اۆتور، كەيىپكەر جانە وقىرمان
قىسقا جازىلعان شىعارمانى كەيبىر وقىرمان جاقسى قابىلداپ جاتسا، كەيبىر ەگدە جاستاعىلار كەڭىستىك اياسى تار اڭگىمەلەردەن رۋحاني قۋات الماي جاتاتىندارى دا بار. وقىرمان تالعامى ءارقالاي. داعدى، سۇرلەۋ جول ادەتتەگى باعىتىنان اينىعاندا ادەبي وي-تانىمدا تارتىس، پىكىر قايشىلىعى جارىسقا ءتۇسىپ، قوعامدىق كوزقاراستىڭ ەكىگە جارىلار تۇستارى بايقالماي قالمايتىنى انىق. ماسەلەن، بۇگىنگى قىسقا جازىلعان اڭگىمەلەردىڭ نەگىزگى كوكوزەگىنە كەيبىرەۋلەر بويلاي الماي، اسىعىس بايلام جاسايتىندارى دا كەزدەسىپ قالادى. ەندى ءبىر پىكىر «قالىڭ كىتاپتاردى وقۋعا ۋاقىت تاپشى» دەيتىندەر قاتارى. كەز كەلگەن جاڭا تۋىندىنى وسىلاي توپشىلاساق، جەڭىل-جەلپى ويلارمەن جەلدىرتسەك، اۆتور ويىن، كەيىپكەرلەر قىرىن، وقىرمان تانىمىن التى قىردان مەجەلەي الماس ەدىك. شىن مانىندە قاپ-قاپ كىتاپتاردى تاۋىسۋعا ۋاقىت تاپشى، ولار وقىرمان سۇرانىسىنان الدەقاشان شىعىپ كەتكەن دەسەك، وندا نەگە الەم ادەبيەتىنىڭ تەمىرقازىعىنا اينالعان «سوعىس پەن بەيبىتشىلىك»، «ءولى جاندار»، «قىلمىس پەن جازا»، «ۇزىلگەن ۇمىتتەر» سىندى شىعارمالار ادەبيەت الاڭىنان شەتتەتىلمەدى. كەرىسىنشە اتى اتالعان روماندار ءتىزىمى بۇگىنگى كۇندەرى دە ەڭ كوپ وقىلاتىن كىتاپتار رەتىندە باعالانىپ وتىر. مۇنىڭ ءمانىسى قىسقالىق پەن سالاقۇلاشتىقتا ەمەس، ءمانىسى ساپادا، ماعىنادا، تەرەڭ ويدا.
بۇگىنگى قازاق پروزاسىنداعى جەمىس، ازدى-كوپتى اڭگىمەلەر ەرتەڭگە رۋحاني باقىت سىيلاي الا ما؟ وسى كۇندەرى قانداي اۆتورلارمەن جاقىن تابىستىق؟ نەندەي شىعارمالار دۇنيەگە كەلدى؟ جازۋشى نە ايتقىسى كەلدى؟ وقىرمان نە كۇتەدى؟ كەيىپكەرلەر ەرەكشەلىگى كەزدەسە مە؟ بۇل سۇراقتارعا قازاق پروزاسى زامان كوزقاراسىمەن بايقاستاعاندا ءار ۋاقىتتا دا جاۋاپ بەرىپ كەلگەن. مۇمكىن سانانىڭ وزگەرۋىنە بايلانىستى جىلت ەتكىش قوماقتى دۇنيەلەر ادەبيەت اۋىلىنان الىستار دا، ءبىراق ءال-قۋاتىنا قاراي سول شىعارمالار زامانداس وقىرمانىن بەي-جاي قالدىرماعانىن دا ايتا كەتۋىمىز ورىندى. جازۋشىنىڭ قالاۋى، رۋحاني دامۋى ءارقالاي. ءتىپتى ول وقىرمان ويىمەن بىتە قايناسپاۋى دا مۇمكىن. ءسىز ول ءۇشىن ونى كىنالاي المايسىز. ادەبي سىن سوت ەمەس. تاعى ءبىر قىرىنان كوز سالىپ قاراساق، سۇرانىستى وتەۋ دە قاجەت. وقىرمانمەن ساناسقان دا ءجون. ال، ساناسىپ ءجۇرمىز بە؟ قازاقتىڭ باعزى سوزىنە سالساق، «حالىق ايتسا قالت ايتپايدى». ءبىر وكىنىشتىسى - ونەر مەن ادەبيەتكە حالىق ءوز پىكىرىن ءارقاشان قوسىپ وتىرعان جوق. كەزىندە بىلسەڭىزدەر ەتتى... وتەجان ءقاناحيننىڭ «قۇدىرەت» رومانىنا زيالىسى بار، قارا جاياۋى بار، بارلىعى بىردەي سىن تاعىپ ەدى. قازىرگى زامانىمىزدا كىتاپ تاراتىپ، ءجون سۇراۋدىڭ اراسى شالعايلانعان سايىن شىعارما دا سۇيىلادى. جازۋشى دا ءوزىنىڭ قالاعانىن جازادى. سول قالاعاننىڭ ىشىنەن ارا-تۇرا جالت ەتكەن ساۋلەلەر دە كورىنبەي قالعان جوق.
«جاس تولقىن» پروزالىق جيناعىنا ەنگەن ءمادينا وماروۆانىڭ «جول ۇستىندە» دەگەن شاعىن اڭگىمەسىندەگى ادام تابيعاتىنا جات مىنەزدەر، ار الدىنداعى بويجەتكەننىڭ كۇيزەلىسكە تۇسكەن كۇيى وقىرماندى ويلاندىرماي قويمايدى. بىزگە بۇل اڭگىمەنىڭ ەتەنە جاقىندىعى قازاقى ۇعىمداعى ەلەس، ءولى مەن ءتىرىنىڭ اراسىنداعى ديالوگ، ولاردىڭ بىر-بىرىنەن قانشالىقتى رۋحاني الشاقتاعانىن كورسەتۋ ارقىلى وقىرمانىن ءبىراز ويدىڭ تەرەڭىنە سۇڭگىتۋى. وقيعا المابەك قارتتىڭ مارقۇم بولعان بالاسىمەن اۋىلعا جاياۋ كەلە جاتقان قىزدىڭ اڭگىمەسى ارقىلى داميدى. تابيعاتىنان ساقاۋ جىگىتتىڭ كەمىستىگىن اقىماقتىققا بالاعان جاس قىزدىڭ وسىنشا پەندەلىك ويعا بارۋىنا نە سەبەپ؟ ءومىر مەن ءولىم اراسىنداعى الشاقتىق مىنا ءبىر تۇستاردا ءجىتى كورىنەدى:
«— ورتالىققا جاي بارىپ پا ەدىڭىز؟
— مەن بە؟
تاڭدانعانى سونشا سۋىت جۇرىسىنەن جاڭىلىپ، بەتىمە ۇڭىلگەن. سودان كەيىن ساباسىنا تۇسكەندەي، باياعى جىلدامدىعىن قايتا تاپتى. «ەسى دۇرىس ەمەس پە؟» دەگەن ويدىڭ باسىما جاڭا كەلگەنىنە قايران قالدىم. ءوزى ساقاۋ، ءوزى جىندى. قۇداي، ساعان نە جازدىم.
— كەلىسىنشە، ولتالىقتان كەلەمىن. اۋىلدا تىعىز شالۋا بولىپ. تۇككە تۇلمايتىن شالۋا، ءبىلاق ءوزىم كەلمەسەم بىتپەيتىن بولدى.
— م-م-م، تۇسىنىكتى.»
اۆتور بۇل اڭگىمەدە قالتارىستا جاتقان كوپ ساۋالدارعا جاۋاپ ىزدەگەندەي. ءبىرىنشى جاقتان سويلەگەن جاس قىزدىڭ ساقاۋ جىگىتتىڭ الدىندا ءوزىن تىم جوعارى قويۋى ادامگەرشىلىككە جاتا ما؟ ادامدار اراسىنداعى تەڭسىزدىك، بىر-بىرىنەن ۇستەمدىگى، ءومىر كورمەگەن جاس قىزدىڭ ويىنا الگىندەي مۇسىركەۋشىلىكتىڭ قايدان كەلگەنىنە تاڭ قالاسىز. ءوزىمىز بايقامايتىن كوپ قاتەلىكتەرىمىزدى اۆتور ەسكە سالعانداي كورىنەدى. ەگەر بۇل شىعارما گوتيكا جانرىندا جازىلماسا، وقىرماندى اناۋ ايتقانداي اسەرگە بولەمەس تە ەدى. «ابايدىڭ: «ادامنىڭ تىرىسىندە جاقسىسى جوق، ولگەننەن سوڭ جامانى جوق» يدەياسىمەن ساباقتاس كەلەتىندەي.
جولدا كەلە جاتقان جاس قىز ساقاۋ جىگىتتىڭ ولگەن ادام ەكەنىن بىلمەيدى.
كەيىن اپاسى ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى:
«— جالعىز كەلگەن جوقپىن. المابەك شالدىڭ بالاسى ەكەۋمىز كەلدىك، — دەپ شىنىمدى ايتتىم.
— قاي المابەك؟
— يتتەرى بار شە.
اپام ەرنىن سىلپ ەتكىزدى.
— ونىڭ بالاسى ءولىپ قالماپ پا ەدى.
— ولمەي-اق ءتىرى. بىرگە كەلدىك دەپ تۇرمىن عوي.
اپام ساندىقتىڭ ۇستىنە وتىرا كەتتى.
— ونىڭ جالعىز ساقاۋ بالاسى اۆاريادان كەتكەن. ون جىل بولدى، مىنە.
— ساقاۋ دەيمىسىڭ؟» دەگەن ديالوگ-سوزدەن سوڭ عانا وقيعانىڭ انىق-قانىعىنا كوزى جەتەدى.
«جول ۇستىندە» اتتى بۇل اڭگىمەدە كەيىپكەردىڭ وكىنۋى، ارتىق كەتكەن ءسوزى ءۇشىن ءوزىن-وزى جەگىدەي جەۋى دە، تاۋسىلۋى دا اڭگىمەنىڭ ىشىندە كورسەتىلمەگەن. كەرىسىنشە وقىرمانعا وي سالادى. جاس بويجەتكەننىڭ اڭگىمە سىرتىنداعى يشاراسى وقىرمان كوڭىل-كۇيىمەن بىتە قايناسىپ كەتكەن. شىعارما سوڭى شەشۋىن تاپپاعان ساۋالدارمەن اياقتالادى.
«ەرتەڭىنە ۇلىعان يتتەردىڭ داۋىسى استىندا قالعان اۋىل المابەك قارتتىڭ قايتىس بولعانىن ەستىدى» دەپ بىتەتىن اڭگىمەدە نەگىزگى كۇرە تامىر المابەكتىڭ ولۋىنە بايلانىستى ەمەس تە ەدى. نەگىزگى وي-وزەگى ادامنىڭ تىرشىلىكتەگى بار باقىتىنىڭ قايدا بارا جاتقانىن باعامداۋدا ەدى. تاعى دا قايتالايمىز. ءمادينانىڭ بۇل اڭگىمەسى كەيىپكەردىڭ قالتارىستاعى ويى ارقىلى جۇمىر باستى پەندەنىڭ باسىندا بولاتىن رۋحاني مۇگەدەكتىكتىڭ بەتىن اشۋ. اڭگىمەنىڭ مىنا ءبىر تۇسىن: «ەڭ بولماسا قولىمدى قالتاسىنا سالسام عوي. ءبىراق ايەلى بار ما، جوق پا، سونى ءبىلىپ السا بولار ەدى. دەگەنمەن ەسىنىڭ دۇرىس ەمەستىگى راس بولسا، بويداق شىعار. كۇلكىم كەلدى» دەگەندى كوزىڭىزگە ەلەستەتىڭىز. قۋىستانعان كەيىپكەردىڭ جانىن جارالاعان وسىنشاما سۇرقيا ويلار دۇرىسىندا سانالى وقىرماننىڭ ءومىر ساۋالدارىمەن كۇرەسۋىنە جول اشقانداي. ءمادينا تىلسىم وقيعالار جەلىسىن الا وتىرىپ، ادامدار پسيحولوگياسىندا كەزدەسىپ جاتاتىن ەگويستىكتى كورسەتىپ بەرگەن. المابەكتىڭ بالاسىنىڭ ساقاۋلىعى بولماسا، ەسى دۇرىس ەمەس دەيتىندەي ول قانداي ورەسكەل قىلىق جاسادى؟ نەمەسە جاس قىزدىڭ ودان ارتىقشىلىعى نەدە؟ اتالعان اڭگىمەدە اۆتور، كەيىپكەر، وقىرمان ۇشەۋى ءبىرتۇتاس شىعارما سىرتىنداعى «ءومىر ءمانى» دەگەن سۇراققا بىرلەسىپ جاۋاپ ىزدەيدى.
ءمادينانىڭ «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە جارىق كورگەن «كۇزگى ءبىر كەشتە» (ميستيكالىق اڭگىمە)، «ءقادىر ءتۇنى» (ديالوگ-اڭگىمە) سياقتى اڭگىمەلەرى دە تىلسىم وقيعالارعا تولى. سوڭعى جىلدارى قازاق پروزاسىندا كەيىپكەرلەردىڭ «دۇنيەدەن جەرىنۋى»، اينالادان تازالىقتى ىزدەۋى كوبىرەك ورىن الۋدا. «كۇزگى ءبىر كەشتە»، «جول ۇستىندە» اڭگىمەلەرىندەگى المابەكتىڭ بالاسى مەن جاننا ەسىمدى قىزدىڭ (ولگەندەر) بۇ دۇنيەدەگى جەكەلەگەن ادامدارمەن عانا كەزدەسۋى تاڭ قالدىرادى. التى جاسار قىزدىڭ اسحات ەسىمدى باس جاسار بالاعا عاشىق بولۋى، باسقا جانداردى مىسە تۇتپاۋى، كوزگە ىلمەۋى ادامنىڭ تازالىقتى اڭساۋى، ومىردەن بەرەكە كەتۋىنىڭ ءبىر بەلگىسىندەي. اۆتوردىڭ: «مەن ءبىر بولمەلى ۇيدە جالعىز تۇرامىن. ۇلكەن قالادا، ميلليوننان استام حالىق تۇراتىن قالادا جالعىز بولعان قانداي ۇرەيلى، ادامعا ادام پانا بولا المايتىن بولىپ تۇر عوي سوندا» دەگەنىنەن قوعامداعى جازىلۋى قيىن دەرتتىڭ ءورشىپ بارا جاتقانىن تانۋ قيىن ەمەس. ايتپاقشى، جاننا ەسىمدى پەرىشتە قىز اسحاتتى نەگە ىزدەيدى؟ سەبەبى، اسحات تازا، ول پاك. ونىڭ كۇيەۋىن وزگەدەن قىزعانعان نەمەسە تەمەكىنى بۇرق-بۇرق بۋداقتاتقان جالعىزباستى ايەلدە نەسى بار؟ ءبىراق جالعىزباستى ايەلىمىز مارياشقا قاراعاندا ءتاۋىر كەيىپكەر. ول ويلانا بىلەدى. پەرىشتەنىڭ (مۇمكىن ولگەن قىز) وعان جاقىنداعانى دا سودان بولسا كەرەك. «ۇلكەن قالانىڭ قاي جەرىن مەكەن ەتۋدە ول ءقازىر؟ ءالى اسحاتتى جاقسى كورە مە؟ نەگە كەلدى، قايدا كەتتى؟» دەپ بىتەتىن شاعىن ميستيكالىق اڭگىمەنىڭ ايتارى كوپ.
مارات ءازىمحان، ادەبيەتتانۋشى «سىن» جۋرنالى
You Might Also Like
-
شىعارماشىلىعى وقىرمانعا رەسپۋبليكالىق مەرزىمدى باسپا ءسوز بەتىنەن تانىس، ادەبيەت كەڭىستىگىنە شىققانىنا شامامەن ونشاقتى جىلدىڭ ءجۇزى بولعان مادينا وماروۆا نەگىزىنەن اڭگىمە جانرىندا جازادى. جازۋ مانەرىم...
-
"اقتاستاعى احيكو" قويىلىمى وتكەنىنە كوپ ۋاقىت وتپەسە دە ول جايلى بىرنەشە پىكىرلەر مەن تالداۋلار جازىلىپ تا، ايتىلىپ تا جاتىر. بەلگىلى جۋرناليستەر، ادەبيەتشىلەر قويىلىمنىڭ ارتىق-كەم تۇستار...
