«جاعىمسىز» كەيىپكەر نەلىكتەن «جاعىمدى؟»
ءۇشىنشى جاڭا مىڭجىلدىققا اياق باسۋ — ءبىر قۇبىلىستىڭ باسى، ەكىنشى ءبىر قۇبىلىستىڭ سوڭى بولۋى بەك مۇمكىن. اقپارات اعىمى تاسقىنداعان عاسىرلار توعىسىندا تانىم داعدارىسى بەلەڭ الدى. جاڭا مادەنيەت كوكجيەگىن كوكسەگەن جاڭاشا كوزقاراس ىزدەنىسكە باستاپ، وسى تۇستا تىڭ تالعام قالىپتاسۋى ۋاقىت زاڭدىلىعى دەسەك تە بولادى. تىڭ ىزدەنىس ادەبيەتتە جەمىسىن قالاي بەرىپ جاتىر؟ بۇل — بۇگىندە ءسوز ونەرىندەگى جاۋابىن كۇتتىرمەس ساۋال. وسى وزەكتى ماسەلەگە جازۋشى مادينا وماروۆا شىعارماشىلىعى ارقىلى ءۇڭىلىپ كوردىك. بىردەن كوزگە شالىناتىنى، م.وماروۆانىڭ كەيىپكەرلەرىنىڭ كۇردەلىلىگى، قايشىلىقتى بولمىسى. اۆتوردىڭ كوركەم شىعارماعا ارقاۋ ەتكەن يدەياسىنىڭ وبرازعا اينالۋى، ياعني قاھارماندار الەمى جاس جازۋشىنىڭ قازاق پروزاسىنا الىپ كەلگەن وزگەشە دەمى ىسپەتتەس. قوعامدىق ماسەلەدەن گورى، كەيىپكەر بولمىسىنا تەرەڭ ءۇڭىلۋ، شىنايى تابيعاتىن تانىتۋ جاڭا زامان ەنشىسىندەگى جاڭاشا اۆتور تۇلعاسىن ەلەستەتەدى.
قازاق پروزاسىندا سوڭعى جىلدارداعى ادەبي تەندەنسيالاردىڭ ءبىرى رەتىندە بەلەڭ العان ەكزيستەنسياليزم اعىمىن مادينا دا اينالىپ وتپەيدى. بۇنى ءبىز قاھارمان مەن اۆتورلىق پوزيسيا اراقاتىناسىنا تەرەڭ ۇڭىلگەندە بايقاي تۇسەمىز. اقيقاتقا ادام بولمىسىن تانۋ ارقىلى جەتۋگە ۇمتىلىس، ءومىر ءسۇرۋدىڭ ءمانى — ءوزىڭدى ءوزىڭ تانۋدا دەگەن سىندى قاعيدانى باسشىلىققا الىپ ءومىر سۇرەتىن زامانداستارىنىڭ قازىرگى قازاق قوعامىنداعى تراگەديالى تابيعاتىن وبرازداردىڭ ءوز الەمىنەن اسپاي جاتاتىن وزىنشە رەاليستىك پسيحولوگياسى ارقىلى جەتكىزەدى. قالامگەر تۋىندىلارىنان سان الۋان كەيىپكەر گاللەرەياسىن كورۋگە بولادى. ءوزىنىڭ ارەكەتىنە ەسەپ بەرمەيتىن ابسۋرد قاھارمان، ءوزىن شەكسىز سۇيەتىن نارسيستىك پسيحولوگيا، شەكتەن تىس ەگويست، ءوزىن-وزى تابا الماي اداسقان، سەزىمنەن ادا تاس جۇرەكتەر، تاعى باسقالارى. ميستيكالىق اڭگىمەلەردەگى ەلەس ادامدار دا وزىندىك ايتارى بار دارا پەرسوناجدار. ادام جانىن، باتىستان جەتكەن كاپيتاليستىك قوعام تاربيەلەگەن زامانداستاردىڭ جان دۇنيەسىن ونىڭ الەمگە كوزقاراسى، اينالامەن بايلانىسى، ءومىر سۇرۋگە دەگەن قۇشتارلىعىنىڭ دارەجەسى، ءومىر ءمانىن تۇسىنۋدەگى پاراسات-پايىمىنا قاراي بەرۋگە تىرىسقان. وسى الۋان پسيحولوگيانىڭ باسىن قوساتىن ءبىر ۇقساستىق بار. ول قانداي ۇندەستىك؟ وعان شىعارمالاردى تالداۋ بارىسىندا مۇلتىكسىز كوز جەتكىزەمىز.
قازىرگى ادەبيەتتى بۇرىنعى كەڭەستىك سىڭارجاقتى ۇردىسپەن تاقىرىبىنا قاراي جۇيەلەۋ تار شەڭبەر ەكەندىگىن، سەبەبى كوركەمسوز ونەرىن بەلگىلى ءبىر قاساڭ تاقىرىپ قازىعىنا ماتاۋدىڭ بۇرىستىعىن ۋاقىت ءوزى دالەلدەپ وتىر. ەندەشە تۇتاس ءبىر ءداۋىر ادەبيەتىنىڭ دامۋ تەندەنسيالارىن ايقىندايتىن تاقىرىپتىڭ وزەكتىلىگىنەن دە بۇرىن ونىڭ كوركەمدىك ساپاسى بولماق. ال كوركەمدىكدىڭ ولشەمى — كەيىپكەر مىنەزىنىڭ دارالىعى مەن شىنايىلىق سيپاتى، ادام جانىنىڭ ديالەكتيكاسىن اشۋدا ەكەندىگىن ەسكەرە وتىرىپ، ءبىز بۇل ەڭبەكتە قالامگەر شىعارماشىلىعىن جاڭاشا كوزقاراس تالابىنا ساي زەرتتەپ، زەردەلەمەكپىز.
قاھارمانداردىڭ قيىن دا كۇردەلى پسيحولوگياسى، اقىلعا سىيىمسىز ارەكەتتەرى قازاق ۇلتى عانا ەمەس، جالپىادامزات جانىندا وتپەلى دە ءقاۋىپتى، سوڭى بەلگىسىز ءبىر ۇدەرىستىڭ ءوتىپ جاتقانىن اڭعارتقانداي.
ولارعا ەشكىمنىڭ اقىلى قاجەت ەمەس
م. وماروۆا تۋىندىلارىندا كەيىپكەر بەي-بەرەكەتتىگى، ءوزى ءبىر جەكە الەم جاساپ الىپ، باسقاعا سۇلق قارايتىن بولمىسىمەن دارالانىپ تۇرادى. سۇيكىمسىز، سۇرقاي وبرازدار تابيعاتىنا تەرەڭ ۇڭىلگەن سايىن ولار ءۇشىن جالپى ادامزاتتىق يگى يدەيا، بۇكىلقوعامدىق قۇندىلىقتاردىڭ «ەشتەڭەگە» تاتىمايتىنىنا كۋا بولا تۇسەمىز. سانا اعىمىن ءجىتى قولدانعان اۆتور سۋبەكتىنىڭ ىشكى جان-دۇنيەسىن بارىنشا اشىپ، كوزدەگەن كوركەمدىك كونسەپسياسىن سول «جاعىمسىز» كەيىپكەر پسيحيكاسىنا سالماق سالا جەتكىزەدى. پروزانىڭ قالىپتاسقان قاساڭ ۇلگىسىندەگىدەي ءارتۇرلى وبرازدار تاي-تالاسقا ءتۇسۋ ارقىلى كىمنىڭ «جاعىمدى»، ال كىمنىڭ وعان قاراما-قايشى وبراز ەكەنى تانىلىپ جاتپايدى.
كەيىپكەرلەر باستارىنان وتكەن شىندىقتى «وزىنشە» دۇرىس باعامەن جاي عانا باياندايدى. ەشكىمنىڭ اقىلى ولارعا قاجەت ەمەس. ولاردى سان قيلى الەۋمەتتىك قايشىلىقتارعا تولى قوعامنىڭ زاردابى تاربيەلەگەن. جوق-جىتىك، الەۋمەتتىك تەڭسىزدىك «قاتايتىپ» جىبەرگەن بۇل كەيىپكەرلەر وزگەلەر جان تۇرشىگەتىن جاعدايلاردى ماسا شاققان قۇرلى ەلەمەيدى. ءارى ءوزىنىڭ بۇل ارەكەتى دۇرىس ەمەستىگىنە دە باسى اۋىرمايدى. «انتيقاھارمان — ءوز بويىندا ادامشىلىق پەن پەندەشىلىكتى قابات سىيعىزعان ادام وبرازى. كەيبىر شىعارمالاردا قاتىگەز، نەمقۇرايلى، ءتىپتى سۇلەسوق، جاۋىزدىقتان تايسالمايتىن بولسا، ەندى ءبىر شىعارمالاردا مۇڭدى، جان دۇنيەسى ىزگى بولسا دا قورشاعان ورتاسى ونى تۇسىنبەيتىن، ءوزى دە العا ۇمتىلمايتىن قايشىلىقتى كەيىپكەر» ەكەنىن ەسكەرسەك، اۆتوردىڭ «انا عۇمىر» مولتەك رومانىنداعى گۇلزيراشتىڭ العاشقىلاردىڭ ساپىنا جاتاتىنىن مويىندايمىز. ونى ءوزى دە اشىق ايتادى.
«اجەم قايتىس بولعاننان كەيىن، مەن ءوزىمنىڭ تۋعان انامنىڭ قولىنا ينتەرنات كورىپ، جەتىم قالعان مەنى اسىراپ الۋعا نيەت بىلدىرگەن بارلىق تۋىس-تۋعاننىڭ قولىنان ءوتىپ، ءبىر-اق ورالدىم. وسىنداي قيلى عۇمىردى باستان كەشكەن سوڭ با، مەن ازداپ، جۇمسارتىپ ايتقاندا، ەركىندەۋ ەدىم».
اجەسى قايتىس بولعان ساتتەن ول بالالىعىن جوعالتادى. الاڭسىزدىق ورنىن باسقان مۇڭ، الدەبىر كومەسكى باقىتسىزدىق جەتەلەگەن قارا قىزدى شىن مانىسىندە، تۋىستارى ەمەس، قاتىگەز ءومىر تاربيەلەگەن. سوندىقتان دا ول «بىربەتكەي، ءوزىمشىل، قاتىگەز، اقىماق». ىشتەن وقىپ تۋعانداي، جالپى پسيحولوگياسى دۇرىس قالىپتاسقان مەيىرىمدى، ۇقىپتى، جۇعىمدى قىزداردى ول جان-تانىمەن جەك كورەدى. ءتىپتى ءوز اناسى دا جەرىنىپ، «سۇقسىرداي سۋماقاي، جۇرتقا جۇعىمى جوق، سۇيكىمسىز سۇمىراي» دەگەن باعا بەرگەن. وعان جاسىعان كەيىپكەر جوق. قينالماستان:«نەگىزى مەن شەشەمدى ادام ەكەن دەمەيتىنمىن»، — دەيدى جايباراقات. وزىنە لايىقتى زات الدىرۋ ءۇشىن، پايدالانۋ ءۇشىن عانا شەشەسىنە ىلەسۋى شەكتەن تىس ەگويزمىن كورسەتسە كەرەك. «ادام — ادامعا قاسقىر» دەگەن كاپيتاليستىك قوعامنىڭ قاساڭ قاعيداسىن بالا كۇنىنەن قۇلاققا ىلگەن.
«ءۇيدىڭ ءىشى استان-كەستەڭ. توبەلەس، قاعىلعان-سوعىلعان ويىن. ءالى كەلەتىنى ءالجۋازىن ساباپ، باجىلداتىپ جاتادى. تەمەكىنىڭ دە ءدامىن سول كەزدە تاتتىق. ءتىپتى ءىشىپ تە كوردىك».
كەرى كەتكەن ومىرىنە قاپالانعان اناسىنىڭ جان ايقايىن سەزىپ، ونى «قاتتى اياسا دا» سەلت ەتپەيدى. «جانىنا جالاۋ» تۇتقىسى كەلگەن انا ءۇمىتىن اپ-ساتتە اياققا باسىپ، «ءبىراق مەن ءوزىمنىڭ سول كەزدەرى باسقا ەمەس، سونداي بولعانىم ءۇشىن وكىنبەيمىن. ماعان ءالى كۇنگە دەيىن تيمۋر سەكىلدى بالالار ۇنامايدى. سۋقانىم سۇيمەيدى ولاردى» دەپ تۇرعان سەزىم يەسىنەن سەسكەنە باستايسىڭ. بالالىق شاعى باتپاقتى بولعان كەيىپكەردىڭ كەيىنگى ءومىرى دە كۇلىپ جارىتپايدى. ەتى ابدەن ولگەن، قورقىنىشتى، جيىركەنىشتى ارەكەتتەر داعدى بوپ سۇيەككە سىڭەدى. ءوز تىلىمەن سويلەتسەك:
«مەن ماحابباتقا سەنبەيمىن... جاساماي جۇرگەن ۇرلىق پا... مەن قورقىنىشتى فيلمدەردى ۇناتامىن. ماعان قارابايىر، ءومىردىڭ وزىندەي انايى قورقىنىش كەرەك. جاقسى جازىلعان قورقىنىشتى كىتاپ بولسا وقيمىن». ول ءبىر ءسات ءوزىنىڭ ابسۋرد وبراز ەكەنىن دە تانىتا كەتەدى: «سويلەسەم — اۋزىمنان ساندىراق شىعادى».
ءوز سەزىمىنە يە بولماي، كوڭىلى قالاعاندى تانتىپ، جانىنداعىلارعا پسيحولوگيالىق شابۋىل جاساپ وتىرادى.ءتىپتى وزىنە «جىندانعان» ەنەسىن كورگەندە «ىشتەي ماسايراپ، اكەسىنىڭ قۇنى تۇگەل قايتپاسا دا، قايتا باستاعانداي، الدەبىر راحات كۇيگە ەنەدى». قاھارماننىڭ «انتي» بولۋ سەبەبى — ول ءۇشىن ءومىر تەك قورقىنىشتان تۇرادى. باسقا ەشتەڭە ەمەس. سوندىقتان دا ءوزىن ىشتەي وسىنداي قاراما-قايشىلىققا دايىنداپ وسكەن ول بارىنە سۇلەسوق قاراۋ ارقىلى ءوزىن-وزى قورعايدى. ماڭدايىنان بەس ەلى سورى ارىلماعان بەيباق ەكەنىن بىلە تۇرا، جاسىمايدى، كەلەڭسىزدىكتى ويلاپ جۇيكەسىن توزدىرمايدى. ءتىپتى جاقسىلىققا ۇمتىلىس تا تانىتپايدى. كوشە قاڭعىباستارىنان كەشىرىم سۇراپ جۇرەتىن جانى نازىك جادىگەر قوعام الدىندا رۋحاني قورعانسىزدىعىن سەزىپ، گۇلزيراشتىڭ زامانا زاپىرانىنا جيىركەنبەس باتىلدىعىن پانا تۇتادى. وزىنىكىنەن باسقانى مويىندامايتىن، ءوزى تۇسىنبەيتىن، اقىلى جەتپەيتىن نارسەنى بار دەپ بىلمەيتىن كەمشىلىگى — ونى ءوز تانىمىنداعى قورقىنىشتى قوعامنان قۇتقارار اسىل قاسيەتتەرى. ءبىر قاراعاندا، قاسىرەتى ءتارىزدى. جۇرەگىن جاۋىپ، ساناسىن سوقىر قىپ قويعان. ءبىراق گۇلزيراش ءوزى ويلاعانداي تىم سۇيكىمسىز جاراتىلىس ەمەس. اۆتور كەيىپكەردى بۇكپەسىز سويلەتۋ ارقىلى ءارى داتتاپ، ءارى اقتاپ وتىرعان. اجەسىنىڭ ىستىق ماحابباتىن از ۋاقىت بولسا دا سەزىنىپ وسكەن بۇل قىز رۋحاني مۇگەدەك ەمەس. «ءداستۇرلى» تۇسىنىگىمىزدەگىدەي جاعىمسىز وبرازعا جاتقىزا المايسىز. بالالىقتىڭ بال كۇنىن كەشىپ جۇرگەن بۇلدىرشىنگە اجەسىنىڭ قازاسى بار عۇمىرىنا سوزىلىپ كەتە بارعان سوردى قوسا الا كەلدى. ءومىردىڭ نەگاتيۆتى جاقتارى عانا كوزىنە شالىناتىن ول اجەگە دەگەن ساعىنىشىن سۋرەتكە تۇسىرگىسى كەلدى. سولعىن تۇستەرمەن. اق، قارا. بۇل ونىڭ ءوزىمشىل ساناسىندا قالىپتاسقان ءومىر جولاقتارى ەدى. «الپامىس»، «قوبىلاندى باتىر» سىندى حالىق اۋىز ادەبيەتىمەن سۋسىنداپ، رۋحاني ازىق الىپ وسكەن. بالا كۇنىندە ولەڭ جازعان. البەتتە، جانى جاقسىلىقتى قالار، سەزىمتال جاندار ولەڭ جازۋعا قۇشتار بولىپ كەلەتىنى ايان دۇنيە.
«قىستا دا، جازدا دا
تۇرا بەرشى، كوپ گۇلدەر». قارابايىر شۋماقتاردا فيلوسوفيا جاسىرىنىپ تۇر. پاكتىكتىڭ، نازىكتىكتىڭ سيمۆولى — گۇلدىڭ قىسى-جازى سولماۋىن قالايدى. دەمەك ونىڭ جانى ىزگىلىككە قۇشتار. ادام بالاسىنىڭ ءاۋ باستا نەگىزىنىڭ تازا ەكەنىن العا تارتقان اۆتور قارا قىز جان دۇنيەسىنىڭ جىلدار وتە جۇتاڭداۋىنىڭ سەبەبىن قوعامدىق شىندىقتاردى بايانداتۋ بارىسىندا كوز الدىڭا اكەلەدى. ادام مەن قوعام اراسىنداعى بىتىسپەس تارتىس: ادام قوعامدى قالىپتاستىرا ما، جوق، قوعام ادامدى تاربيەلەي مە؟
ادام دەپ ەسەپتەمەيتىن اناسىنىڭ تاۋقىمەت ازابىن بۇل دا تارتادى. جاي عانا ەمەس، قاتتى ايايدى، ءبىراق ىشتەي.
زۇلىم، تاسجۇرەك بوپ كورىنگەن قاھارماننىڭ ءوزى ءبىر ءسات سول ادام بالاسىنىڭ زۇلىمدىعىنان جەريدى. «مەن بۇل كىسىنى جەك كورەمىن. مەن جالپى بۇلاردى وتباسىمەن جاراتپايمىن. كەنەتتەن اۋىلدان ءبىر-اق شىقسام عوي». ويتكەنى، بۇل ماسكۇنەمدەر جانۇياسى ەدى. تەكسىز ەدى. ول جۋساننىڭ ءيىسىن اڭسايدى.
«بۇل ومىردە جۋسانعا جەتەتىن نە بار. ءتىپتى ءوسىپ تۇرىسىنىڭ وزىندە جىلۋ، وشاقتان شىققان تۇتىندەي تىرشىلىك بار».
اۆتور وسى ءبىر دەتال ارقىلى سەزىمگە سەلت ەتپەس قاھارمانىنىڭ تۋعان جەرگە، اۋىلعا دەگەن ىستىق ساعىنىشىن جەتكىزەدى. وشاقتان شىققان تۇتىنگە تەڭەۋىنە قاراپ، باۋىرلارى، اناسى، كۇيەۋى، ەنەسىنە مەيىرىم تانىتپاي، قاتىگەزدىگىمەن دارالانىپ جۇرسە دە كوكەيىندە سۇتتەي ۇيىعان ءبىرتۇتاس وتباسىنا اڭسارىن دا اڭداتىپ وتەدى. تامىرىن جايعان جۋسان — كەرەگەسى كەڭگە كەتكەن ومىرشەڭ شاڭىراقتى اڭساعان جاسىرىن كۇيزەلىسىن كورسەتەدى.
رۋحاني جاراستىق تاپپاي ساناسى تۇيىقتالعان گۇلزيراش قوعامدى جاتسىنادى. اپتاپ ىستىعى ەسىنەن تاندىرىپ، مۇرنىنان قان اعىزاتىن اۋىلىنان باسقا مەكەندى قابىلدامايدى. باسقا جەردىڭ ءبارى بوتەن. ول دا بوتەن.
باۋىرلارىنان قامقورلىعىن اياماعان قولعانات قارا قىزدى ول وزىنە قاراما-قارسى، شىندىق اۋىلىنان بارىنشا الىس كەيىپكەر ەتىپ الادى. مۇنداي قايىرىمدى جانداردى سۋقانى سۇيمەيتىنىن ايتقان ول وز-وزىنە قارسى شىعادى. ەتيۋدتەگى قارا قىز ءتارىزدى مەيىرىم يەسى بولعىسى كەلسە دە، ىشكى قايشىلىق تەجەيدى، قاتىگەز قوعام قالىپتاستىرعان قيقار بولمىس جىبەرمەيدى. ايتسە دە، ءتۇپ نەگىزىندە قامقورلىق، باۋىرمالدىق سەزىمى بۇعىپ جاتقانىن جاسىرا الماي قالادى. ارەكەتسىز بولسا دا، باۋىرلارىنا اۋزىنان جىرىپ بەرىپ، تىنىمسىز قولعابىس جاساپ، مەيىرىممەن قاراۋدى ويلاپ قوياتىنىنا شۇكىرشىلىك ەتكەندەيسىڭ.
قوعامدا كوپ ەشكىم باس اۋىرتا بەرمەيتىن بومجدار تاعدىرىنىڭ الاڭداتۋىنىڭ ءوزى-اق ونىڭ قوعام جاساپ بەرگەن «تەمىر ساۋىتتىڭ» ار جاعىندا استار بوپ جاتقان ىزگى جاراتىلىسىن اڭعارتادى. ارى-بەرىدەن سوڭ انتيقاھارمان تاعدىرعا سەنەتىن يمان يەسى ەكەنىن تانىتادى.
«مەنى نە دەپ قارعايدى، مەنىڭ قانداي كىنام بار. ونى اللا كورمەي تۇر ما؟» ءوزىنىڭ جازىقسىز ەكەنىن دالەلدەپ، ادىلدىك ىزدەيدى. قانشا قىرشاڭقى بولا تۇرسا دا، وتىرىك ايتپايتىندىعىن، جالعان اقتالۋدان اۋلاق بىربەتكەيلىگىن بالا كۇنىندە اناسى تاياقتىڭ استىنا العاندا، ارەكەتىنىڭ بۇرىستىعىن ءۇنسىز مويىنداۋىنان بايقايمىز. بالاسى الكەنگە دەگەن ماحابباتى دا شەكسىز. ءوزى كورگەن تاعدىر تاۋقىمەتىن مىنا قىتىمىر ومىردەن ءالى بەيحابار بالاسىنىڭ تارتقانىن انا جۇرەگى قالامايدى.
رۋحاني داعدارىسقا ۇشىراعان كەيىپكەردىڭ ەپيلوگتاعى تولعانىسى وقىرمانعا تىڭ وي تاستايدى. شىعارما بويىندا كەزدەسكەن بار سۇراقتىڭ جاۋابىن تابامىز.
«مەن اجەم تۋرالى ويلايمىن. ول كىسى مەن ءۇشىن ۇلى جۇمباق. تىلسىمىنا بويلاي الار ەمەسپىن. بالكىم، كۇندەردىڭ ءبىر كۇنى كەزدەسەرمىز، سوندا ۇعارمىن الدەنەنى». ءوزىن ءوزى جاتسىنعان، تاريحي تامىرىنان اجىراپ بارا جاتقان انتيقاھارماندار ءۇشىن قاي جاعىنان الساڭ دا تۇنىعى لايلانباعان اجەلەر تابيعاتى تىلسىم بولىپ قالۋى زاڭدىلىق ەدى.
«سەن قاتەلەستىڭ، شامەن!»
جاڭا زامان قاھارماندارىنىڭ كۇردەلى ءبىر قىرى «كونياك قوسىلعان كوفە» دراماسىندا تەرەڭ اشىلعان. مورال تەندەنسياسىن الدىڭعى كەزەككە شىعارا وتىرىپ، اۆتور ادام پروبلەماسىن شەشۋ جولىندا تىڭ ىزدەنىستەرگە بارعان. كەيىپكەرلەردىڭ قوعامداعى ورنى ايقىن. ءبىرى سىرت قاراعاندا جۇپ-جۇمىر، سۇتتەي ۇيىعان «ۇلگىلى» وتباسى. اكە دە، شەشە دە — تاربيە نەگىزىن قالاۋشى پەداگوگ. ال شامەننىڭ قانداي ورتادا وسكەنى شىعارما شىرقاۋ شەگىنە جەتكەندە عانا اشىلادى. «قوڭىز تەرىپ» جانىن باعىپ جۇرسە دە، ىرىلىگىن بەرمەيتىن تەكتىلىكتى اڭساعان كەيۋانانىڭ دا، سول ەسكىنىڭ كوزىمەن ىمىراعا ءبىر كەلمەيتىن كەلىنىنىڭ دە ءا دەگەننەن شامەننىڭ بولمىسىنا كوڭىلدەرى تولمايدى. سۇيەگىن تانىماي وتىرعان شامەن رۋحاني جۇتاڭ، قازاقيلىقتان ادا، اكە تاربيەسىن كورمەگەن تەكسىزدىگىن تانىتىپ الادى. ءبىراق انادان دا جارىتىپ تاربيە الماعانىن كورگەندە اداسۋ ءۇشىن، باسىن تاسقا سوعۋ ءۇشىن كەلگەن سورلى ۇرپاق پا دەگەن ويعا ەرىكسىز كەلەسىڭ. قاتىگەز تاعدىردىڭ قۇرباندىعىنا اينالعان كەيىپكەرلەر اراسىنداعى قايشىلىق باتىر تاربيەسىنە كەلگەندە اسقىنا تۇسەدى. ءبىلىمىن ءومىر قاجەتتىلىگىنە ۇشتاستىرا الماعان عالىم-اكە ءوز الەمىنەن اسا الماعان. بالا تاعدىرى الاڭداتىپ جاتقان اكە جوق. انا دا، اكە دە باقىتتىڭ باعاسىن ماتەريالدىق بايلىقپەن شەكتەپ قويعان. ال بالانىڭ جان دۇنيەسى نازاردان تىسقارى قالعان. بالاراسى ءتارىزدى تاڭدى تاڭعا ۇرىپ تىنىمسىز اتقارعان ەڭبەكتەرىنىڭ ناتيجەسى كىم ءۇشىن ەكەنىن دە ويلاماعان. قىزمەتى الدىڭعى ورىنعا شىققان انانىڭ ايالى الاقانىن اڭساپ وسكەن باتىردىڭ تراگەدياسى ءتىرى جەتىمدىگىندە ەدى. شامەننىڭ تىلىمەن ايتساق، ول دا، «كۇيەۋىمەن اجىراسىپ، بالا-شاعالارىنىڭ الدىندا ءىشىپ تە، قۇسىپ تا جاتاتىن» قارىنداستارى دا جابايى مىسىقشا وسكەن. بۇل — بۇگىندە بۇكىل قوعام تراگەدياسى.
كەشەگى اۋەزوۆ نەگىزىن سالعان جەتىمدەر تاقىرىبى قازىرگى ساتتە ءتىرى جەتىمدەر پروبلەماسىنا اۋىسقان. وتباسى مۇشەلەرى مۇرنىن شۇيىرگەن شامەنگە جىگىت ءبىر ءسات قىزىعا قارايدى. ويتكەنى ولار جانۇيا بوپ شۇيىركەلەسىپ، سىر بولىسەدى. كوڭىلدەسىن قىزىمەن قوسىلا ساناپ وتىرعان انادان ول جيىركەنبەيدى، قىزعانىشتان جىلايدى. جانى قينالادى. تانىمال راسكولنيكوۆتىڭ «و ميلىە ي نەسپراۆەدليۆىە سەردسا!» دەپ قينالاتىنى بار ەدى. باتىر دا كۇيزەلەدى. ءوزىن تەك قاتاردان وزىق بولۋىن عانا قالاپ، جان دۇنيەسىنە تۋعان بولا تۇرا كىرە الماعان اكە-شەشەسىن «مەن دە ءوزىمنىڭ اكە-شەشەمدى جاقسى كورەمىن عوي، شامەن. ءبىراق كەشىرە المايمىن» دەپ باقىتسىز بالالىعى ءۇشىن، بار بولا تۇرا جوق بولعان تىرلىكتەرى ءۇشىن جازعىرادى. ال «مەن اكەمنىڭ كىم ەكەنىن دە بىلمەيمىن، شەشەمنىڭ ءوزى دە بىلمەيدى. سۇراي قالسام، شاتاسىپ ەكى-ۇش كىسىنىڭ اتىن ايتادى» دەپ جىمياتىن شامەن قورلىق تىرلىك كەشىپ جۇرسە دە، اناسىمەن قيىندىقتى ءبىر ءبولىسىپ، قۇشاق جىلۋىن سەزىنىپ وسكەندىكتەن دە ءوزىن باقىتتى سانايدى. ءتىپتى نەشە ءتۇرلى سۇمدىقتى كورسەتكەن اناسىنىڭ كەزەكتى ءبىر كوڭىلدەسىنىڭ ايۋاندىعىن جاسىرىپ قالادى. ونسىز دا جىرىم-جىرىم انا كوڭىلىنە سالماق تۇسىرگىسى كەلمەيدى. اناسى — ونىڭ «جۇرەگى.» كۇمان مەن قورقىنىش، قورلىق تاربيەلەگەن شامەننىڭ كۇردەلى، جۇتاڭ رۋحاني الەمىن، ىشكى سەزىمىن اۆتور ارنايى بەينەلەۋ تاسىلدەرىنە جۇگىنبەي-اق، ارەكەتى ارقىلى كورسەتۋگە ءمان بەرگەن. «سەن ادام ءولتىرىپ كورىپ پە ەدىڭ؟ القىزىل ىستىق قان الاقانىڭدى جۋىپ، جۇرەگىڭدە مۇز بوپ قاتىپ جاتقان كەسەك كەككە نۇرشا قۇيىلعان ءساتتى باستان كەشىپ پە ەدىڭ. قان، تەك قان عانا جۋا الاتىن، تازارتا الاتىن كەك بولادى ومىردە...» وقىرمان جان-دۇنيەسىنە اسەر ەتۋدە مادينا وسىلاي كەلەدى. قانتوگىستى اڭساپ تۇرعان شامەن كىم؟ ەندى جاۋاپ ىزدەيمىز. ءوز قىزىن ءوز اكەسىنەن قىزعانعان انانىڭ قىلىعىن قالاي تۇسىنەمىز؟ قۇندىز نەگە عايىپتان جوعالىپ كەتەدى؟ كۇمانشىل كەيىپكەرلەرمەن بىرگە وقىرمان دا كۇدىكتەنە باستايدى. بالكىم شىنىمەن باتىر... وقىرمان جاۋاپ تاپپاي دال بولادى.
ادام، قوعام، ونىڭ الەۋمەتتىك قىرلارىن تانىتۋدا جازۋشى كەيىپكەر باسىنداعى جاتسىنۋ پروسەسىن ءجيى ءسوز ەتەدى. «باقسىنىڭ مولاسىنداي وداعاي، سايعاق ءجۇرىستى» قۇندىزدان باتىر جانىنا جاقىندىق، ۇقساستىق تابادى. «مەن دە ءومىر بويى سەندەلۋمەن كەلەمىن». الەمدىك ادەبيەتپەن ارنا تاۋىپ جاتقان ءتول شىعارمالارىمىزدا 70-80 جىلدار پروزاسىنان باستاۋ العان ەكزيستەنسياليستىك تانىم كونسەپسياسى — جاتسىنۋ پروسەسى وسىنداي فيلوسوفيالىق وي تاستايدى. باتىر ءوزىن ءوزى تانىماققا قادام جاسايدى. ناتيجەسىندە ادامداردى جاتسىناتىنىن تۇسىنەدى. وزىنە «قۇلاق ەستىپ، كوز كورمەگەن» ايىپ تاعىلعاندا، ايەلىنىڭ جەتىمدەر ۇيىنەن شىققان اناسىمەن كورگەن ەستەلىكتەرىن ەستىگەندە جانى تۇرشىگەدى. «اناسىن كورىپ قىزىن ال...» ماڭدايى تاسقا سوعىلعاندا عانا قايران اجە اقىلى ەسىنە تۇسەدى.
« — ...ءقازىر ولەسىڭ. جۇرەك تالماسىنان ولگەندەي بولاسىڭ.
...ەندى ايتشى، كەتىپ بارا جاتىپ شىندىقتى ايتشى، مەن قاتەلەسكەن جوقپىن عوي؟
قاتەلەستىڭ. سەن قاتەلەستىڭ. شامەن».
كۇمان مەن كۇدىكتىڭ سوڭىنا ولىممەن نۇكتە قويىلادى. ءبىراق شىندىق قايدا؟ وبرازداردىڭ ىشكى پسيحولوگياسىن شىنشىل بەرۋدە ديالوگتار رول اتقارىپ تۇر. شامەننىڭ ءبىرىنشى كۇيەۋى دە جۇرەك تالماسىنان قايتىس بولعان. سوندا باتىردى «اۋرۋ» دەپ جازعىرعان شامەننىڭ ءوزى دەرتكە شالدىققان بولىپ شىعادى. كەيىپكەرلەرىنىڭ جۇمباق بولمىسى، پسيحولوگيالىق پايىمداۋلار ارقىلى ءومىر شىندىعى وسىلاي بەرىلگەن.
اۆتور شاعىن اڭگىمەلەرىندە سان قيلى پروبلەمالاردى كوتەرەدى. بۇل جولى دا ءوزىنىڭ جەكە كوركەمدىك قولتاڭباسى دارالانىپ تۇرادى. اۋىل مەن قالا جىگىنىڭ اراسى ادام ساناسىنداعى كەرەعارلىقتىڭ، ومىرگە كوزقاراستاعى قاراما-قايشىلىقتىڭ، جان دەرتىنىڭ شەكاراسى، جاڭا مەن ءداستۇردىڭ ايرىعى ءتارىزدى. «اۋىلدا تىرشىلىك توقتاپ قالعان. كۇندەلىكتى كۇيبەڭنەن وزگە اۋىلداعى ادامداردى ەش نارسە تولعاندىرمايدى. ەشكىمنىڭ ەسى كەتىپ، دۇنيەنى تالاق ەتپەيدى. قالاداعى ارپالىس، اعىلعان ماشينالار قانىڭدى قىزدىرىپ، جۇرەگىڭنىڭ سوعىسىن جىلدامداتادى. ءبىر نارسە بۇلىنبەي تۇرعاندا، وزىڭنەن دە، ومىردەن دە جيىركەنىپ بەزىپ كەتپەي تۇرعاندا اۋىلعا جەتىپ الۋ كەرەك». بۇل — قالاداعى جانتالاس تىرلىكتەن مەزى بولعان، اۋىلداعى قايماعى بۇزىلماعان قازاق يىسىنەن گورى، جان تىنىشتىعىن اڭساعان جۇرەك.
اناسىنا جالتاقتاپ، اكەسىنىڭ سۇراۋىمەن اتاسىنا «سالەمەتسىز بە؟» دەپ سىزىلعان نەمەرەنىڭ ەسىنە الاتىنى بار:
«كەڭ كوشەنىڭ قاق ورتاسىندا باياۋ كەتىپ بارا جاتقان قاريا اينالانى تولتىرىپ بارا جاتقانداي كورىنگەن. باسىنداعى قازاقى قالپاق پەن ۇستىندەگى پلاششى دا وزگەلەردەن بولەكتەيدى. پاتشا ءتارىزدى. كوزىنە سول ساتتەگى اتاسىنىڭ سيپاتى سيقىر بولىپ كورىنگەن. ءبىراق جاقىنداپ بارۋعا باتپادى...»
ەرتەگى ايتىپ وسىرەر اتا مەن نەمەرەنىڭ بۇگىندە الشاقتاعانى سونشالىق، سول ەرتەگىشى شالدار كوزى ءتىرى ەرتەگىگە، اڭىز تۇلعاعا اينالعان. ولاردى تۇسىنۋگە جاسىق اكە، شايپاۋ انادان العان تاربيە ورەسى جەتپەيدى. جاتسىناسىڭ، يمەنەسىڭ، ساعىناسىڭ، وكىنەسىڭ... اۆتور وسىلايشا ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى جوقتايدى.
اتاسى بەرگەن تاريحي ەڭبەككە ايجاننىڭ «ءتىسى باتپايدى». بۇل — تەكتىلىكتەن، تاريحي تامىرىنان اجىراپ بارا جاتقان ءعارىپ ۇرپاقتىڭ بۇگىنگى مىسالى.
مادينا قالامىنىڭ ىزدەنىسى بولار، ول ناقتى دەرەكتەرگە شەكسىز ءۇڭىلۋ ارقىلى ادام جانىنا تەرەڭ بويلاتادى. كەيىپكەردىڭ ءبىر عانا ءسوزى نەمەسە ءبىر عانا ارەكەتى بۇكىل بولمىسىن اشىپ بەرەتىن تۇستارى بار. «ءومىر بويى ءوزىن ىزدەۋمەن سەندەلىپ» جۇرگەن باتىردىڭ تراگەدياسى «مىسىق» اڭگىمەسىندە باسقاشا كورىنىس تابادى. «ول مىسىعىن جاقسى كورەدى...» جانۋاردى ادامنان ارتىق كورەتىنى سونشالىق، مىسىعىن جاقتىرماعانى ءۇشىن جەكە پاتەرگە كەتىپ تىنادى. جۇمىسىندا الاڭدار جاقىنى، ۇيدە دە، ءتىپتى ساياباقتا دا ونىڭ سەرىگى — جالعىز مىسىعى. جو-جوق، راسىندا، ونىڭ شىنايى سەرىگى — جالعىزدىق. نەگە؟ «ادام جالعىز قالعاندا عانا ءوزىن جالعىز سەزىنبەيتىندىگىنە» (بايرون) سەنە مە، الدە شىنىمەن دە جالعىزدىقتان جانۋار قۇتقاراتىنىنا سەنە مە؟ ارينە، مۇنىڭ ءبارى دالباسا تىرلىك. «مىسىق كوپ دەگەندە جيىرما جىل ءومىر سۇرەدى. سودان كەيىن ونىڭ جاعدايى نە بولادى؟» اۋرۋعا شالدىققان سانانىڭ ەمى نە؟ اۆتور ساۋال تاستايدى. وتىزىندا وردا بۇزار، قىرقىندا قامال الار جاستاردىڭ بەيشارالىعى، تورىعۋى ەرىكسىز تاڭقالدىرادى. ال «قاريا»، «قارعا» سىندى اڭگىمەلەردەگى كەيىپكەرلەر جالعىزدىقپەن شاراسىز دوستاسقان، قايراڭى جوق قورعانسىزدار. مادينا وماروۆا شىعارمالارىنداعى جاڭا كەيىپكەرلەردە قوعامنىڭ بۇكىل قاسىرەتى جاتقانداي. قارىشتاپ دامىعان تەحنيكامەن بىرگە جان دۇنيەسى دە «تەحنيكالانىپ»، سەزىم، مەيىرىمنەن ادا الاپات ۇرپاقتىڭ كەلە جاتۋى ۇرەي تۋعىزادى. ءبىر كوشەگە باسى سىيىسپاس انا مەن بالانىڭ («انا عۇمىر») جاعدايىن قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟ جاۋابىن ءوزىڭ ومىردەن ىزدەيسىڭ. ىشىندە دە، سىرتىندا دا ۇيلەسىم جوق ەكى بۋىننىڭ ءبىر ارناعا توعىسپاس تاعدىرى جۇرەككە تاستىڭ قوسىلار شەگى ءتارىزدى. «تاسجۇرەكتەر» پسيحولوگياسى جاس قالامگەردىڭ ادەبيەتىمىزگە بۇرىننان بار قۇبىلىس بولسا دا، وزىندىك ستيلمەن قۇبىلتا اكەلگەن ءۇنى دەۋگە تولىق مۇمكىندىك بار.
بالا مەن اتا-انا قارىم-قاتىناسى جانىڭدى تۇرشىكتىرەدى. قاي انا تۋعان قىزىمەن ءوز ويناستارىن اڭگىمە ەتىپ، قوسىلا ساناعان؟ قاي انا ءوز تۋعان قىزىن اكەسىنەن قىزعانعان؟ قاي بالا باعىپ-قاققان اتا-اناعا دەگەن بورىشىن وتەۋدەن باس تارتىپ، كارى اناسىن شەت-شەگى جوق قارا جولعا تەلمىرتىپ، كەلمەسكە كەتكەن؛ قانداي ۇل ايەلىنەن اسا الماي، نەمەرەسىن جاۋتاڭداتىپ، اكەسىن قالا شەتىنە قاڭعىرتىپ ولتىرگەن؟
«مەيىرباندىلىق دەگەنىمىز ادامزاتتى سۇيەتىن ءاربىر ادام ءوز-وزىن شەگەلەپ تاستايتىن كەرمە اعاش ەمەس پە؟» (نيسششە) دەگەن قاساڭ تۇسىنىك اياسىندا قاتىگەزدىككە ولار ءوزىن-وزى تاڭىپ تاستاعان. ءوز بوستاندىعىن ىزدەگەن، ونسىز دا وتەر دە كەتەر ءبىر تۇتام دۇنيەدە شايقاپ ءومىر ءسۇرۋدى ماقسات ەتەتىن كەيىپكەرلەر مەيىرىمدىلىك تانىتۋدى ەركىڭنەن ايىرار ادىلەتسىزدىك دەپ بىلەدى ەكەن. «ول نە سەبەپتى اكە-شەشەسىنىڭ الدىندا ءوزىن بورىشتى سەزىنۋگە ءتيىستى ەكەنىن تۇسىنبەيتىن. جوق، تۇسىنەتىن، ءبىراق وسى جەردەن الدەبىر ادىلەتسىزدىكتى سەزەتىن. نە سەبەپتى ەركىن ءومىر سۇرۋدەن قىسىلۋعا ءتيىس، نەگە ولارمەن بىرگە تۇرىپ، ولاردىڭ الدىنداعى «پەرزەنتتىك مىندەتىن» وتەۋى كەرەك. ءتىپتى قاھارمان ادامزات بالاسىنا ءتان ءتاتۋ-تاتتى، باقىتتى عۇمىر كەشۋ تىلەگىنىڭ مانىنە دە تاڭ قالادى. «جانە بارلىعىن تولىق باقىتقا كەنەلتۋ ءۇشىن جاقسى بىرەۋگە تۇرمىسقا شىعۋ مىندەتتى. سودان كەيىن ءسوز جوق، بىر-بىرىنە قوناققا بارىپ، ءتاتۋ-تاتتى ءومىر سۇرەدى». قوناق، ياعني كوپشىلىكتى جاقتىرتپايتىن ول مۇنىڭ ءبارىن «ۇجىمدىق باقىتقا» جاتقىزىپ، وزىنە ارتىق دەپ تۇسىنەدى. «ءبىر قىزىعى — ولارعا ماعان جارىق دۇنيەنى كورسەت دەپ جالىنعان جوق، ولە-ولگەنشە قارىزدار بولايىن دەپ كەلىسىمگە وتىرعان جوق. تۋسا، وزدەرى ءۇشىن، وزدەرىنىڭ قىزىعى ءۇشىن تۋدى. ال قالعانى — اركىمنىڭ ءوز ەرىگىندەگى نارسە ەمەس پە؟» تۋىسقاندىق سەزىمنەن ادا ايجان وتباسى ينستيتۋتى رامكاسىنان شىعىپ، بوگدە بىرەۋ بوپ اكە-شەشەسىنە وسىلاي ءمىن تاعادى. ءوز كوزىمەن وزگەنى دە سويلەتەدى: «ءقازىر دە ونىڭ قيمىل-قوزعالىسىن ءۇنسىز باعىپ وتىرعان كوزقاراسىنان اتالىق ەمەس، ەركەكتىك باعالاۋدى جانە ءوزىنىڭ وسىنداي كوپتى كورگەن قارتقا ۇنايتىنىن سەزەدى». اتاعا دەگەن مۇنداي ىنتىزارلىقتىڭ سانا ىرىقسىزدىعى، ەسسىزدىك ەكەنىن باعامداۋدىڭ ءوزى قانداي قيىن ەدى.
اماندىعى «ءۇي-ىشى، بالا-شاعا امان با؟» دەپ باستالاتىن قازاقتىڭ بۇگىنگى ۇرپاعى ءجون سۇراسا «اكە-شەشەم جاقسى شىعار...بىلمەيمىن...كورگەن جوقپىن...» دەپ كۇمىلجيدى. وعان نامىستانۋ دا جوق. قۇلقىن قامى كيگىزگەن تاسباۋىرلىق قامىتى باتىس مەنتاليتەتىن ءسىڭىرىپ وسكەن بۇگىنگى پراگماتيك ۇرپاق ءۇشىن تاڭسىق ەمەس تە. «ءوزىن-وزى سىيلايتىن جانە سىيلاتا بىلەتىن تاكاپپار رۋحتىڭ كۋاسى» - قاريالار ءتىرى جەتىم اتانىپ، يتكە تاستاعان سۇيەكتەي قاراۋسىز قالىپ جاتىر. سىقىرلاعان، قاۋساعان تانىمەن قوسا كۇيرەپ بارا جاتقان جارالى جانى تاعدىردىڭ بەزبۇيرەك بالالار جاساعان جاساندى تاۋقىمەتىن كوتەرمەك.
«قاريا» اڭگىمەسىندە ەسكى ۇيدەگى جالعىز شالدىڭ جالعىز سەرىگى — ءتىلسىز ماقۇلىق سارى مىسىق. ودان باسقا ەشكىمى جوق قاريا ءبىر-اق كۇندە باقىتقا كەنەلەدى. ونى باقىتقا بولەگەن توتىقۇس سويلەيتىن ەدى! جان بالاسى اياق باسپاعان، وركەنيەتتەن تىس ارالدا روبينزون كرۋزو سويلەۋدى ۇمىتىپ قالماس ءۇشىن توتىقۇسپەن تىلدەسكەن ەدى. ويتكەنى ارالدا ودان باسقا ادام جوق بولاتىن. ال قايناعان قالادا، وركەنيەتتىڭ ورتاسىندا، قالىڭ جۇرتتىڭ اراسىندا قاريانىڭ ءتىل تابىسار جان بالاسى بولماعانىنا جول بولسىن؟ وتكەن جىلدار قۇمداعى وشكەن ءىز بوپ كەتە بەرگەننەن، دارمەنسىز كارىلىگىڭنەن اراشالايتىن ءبىر ءتىرى پەندەنىڭ بولماۋىنان، كوپ بولا تۇرىپ جوق بولعاننان وتكەن قاسىرەت بار ما؟ «ادام ومىرگە جالعىز كەلىپ، جالعىز كەتەدى» دەسەك تە، ءابسوليۋتتى جالعىزدىق ادام ەمەس، جاراتقانعا عانا ءتان اقيقات ەكەندىگىنەن ادەبيەت وسى ماسەلەنى كوتەرىپ وتىر. قىزدارىن قياعا ۇشىرىپ، ءوزىن جالعىزدىققا بەرىپ قويىپ، شاراسىزدىقپەن ءماجبۇرلى تۇردە ىمىراعا كەلگەن كەيۋانا تاعدىرى دا («كەمپىر») جالعىزدىق تاقىرىبىنىڭ ايانىشتى ءبىر بولشەگى.
«كۇلكىسى كەلدى... بۇگىن اتام قايتىس بولدى دەگىسى كەلگەن. جوق، بۇگىن ەمەس، قايتىس بولعانىنا نەگىزىنەن ءۇش كۇن، بۇگىن بارىپ جەرلەپ كەلدىك. كەشە كورشىلەرى كورىنبەي كەتكەن سوڭ ۇيىنە ىزدەپ بارسا، ءولىپ قالىپتى. توسەكتە جالعىز ءوزى كورپەگە قىمتانىپ ءولىپ جاتىر ەكەن». ازا تۇتار شاقتا شىمىرىكپەي كوڭىل كوتەرىپ جۇرگەن نەمەرەنىڭ اتا جايلى بار ايتارى وسى. ءولىم دە قورقىتپايدى. وسىندايدا پسيحولوگتاردىڭ پىكىرىنە جۇگىنۋگە تۋرا كەلەدى. «ەگەر ادام ولىمنەن قورىقپايتىن بولسا، قۇل بولۋدى دا توقتاتادى». سۋىق تىرلىكتە جىلى سەزىمگە بوي ۇرۋ — قوعامنىڭ قۇلىنا اينالۋ دەگەن ۇرەي ساناسىن بيلەپ العاندىقتان دا ولار قازاعا بەيجاي قاراي سالادى. ەرتەڭگى كۇنى ءوزى دە سونداي ءمۇساپىر حالگە كەلۋ ءقاۋپى بار ەكەنىن ويلاۋ بالكىم ولارعا تىم اۋىر تيەر مە ەدى.
كىسىلىگىنەن پەندەلىگى اسىپ جىعىلىپ جاتاتىن انتيقاھارماندارىنىڭ ىزگىلىكتى اڭساپ تۇراتىنىن جوعارىدا ءسوز ەتتىك. سەبەبى قولدان جاسالعان قوعامنىڭ قاساڭ قاعيداسى تابيعات زاڭدىلىعىن تۇبەگەيلى جەڭبەك ەمەس. توسىن جاعدايمەن، ءومىر ۇسىنعان ساتسىزدىكتەرمەن بەتپە-بەت سىناققا تۇسكەندە سىنىپ كەتپەۋدىڭ قورعانىشى مەيىرىم تانىتپاۋ دەگەن فۋنكسيانى وزدەرى سەزىنبەي قوندىرىپ العان «روبوت-ادامداردا» ارتقا قايرىلۋ جوق. ايجاندى عاشىقپىن دەپ جۇرگەن باعلان «اڭگىمە-دۇكەن قۇرۋعا» دوسى ساكەنمەن وڭاشا تاستاپ كەتەدى. تاڭ قالادى. ءبىراق ساكەن ونىڭ ەڭ ءالسىز تۇسىن ءدوپ باسادى:
«ءومىر ءبىر-اق مينۋتتا وتەدى دە كەتەدى. قول قۋسىرىپ وتىرعاننان نە شىعادى. كوڭىل كوتەرۋ كەرەك ەمەس پە؟ ... ساعان قانداي ايىرماشىلىق بار. ءبارىبىر ەمەس پە؟»
اتاسى «ءولىپ قالعاندا» جىلاماعان قىزدىڭ كوزىنەن ەركىنەن تىس ىستىق جاس توگىلەدى. ىشىندەگى الدەنەنىڭ ۇزىلگەنىن تۇيسىنەدى. ول الدەنە — ادامعا دەگەن، ىزگىلىككە، جاقسى ومىرگە دەگەن سەنىم ەدى. «ەندى قالاي ءومىر سۇرەمىن؟» بۇل جالعىز ايجاننىڭ عانا ەمەس، ومىر-وزەندەگى قاڭعالاقتاعان قايىق ءتارىزدى بارلىق كەيىپكەرىنىڭ باسىندا جۇرگەن ساۋال ەدى. «ول سىرتىنان باعىپ تۇرعان اجالدىڭ دەمىن وسى ساتتە اسىرەسە ايقىن سەزىنگەن». ادام ءوزىن-وزى تولىق ءتۇسىنۋ ءۇشىن ولىمگە تىكە قاراپ، ءوزىنىڭ ماڭگىلىك ەمەستىگىن سەزىنۋ كەرەك. كەيىپكەر سەزىندى. السىزدىگىن مويىندادى. ءبىراق ءوزىمشىل سانا كىنانى باسقاعا اۋدارعىسى كەلەدى. «ەگەر ءدال ءقازىر الدەنە بولماسا، دۇنيە ءوزىنىڭ جايباراقات نەمقۇرايلىعىنان جاڭىلماي وسىلاي بەزەرىپ تۇرا بەرەتىن بولسا، ءوزىنىڭ كوزسىز جەك كورىنىشىنە ءوزى ۋلانىپ ءولىپ كەتەتىندەي كورىنگەن». ىزانى دارمەنسىزدىك جەڭەدى. ءۇمىتسىز كەۋدە، قارايعان جان، مۇزداعان جۇرەك جەپ-جەڭىل، ماعىناسىز قارا قۇسقا اينالىپ كەتە بارادى. سۇيكىمسىز جان مەن سۇيكىمسىز قارعا پاراللەلدىگى استارىنداعى تەرەڭ ءماندى فيلوسوفيا قيال ارالاس بەرىلگەن. ءوزىنىڭ قاتەلىگىن سەزىنگەن جۇرەك وز-وزىنەن جەرىنىپ، اقىر سوڭىندا جاندى ماقۇلىقتا ەڭ جەك كورەتىن جاراتىلىسى — سۇيكىمسىز قارا قارعاعا اينالىپ تىنادى.
«انا عۇمىر» مولتەك رومانىنداعى جادىگەر بەينەسى ەرەكشە نازار اۋدارۋدى تالاپ ەتەدى. «دەيسۆيتەلنو، بولشينستۆو زدوروۆىح ليۋدەي چۋۆستۆۋيۋت تريەۆوگۋ ي ۆينۋ، ۆيديا، كاك كتو-تو ۋميراەت». ادام جانىن زەردەلەر ماماندار پىكىرى وسىنداي. ءيا، جادىگەردى جاسىتاتىن، باتىلدىقتان قايمىقتىراتىن دا ونىڭ الەمگە تىم سەزىمتال، اق جۇرەكپەن قاراۋىندا جاتىر.
ءليريزمنىڭ دە قاتاڭ ءتۇرى بولاتىنىنا ەرىكسىز يلاناسىڭ. «قىستا» اڭگىمەسىندە كەيىپكەر ەڭسە باسار كوڭىلسىزدىكتى «كورەدى». ءار سوزىندە شاشاۋ جوق، شاعىن عانا اڭگىمەدە اۆتوردىڭ ايتارى كوپ. تاعى دا سول ءتىرى جەتىم — كارى شالدىڭ ۇيىندەگى ماركس، لەنين شىعارمالارى، ستالين سۋرەتتەرى، ەسكى شاپان، ەسكى كۇرتەشە سىندى باياعىدا لاقتىرىپ تاستايتىن دۇنيەلەردەن جالعىزدىق پەن كوڭىلسىزدىك ءيسى سەزىلەدى. «شاڭ». جازۋشى كەشە عانا دۇرىلدەپ تۇرعان تۇلعالاردىڭ دا، جيعان-تەرگەن دۇنيەلەردىڭ دە ۋاقىت توزاڭىنا اينالارىن، ماڭگىلىك الدىنداعى دارمەنسىزدىگىن وسىلاي جەتكىزەدى. «جاپالاقتاپ تەربەلگەن قارعا ماز-مەيرام بولعان ادامدار قۋانىش ارتىنان كەلەر اياز جايلى مۇلدە ويلاماعان. ەندى سۇرىقسىز اسپانعا قوسىلىپ، ءبارى تۇنجىراپ ءجۇر». بۇل جاي عانا پەيزاج ەمەس، تابيعات پەن ادام تاعدىرى بۇققان پاراللەليزمدە ءومىر فيلوسوفياسى شەبەر استاسقان. اتاسىنىڭ ۇيىندەگى كوڭىلسىزدىك سىيلاعان قۇلىقسىز قاداممەن ايالداماعا اياڭداعان ول «جاقىندا كوكتەم شىعادى دەپ ءوزىمدى قانشا سەندىرگىم كەلسە دە يلانا المادىم» دەيدى. كەيىپكەر تابيعات كوكتەمىن ەمەس، ادام عۇمىرىنىڭ كوكتەمىن ىزدەيدى. وسىنداي بەيۇمىت سەنىمى شەكتەگەن، جاقسىلىقتان گورى جاماندىقتى كوپ كۇتەتىن سۋىق كوزقاراس كوشى مادينا وماروۆانىڭ بارلىق كەيىپكەرىنە جالعاسىن تاۋىپ كەتە بەرەدى.
«اقتابان»، «مىسىق». وبرازدار تاعى دا تاڭ قالدىرادى. ادامعا تابىلماس مەيىرىم، ىستىق ىقىلاس نەگە ءتىلسىز ماقۇلىقتارعا اۋدى؟ «كوزدەرى باز ءبىر ادامنىڭ كوزىنەن ماعىنالىراق، تەرەڭىرەك ەدى. سويلەپ تۇراتىن». دەمەك يت قۇرلى ساناسى بولماعان پەندە پەندەدەن قايىر كۇتپەسىن دەگەن وي تۋادى. ءبىراق جاتىپىشەر سارى مىسىقتى سەنىمى جوق سەرىگى ەتەتىندەي، تايانارى جوق قارتامىس شاعىندا اش-جالاڭاش قالپىندا، ەكى كوزى ءتورت بولىپ ىشتەن شىققان شۇبار جىلاندارىن تەلمىرە كۇتەتىندەي قارتتاردىڭ نە جازىعى بار، جەر قوينىنا ۋاقىتىندا كىرە المايتىن ءمايىتتىڭ كىناسى نەدە؟ سانانىڭ اۋىتقۋىندا. «وسى ما مەنىڭ بار ادامگەرشىلىگىم؟ مەن ءوزىمنىڭ جاقسىلىعىمنان دا، جاماندىعىمنان دا شارشادىم». مادينا وماروۆا كەيىپكەرلەردى قوعامنىڭ وزىنەن الىپ وتىر، جاساندى ەمەس. كەيىنگى تولقىننىڭ ادەبيەتكە جاڭا سەرپىن بەرگىسى كەلىپ، ىزدەنىستەرگە قادام باسىپ جۇرگەنى ادام جان دۇنيەسىنە توڭكەرىس كەرەكتىگىنەن تۋىپ وتىر. قاتىگەزدىك پەن مەيىرىم، جاقسىلىق پەن جاماندىق ادام بولمىسىمەن قاتار جاراتىلعان اجىراماس، جىرى بىتپەس ارنا. ادامزات بالاسىنىڭ كوزى كورىپ، قۇلاعى ەستىمەگەن قايىرىمسىزدىقتىڭ («قاتىگەزدىك»،)، تاسباۋىرلىقتىڭ («قارعا»، «انا عۇمىر»)، ازعىندىقتىڭ («كونياك قوسىلعان كوفە»)، مەيىرىمدىلىكتىڭ («اقتابان»، «مىسىق») دا جاڭاشا ءتۇرىن انتيپود وبرازدار اكەپ جاتىر. قانشا جەردەن كەيىپكەر بولمىسى، تاعدىرى اۆتوردىڭ تانىمى، رۋحاني قالاۋىنا باعىنىشتى دەسەك تە، بۇل كەيىپكەرلەر قولدان جاسالىنعان ەمەس، قوعامدا بار، بولىپ كەلگەن، بولا بەرەتىن قاھارماندار. ءبىراق قازاق پروزاسى بوساعاسىن العاش اتتاپ وتىر.
«ءومىر كىتاپقا ەلىكتەپ تۇرعانداي»، اقيقاتى كىتاپ الەمگە ەلىكتەيدى ەكەن. ءوزى قوعامداعى وسى كەسەلگە شالدىقپاعان ساۋ ادامنىڭ مۇنداي جاعدايدى بىردەن تۇسىنە قويۋى قيىن، ارينە. ءتۇسىنۋى دە شارت ەمەس سياقتى. ويتكەنى، ءبارىبىر ءومىر تۇسىنىكسىز، تۇبىنە جەتىپ بولمايسىڭ.
ادەبيەت — قوعامنىڭ كوركەم ايناسى، ادەبي شىعارما ومىر-الەمدى فيلوسوفيالىق تۇرعىدان زەردەلەي العاندا عانا باعالى. ەندەشە مادينا شىعارمالارىنىڭ باعاسىن ارتتىرىپ تۇرعان فيلوسوفيا قانداي؟
نيسششە ايتقانداي، «راسىندا دا، ادام دەگەنىمىز — سورباتپاققا تولى اعىن با؟» باقىتسىزدىقتى كەشۋ ءۇشىن عانا كەلگەندەي جوعارىداعى گۇلزيراش، شامەندەردىڭ تاعدىرى — وسى تۇجىرىمنىڭ دالەلدەرى. الەمدە ولاردىڭ تانىمىندا سۇرقاي، مەيىرىمسىز، بايانى جوق، قاتىگەزدىك تۇنىپ تۇر. «قۇدايدى ولتىرگەن» قوعامدا ءوزىڭدى جوعالتۋعا جول جوق. وسىنداي قىتىمىر ومىردە سەن السىزدىك تانىتۋعا ءتيىستى ەمەسسىڭ، باقىتسىزدىقتى سەنىڭ بويىڭداعى قاتتىلىق، بىربەتكەيلىك جەڭبەك، سەزىمگە بەرىلۋ جەڭىلىستى مويىنداۋىڭ.
قۋىرشاقتى سابيىندەي قۇنداقتاپ، جانسىزبەن تىلدەسكەن قىزدىڭ ساناسى اۋىتقىعان، دەلق ۇلى وبراز. («كەمپىر») «بىزدەن پاتەراقى سۇراسا نە بەتىمىزدى ايتامىز، بوپەم؟ ەرتەڭ اقشا بەرىڭدەر دەسە قايتەمىز؟ سەنىڭ كوزىڭدى قۇرت دەسە نە دەيمىز؟ ولتىرەمىز دەيسىڭ بە؟» كەيىپكەر مونولوگىنان ءبىراز جايدان قانىعىپ قالامىز. وتكەن كۇننەن قالعان ءبىر سىز ساناسىنا سىزات تۇسىرگەن ءتارىزدى. ءسابيىن جوعالتقان باقىتسىز انا بولۋى مۇمكىن. پاتەردەن پاتەرگە كوشىپ، جوقشىلىق زاردابىن تارتىپ ءجۇر. ەڭ ءقاۋىپتىسى — ونىڭ ەندى ەشكىمدى ايامايتىنى. «ولتىرەمىز دەيسىڭ بە؟» پەرىشتە پەرزەنتتى وزىنشە سويلەتكەن سىڭايى سەسكەنتەدى. شىنىمەن دە جالعىز ىلىكتى قاراۋسىز كەمپىردى ولتىرە سالىپ، پاتەرىن يەمدەنۋى دە مۇمكىن عوي دەگەن ساۋال سىعالاپ تۇر.
«سەن اقىماق ايەلسىڭ. اقىماقتىعىڭ قۇدايدىڭ الدىنا بارعاندا سەنى اقتاپ شىعادى دا، توزاققا مەن تۇسەمىن»، - دەيدى كەمپىر كىسى ولتىرمەككە نيەتتەنىپ وتىرعان ايەلدى رايىنان قايتارماق بولىپ. («كۇناھار») جوق، ول اقىماق ەمەس، ءقاۋىپتى، جۇرەكسىز ايەل. ايتپەسە، كوزگە اشىق كورىنىپ تۇرعان كۇنانىڭ، ءولىمنىڭ تىكەلەي سەبەپكەرى بواتىنىن سەزە تۇرسا دا نەگە ونىڭ «ءبىر ساتكە دە تىنشىمايتىن كوزىنىڭ قاراشىقتارى كوڭىلدى جىلتىلدايدى؟» مۇندا ناعىز اقىماق كەيىپكەر ساۋلە. («قاتىگەز») جاۋاپسىز ماحابباتقا قاپالانادى. ءيا، وتباسىلى ەركەك ەكەنىن بىلە تۇرا بارعان ونىڭ ارەكەتى تۇسىنىكسىز دەگىڭ كەلەدى، ءبىراق قاي قوعامدا دا وتاعاسى، وتاناسى اتانسا دا، «ماحابباتىن ىزدەۋىن» توقتاتپاعاندار سانىن كۇرەپ تابۋعا بولاتىنى تاعى بار. ساۋلەنىڭ اقىماقتىعى بۇل ەمەس. ءدارى ءىشىپ، قينالىپ ولگەن ول جىگىتتىڭ وكىنگەنىن، ءوزىن ىزدەگەنىن، ءسويتىپ ونىڭ ومىرىندەگى ءرولىنىڭ «ماڭىزدىلىعىن» تانىتقىسى كەلىپ ەدى. ءبىراق، ءبارى بەكەر: «تۇڭعيىقتان كۇلكى باس كوتەرىپ، تاماعىمدى قىتىقتادى...سىرتقا شىقتىم. كۇن دە، اسپان دا ءوز ورنىندا. كوكتەمدە. ءوز ورنىندا. تەك ساۋلە جوق.» شىبىن ءولدى — ساۋلە ءولدى، ايىرماشىلىق جوق ەدى.
سونىمەن قاتار، مادينا وماروۆا «كۇزگى ءبىر كەشتە»، «جۇمباق»، ت.ب. اڭگىمەلەرىندە گوتيكالىق ءستيلدى قازاق تىرلىگىنە ءسىڭىستى ۇلگىدە جەتكىزە بىلگەن. اۆتور ءوزىنىڭ وسى قادامىن بىلايشا تۇسىندىرەدى: «مەنى ەزوتەريكالىق ادەبيەت، قالىپتاسقان تۇسىنىكتەن تىس، تىلسىم دۇنيە جايلى ءىلىم قىزىقتىرادى. وسى قىزىعۋشىلىعىمنىڭ جەمىسى رەتىندە كەيدە وسى باعىتتا قالام تارتامىن. سودان سوڭ گوتيكا جانرى جايلى ءسوز ايتقاندا، تاسادا تۇرىپ، ايقايمەن سەكىرىپ شىعىپ، ءبىرىن-بىرى قورقىتاتىن بالالار ويىنى كوز الدىما ەلەستەيدى. بۇل دا ءلاززاتتىڭ ءبىر ءتۇرى. بۇل جەردە كوركەمدىك جاعىنان ونەر دەڭگەيىنە جەتكەن بولسا، شىعارماعا كەز-كەلگەن تاقىرىپ وزەك بولا الاتىنىن دالەلدەپ جاتۋدى ارتىق سانايمىن»[5]. ياعني قالىپتى تۇسىنىكتى جارىپ شىققىسى كەلگەن ىزدەنىمپاز تالعام اكەلگەن دۇنيە بوپ شىقتى.
جاس قالامگەر قازاق پروزاسىندا ينتەللەكتۋالدىق دامۋدىڭ ءۇردىسى ءجۇرىپ، جاڭا قۇندىلىقتارمەن تولىعىپ جاتقانىن انىقتاي تۇسكەندەي. مودەرنيستىك پوەتيكانىڭ سانا اعىمى، فانتاستيكالىق بەينەلەۋ، ءتۇس، ت.ب. تۇرلەرىن پايدالانعان. حاراكتەرلەردەگى ساپالىق وزگەشەلىكتەر جاڭا فيلوسوفيالىق تانىم، دۇنيەتانۋ جاڭا ستيلدىك بەدەرلەر، كوركەمدىك ەرەكشەلىكتەرمەن بەرىلگەن. پوستمودەرنيزمدە ءبىرىڭعاي ستيل جوق، سوندىقتان جارىپ شىققان پوستمودەرنيستىك ستيل بولمايدى. قىسقا دا نۇسقالىق، قارابايىر ەمەس، قاراپايىم سۋرەتتەۋ، وقىرماندى بىردەن وقيعاعا تارتۋ ارقىلى قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرۋ بۇل اعىممەن قاتار كەلگەنىن دە ۋاقىت كورسەتىپ جاتىر. ءبىراق پوستمودەرنيستىك ادەبيەتتىڭ داستۇرگە قاراما-قايشى كەلىپ جاتاتىنىن ەسكەرسەك، قالامگەردىڭ شىعارماشىلىعىنا قاراپ، ناقتى شەشىم قابىلداۋ ءالى ەرتەرەك ەكەنىن، ونىڭ وسى ەكى اعىم اراسىندا ىزدەنىستە جۇرگەنىن اڭعارامىز. «ءداستۇر مەن جاڭاشىلدىقتا ەركىن جۇزەتىن، كلاسسيكا مەن پوستمودەرندى بىردەي مەڭگەرگەن پوسترەاليزم - ادام تىرشىلىگىنىڭ ماڭىزى تۋرالى ماسەلە قويادى جانە كوزگە كورىنەتىن «بەي-بەرەكەتتەن» ءوزىنىڭ عانا الەمىن» جاسايتىن كەيىپكەر ارقىلى شەشەدى».
ءبىز بۇل زەرتتەۋ ماقالامىزدا قازاق ادەبيەتىنە جاڭا ءسوز بولىپ قوسىلعان جاس پروزاشى مادينا وماروۆا شىعارماشىلىعىنىڭ ەرەكشەلىگىن كەيىپكەر بولمىسى ارقىلى اشا وتىرىپ، جالپى پروزامىزدا ءوتىپ جاتقان ۇدەرىستەردى زەردەلەۋ، ساراپتاۋ، سول ارقىلى قوعامدىق-الەۋمەتتىك ۇدەرىستەرگە شىعۋ ماقساتىن كوزدەۋگە تىرىستىق. كوپتەگەن قىزعىلىقتى ۇدەرىستەر ءجۇرىپ جاتقانىنا كوز جەتكىزدىك. «جالپى، ادەبيەت دەگەنىڭىز — ادامنىڭ جان ساعىنىشى، مولدىرلىك، تازالىق ەكەنىن ويلاعاندا، ايەل قالامگەرلەردىڭ ءومىردىڭ نەبىر قۇبىلىس، قالتارىستارىن نازىك سەزىنەتىنىن، سول ارقىلى ۇلكەن ماسەلەلەرگە شىعاتىنىن كورەمىز» (ءا.بوپەجانوۆا). ءوزىنىڭ بەيتاراپ كەيىپكەرى ارقىلى اۆتور تۇلعاسىنىڭ سان قىرلىلىعى، ادام جانىن تۇسىنۋدەگى تەرەڭ سۋرەتكەرلىگى، سىرتقى الەمنىڭ زامانداستارىنىڭ ىشكى جان دۇنيەسىنە جاساپ جاتقان توڭكەرىسىن بار بولمىسىمەن سەزىنە العاندىعى بۇگىندە پروزا سالاسىنىڭ جاڭاشا دامۋداعى بەت الىسىن كورسەتەدى. رۋحاني كەسەلگە شالدىققان قاھارماندار ارقىلى قوعامنىڭ قاسىرەتىن كوز الدىڭا اكەلەدى.
قازاق پروزاسىندا پوستمودەرنيزم ۇلگىسى ءداستۇرلى پوەتيكالىق قۇرالداردى تولىق الماستىرعان جوق، ەكەۋى قاتار دامىپ كەلە جاتقانىنا اتالعان ەڭبەكتە كوز جەتكىزەمىز.
سان الۋان وبرازدارعا كۋا بولدىق. بۇگىنگى ءومىردى اينا-قاتەسىز تانىتىپ جاتقان شىعارمالارىنان تۇيەتىنىمىز، بار تۋىندىدا ءبىر عانا قاھارمان — ۋاقىت دەپ تۇيەمىز.
ءسارۋار قاسىم ادەبيەتتانۋشى، اقىن
«اق جەلكەن» جۋرنالى
You Might Also Like
-
مادينا وماروۆانىڭ شىعارمالارىن قازاق ادەبيەتىندەگى گوتيكالىق پروزانىڭ باسى دەسەم قاتەلەسپەس ەدىم. سول سەبەپتى ونىڭ ءار كەزدە جازىلعان، ءار تاقىرىپتى قامتىعان شىعارمالارىنىڭ ىشىنەن وسى گوتيكالىق سارىن...
-
ءمادينانىڭ «جاس تولقىن» سەرياسىمەن «جالىن باسپاسى» جشس-نان شىققان «انا عۇمىر» اتتى كىتابىنا ءبىر رومانى، قىرىق شاقتى اڭگىمە، ەكى اكتىلى دراما كىرىپتى. بەلگىلى سىنش...
