايادى. ۇيىقتاپ كەتكەن ونى الدەبىر ساز، اۋەن وياتادى. قۇلاق ءتۇرىپ تىڭداسا «ءان سالىپ» تۇرعان قاسىنداعى بيىك اعاش ەكەن. «بۇل ءبىر قاسيەتتى اعاش بولدى» - دەپ ول كۇندە بايتەرەكتىڭ تۇبىنە تۇنەپ، سىرلى اۋەن ەستىپ، كوڭىل جۇباتىپ تىنىعىپ جۇرەدى. سورلى انا ونىڭ قۇپياسىن بىلمەك بولىپ، زەر سالا تەكسەرەدى. قاراعاش جۋان تۇبىنەن جىڭىشكە باسىنا دەيىن قۋىس ەكەن. ۇشار باسىنىڭ ەكى جاعىندا بۇتاقتان - بۇتاققا كەرىلىپ قالعان ىشەكتەر كوزگە ىلىنەدى. باتىس جاعىنداعى ىشەك بوستاۋ، ال شىعىس جاعىنداعى ىشەك قاتتى تارتىلىپتى.
ەگىزىنىڭ ولىمىنەن حابارى جوق مۇڭلىق ەندى اعاشتان كۇيدىڭ قالاي شىعاتىنىن تۇسىنەدى دە، وزىنە قۋىس اعاشتان اسپاپ جاساپ الىپ، ماناعى ەكى ىشەكتى سوعان تارتادى. شەرتىپ كورسە قۇلاق تۇندىرار كەرەمەت ءۇن شىعادى. زاعيپ بەيباق بوستاۋ تارتىلعان ىشەكتىڭ ءۇنى مۇڭدى شىعاتىندىقتان، «ۇلىم مۇڭلىق»، تىم اششى، زارلى شىعاتىندىقتان قاتتى تارتىلعان ىشەكتى «قىزىم زارلىق»، - دەپ اتاپ، كۇندىز - ءتۇنى قولىنان تاستاماي كۇي شىعارىپ، ەل كەزىپ، ەگىزىن ىزدەپ كەتكەن ەكەن.

سەرگىتۋ ءساتى. ماقال – ماتەلدەردىڭ سىڭارىن تابىڭدار.(مۋزىكا اياقتالعانشا جيناپ ال)
2 اڭىزدى وقىپ، «اقساق قۇلان» اڭىزىن وقۋ
جوشى حان بالاسىمەن وتىرادى، ولاردىڭ ۇستىنە اسان قايعى كىرىپ، تاعزىم ەتىپ، امانداسادى.
جوشى حان: اسان قايعى، تورلەت، الەمنىڭ ءتورتبۇرىشىن ارالاپ كەلدىڭ، قانداي عاجايىپ جاڭالىقتارىڭ بار؟ كورە - كورە كوسەم بولار، سويلەي - سويلەي شەشەن بولار دەگەن. ەستىگەنىڭدى ەمەس، كورگەنىڭدى ايت.
اسان قايعى: وندا مىنا وقيعانى ايتا وتىرايىن، سارىاۋىل دەگەن جەردە قۇلانداردىڭ ۇلكەن تابىنى بار، ولاردى ەشكىم دە اتىپ الا المايدى، ويتكەنى تابىن باستاۋشىسى اقساق قۇلان جاقىنداتپايدى. اقساق قۇلاندا تابيعاتقا اسەر ەتەتىن جانە ادامنىڭ ءتىلىن تۇسىنەتىن، سويلەيتىن سيقىرلى قاسيەتى بار ەكەن.
جوشى حاننىڭ بالاسى: مەن نانبايمىن. ايلالى باتىر الدىرماس، ءوزىمنىڭ 40 جىگىتىممەن بارىپ، سول اقساق قۇلاندى اتىپ اكەلەمىن.
جوشى حاننىڭ بالاسى 40 جىگىتىمەن سارىاۋىل جەرىندەگى دەم الىپ جاتقان سانسىز قۇلاندارعا كەلەدى. ولار اتۋعا دايىندالعاندا، اقساق قۇلان العا شىعىپ وسقىرىنىپ، جەردى تەپكىلەدى، سول كەزدە قارا شاڭ بارلىق جەردى الىپ كەتتى. قارا تۇماننىڭ ىشىندە ۇرەيلى داۋىس قۇلاندارعا بۇيرىق بەردى: «قىزىل كيىمدى ادامدى جانشىپ، اڭشىلاردىڭ جانىنان ءوتىپ كەتىڭدەر». جىگىتتەر دەنەسىن جەرمەن جەكسەن قىلىپ جىبەرگەن حاننىڭ بالاسىن ارەڭ تابادى. قورىققانىنان حانعا شىندىقتى ايتا الماي، بالاسىنىڭ ءولىمىن جاسىرادى.
جوشى حان: كىمدە - كىم بالام تۋرالى جامان حابار اكەلسە، سونىڭ اۋزىنا قورعاسىن قۇيامىن.
قاتال حاننىڭ الدىنا بارىپ، قارالى حاباردى ەستىرتۋگە ەشكىمنىڭ باتىلى بارماسا كەرەك. سوندا ۇلى جىرشى، كۇيشى كەتبۇعا اقىل تاۋىپ قارالى حاباردى ەستىرتىپتى.
كەتبۇعا جوشى حانعا كەلىپ، امانداسىپ، كۇي وينايدى.
جوشى حان: دوعار، مىناۋ نە تارتىپ وتىر؟ بالامنىڭ ءولىمىن ايتتى عوي. قورعاسىن اكەلىڭدەر.
كەتبۇعا: حان يەم، مەنەن ەشقانداي ءۇن بولعان جوق قوي. سويلەگەن مىنا دومبىرا.
جوشى حان: وندا دومبىراعا قورعاسىن قۇيىڭدار.
ءسويتىپ دومبىرانىڭ قۇيىلعان جەرى مىناۋ. دومبىرانىڭ دىبىس ويىعى دەپ اتالادى. وسىدان جاسايتىن ءتۇيىنىمىز: ءبىزدىڭ قازاقتىڭ قاسيەتتى قارا دومبىراسى ۇلى كۇيشىلەردىڭ قولىندا ءوز ۇنىمەن اتتىڭ شابىسىن دا، ادامنىڭ قۋانىشىن دا، قايعىسىن دا جەتكىزە بىلگەن.

اسىل مۇرالاردىڭ ءبىرى – كۇي ونەرى. ونى وشىرمەي جەتكىزگەن ەكى قۇدىرەتتى كۇش بار. ءبىرى – دومبىرا، ەكىنشىسى - سول دومبىرانى سويلەتىپ قانا قويماي، سول ارقىلى حالقىنا رۋحاني قۋات بەرگەن سازگەرلەرىمىز. ولار قۇرمانعازى، داۋلەتكەرەي، دينا، تاتتىمبەت، ماحامبەت ت. ب. دومبىرا تەك كۇي عانا ەمەس، ءان ورىنداعاندا سۇيەمەلدەۋدە قولداناتىن اسپاپتىڭ ءبىرى.
ءبىرجان سال، اقان سەرى، جاياۋ مۇسا، امىرە قاشاۋبايەۆ - دومبىرانىڭ انگە ءار بەرىپ، انشىگە دەمەۋ بولاتىنىن دالەلدەدى.
تانىم دەرەكتى وقۋ.
ال، «دومبىرا» اتاۋى قايدان شىققان؟
1. كەي دەرەكتەردە «دومبىرا» ءسوزى ارابتىڭ «دۋنباحيبۋررا» تىركەسىنەن، ياعني «قوزى - قۇيرىق» دەگەن سوزىنەن قالىپتاسقان دەگەن دالەل ايتىلعان. شىندىعىندا دومبىرانىڭ تۇرپاتى قوزىنىڭ قۇيرىعىنا ۇقسايدى.
2. ەندى ءبىر زەرتتەۋشىلەر دومبىرا اتاۋى «دومۆيرا» دەگەن قىز اتىنان شىققان بولۋى كەرەك دەپ توپشىلايدى.
3. اسپاپ ىشەگىن ءدال بۇرا – دۇرىس كۇيلە، اسپاپ ىشەگىنە دەم بۇرا، ت. ب. ۇعىمداردان كەلىپ - دەم بۇرا، دومبىرا – دومبىرا بولىپ كەتۋى مۇمكىن.

10 سلايد ارقىلى مۋزىكاداعى جاڭا جانر تۋرالى قىسقاشا ايتۋ.
جاس كۇيشى اسىلبەك ەڭسەپوۆ ەسترادانىڭ كومەگىمەن قازاق كۇيلەرىن جارىققا شىعارعان كەزدە، جاستار جاعى جوعالتقان قازىنالارىن قايتا تاپقانداي ەلەڭدەسىپ، كادىمگىدەي بەت بۇردى. حالىققا كۇيدى مۇنداي ادىسپەن جەتكىزۋدىڭ كىلتىن تاپقان، ءسويتىپ كوپشىلىكتىڭ موينىن بۇرعىزعان اسىلبەكتىڭ اكەسى، كۇيدى عىلىمي تۇردە زەرتتەپ، ونى مەكتەپ باعدارلاماسىنا ەنگىزۋدى كوزدەپ جۇرگەن، سوعان ارناپ بىرنەشە وقۋلىقتار جازعان جاسارال ەڭسەپوۆ. وسى جولدا ول دۇنيەگە «دەككو» جانرىن اكەلدى. ءوزىنىڭ ايتۋىنشا، بۇل اتاۋ د - دومبىرا، ە - ەسترادا، ك - كۇي، ك - كومپيۋتەر، و - ورىنداۋشى دەگەن سوزدەردەن شىققان.
جاڭا جانرداعى باعىتتا ا. ەڭسەپوۆتىڭ ورىنداۋىنداعى ت. مۇحامەدجانوۆتىڭ «دەتستۆو» ءان بايانىن تاماشالاۋ.

قورىتۋ. توپتاستىرۋ
باعالاۋ
ۇيگە: ءى. جانسۇگىروۆقا حات جازۋ، ولەڭدى مانەرلەپ وقۋعا دايىندالۋ.