InfoHub Logo

ءمادينانىڭ «جاس تولقىن» سەرياسىمەن «جالىن باسپاسى» جشس-نان شىققان «انا عۇمىر» اتتى كىتابىنا ءبىر رومانى، قىرىق شاقتى اڭگىمە، ەكى اكتىلى دراما كىرىپتى. بەلگىلى سىنشى، مادەنيەتتانۋشى ءاليا بوپەجانوۆانىڭ العىسوزىندە كىتاپقا كىرگەن شىعارمالار حاقىندا پروفەسسيونالدى پىكىر ايتىپ، جازۋشىنىڭ نەگىزگى شىعارماشىلىق بەلگىلەرىن اتاپ وتكەن.

اۆتور ايەل ادام، كىتاپ پەن كىتاپقا كىرگەن روماننىڭ اتى «انا عۇمىر» بولعاندىقتان قالىپتاسىپ قالعان «پرەدراسسۋدوك» بويىنشا ايەلدىك تابيعاتتان تۋاتىن كوركەمدىك سيپات كۇتكەنىمىز راس. ولاي بولماي شىقتى. جازۋشىلارعا «جاس» دەگەن انىقتاۋىش قوساتىن جاستا بولعانمەن، ءمادينا جاس جازۋشىعا كەلەتىن دەڭگەيدەن اسىپتى. وسى سەبەپتى شىعارمالارىنا كوركەمدىك باعا بەرگەندە، جاستىعىنا قاراپ «سكيدكا» جاساۋدىڭ قاجەتى جوق سياقتى.

وتكەن عاسىردىڭ 70ء-شى جىلدارىندا بولۋ كەرەك، «باتىستا قالىڭ-قالىڭ روماندار وقىلمايدى، ەندى جول-جونەكەي ۆوكزال، اەروپورتتا، ۇشاق، پوەزدا وقىپ تاستاۋعا بولاتىن ميكرورومانداردىڭ ءداۋىرى تۋدى» دەگەن سوزدەردى ادەبي گازەت، جۋرنالداردا كەزدەستىرىپ جۇردىك. كەيىنىرەك كەڭەس وداعىنىڭ بالتىق جاعالاۋى ەلدەرىندە، رەسەيدە ادەبي اينالىمعا تۇسە باستاعان سياقتى ەدى. ءمادينانىڭ «انا عۇمىر» رومانى 25 بەت ەكەن، مولتەك رومان دەپ بەرىپتى. جاسىراتىن، جاباتىنى جوق، بۇعان دەيىن مولتەك روماندى دا، وسى تاقىرىپتا جازىلعان تالداۋلاردى دا وقىپ كورمەگەندىكتەن، 25 بەتتە روماندىق مازمۇندى قالاي بەرەدى ەكەن دەگەن قىزىعۋشىلىقپەن وقىپ كەتتىك. روماننىڭ: «توڭىرەك مۇلگىگەن تىنىشتىققا كەنەت وراندى»، — دەگەن ءبىرىنشى سويلەمىندەگى «كەنەت» ءسوزىنىڭ ورنىنا العاش كەلىسە الماي بارىپ، كەلەسى سويلەمدەردى، العاشقى ابزاستى وقىعاننان كەيىن بارىپ دۇرىس كوردىك. از كولەمدە كوپ ايتۋ ءۇشىن وسىنداي قولدانىس قاجەت ەكەن. وسىدان ارى قاراي مولتەك رومان ماتىنىنە ساق قاراپ، ۇڭىلە ءتۇسىپ وقۋ كەرەك دەگەن وي كەلدى. پرولوگتا ايتىلاتىن وقيعالار ءالى ادەبي وقيعاعا، كوركەم فابۋلاعا اينالماعان. بايانداۋ 1-جاق پەن 3-جاقتىڭ سينتەزى. 3-جاقتان بايانداۋداعى «ول»، «ونى» دەگەندەر اۆتور-بايانداۋشىنىڭ ءوزى بولىپ سەزىلەدى. بايانداۋشى بىردە جاس بالا، بىردە اۆتورلىق سۋرەتتەۋ دەڭگەيىندە. وتكەن شاقتى سۋرەتتەي وتىرىپ، وسى شاققا اۋىسا سالادى. «تاعى دا اجەسى ەسىنە ءتۇستى»، — دەگەن سياقتى قۇرالداردى پايدالانىپ قايتادان وتكەن شاققا، تىم ارىگە كەتە بەرەدى. بايانداۋشىنىڭ جاسى، ءتۇر-تۇسى، ءاتى-جونى ءالى بەلگىسىز، ال كوركەمدىك ۋاقىت بىردە 9 ايلىق بالاعا بارسا، ودان وقۋشى بالاعا كەلىپ، ەسكە الۋشى — بايانداۋشىدان تىم ارىدەگى اشارشىلىق، سوعىس جىلدارىنا كەتەدى. بۇل ۋاقىت اياسىنداعى مول اۋىسۋلار كوركەمدىك تۇرعىدا كىبىرتىكسىز، تابيعي جىلجيدى.

ال ناق وسى شاقتاعى سۋرەتتەۋ ءبىر-اق جەردە: «ول توڭا باستاعانىن سەزدى. ءبىراق كەرى قايتقىسى كەلمەدى. ءقازىر جاڭبىر قۇيىپ، دۇنيە استاڭ-كەستەڭ بولسا دا كەرى قايتا المايتىنداي». پرولوگتاعى ءاربىر شەگىنىس — ماعىنالىق بولىكتەگى وقيعالار «تولىق ەمەس» — قاداۋ-قاداۋ شتريحتار، كەيىپكەرگە، مەكەنگە قاتىستى ەشبىر اتاۋلار، تابيعات سۋرەتى، ادام پورترەتى جوقتىڭ قاسى، كوركەم فابۋلا شىعاراتىن، وبراز اشاتىن كوركەمدىك ەلەمەنتتەر از. وسى سەبەپتى بۇل جەردىڭ كوركەمدىگىنە، سۋرەتتىلىگىنە باعا بەرەتىن مۇمكىندىكتەر دە از. العاش تىم جۇتاڭ بوياۋلى بولىپ كورىنگەنمەن، كوپ ۇزاماي-اق وتە از كولەمدە اۋقىمدى مازمۇن كوتەرگەن جان-جاقتى پروزا بولىپ كورىندى. قاتال رەاليستىك بايانداۋ دا بار: «ەسىنە تاعى اجەسى ءتۇستى. قىرىق تورتىندە دۇنيەدەن وزعان كەنجەسىنىڭ قازاسىن كوتەرە المادى. اجەسى ون ءۇش بالا تاپقان كەمپىر ەدى. سوعىس الىپتى، جۇت الىپتى، اۋرۋ-سىرقاۋ الىپتى. ۇشەۋى وسى كۇنگە جەتتى. سولاردىڭ كەنجەسى بۇنىڭ اكەسى ەدى. اجەسى — ول ءۇشىن اكە دە، شەشە دە، سوندىقتان بولار، ەسى كىرىپ قالسا دا اكە ءولىمى وعان ونشا اسەر ەتە قويماعان. وزىنەن كەيىن بۋىنى بەكىمەگەن ءتورت بالا بار، شەشەسى جەسىر قالدى. ۋلاپ-شۋلاپ جىلدا شىلدەحانا وتكىزەتىن شاڭىراق بۇك ءتۇستى. ازاماتىنان ايىرىلدى. بۇل جاعداي ونىڭ قاپەرىنە كىرىپ-شىقپاپتى. ءتىپتى، ول كۇندەردى قۇربى بالالارىمەن ويناپ، كوڭىلدى وتكىزگەنى ەسىندە».

پرولوگتا بايانداۋشىنىڭ وتكەن ومىرىندەگى نەگىزگى مەجەلەر كورسەتىلگەن. رەاليستىك سيپاتتا باياندالعان. پرولوگتىڭ سوڭعى كولەمدى ابزاسىنداعى شىعارماشىلىق تۇلعا، لەوناردو دا ۆينچي، مونا ليزا جايلى ءپالساپالارى بار وقىمىستى بايانداۋلار الدىڭعى جاعىنان انىق تومەن. ءارى قاراي رومان توعىز بولىم-اڭگىمەدەن تۇرادى. اڭگىمەلەر كەيدە ءبىر جەلىنىڭ بولىگى بولسا، كەيدە دارا شىعارما تۇرىندە. اۆتور-بايانداۋشى ءبىر بولىم-اڭگىمەسىنىڭ سوڭىندا: «سول ءبىر كەزدەر جونىندە شاعىن ەتيۋد جازعان ەدىم»، — دەپ كەلەسى اڭگىمەسىنە كوشەدى. العاشقى «بالالىق شاق» اڭگىمەسىندە تازا 1-جاقتان بايانداۋعا اۋىسىپ، پرولوگتا شتريح تۇرىندە عانا ايتىپ وتكەن ولەڭ جازاتىن بالا قىز تاقىرىبىن قالىڭداتا، دامىتا تۇسەدى. ءالى دە ديالوگ جوق، سۋرەتتەۋ جوقتىڭ قاسى. ءبىراق وبراز شىعىپ كەلە جاتىر. بايانداۋدا اۆتورلىق سامويرونيا ايقىن كورىنەدى. «قارا قىز» دەپ اتالعان كەلەسى بولىمىندە ەندى بايانداۋ ايقىن ءۇشىنشى جاققا اۋىسىپ، «بالالىق شاقتا» «ءوزى جايىندا» اڭگىمە ايتقان قىزدى سىرت كوزبەن، اۆتورلىق بايانداۋمەن سۋرەتتەيدى. الدىڭعى بولىمدە «ءوزىن-وزى سىناعان» قىزدى ەندى اۆتور باسقا تۇرعىدان كەلىپ «سىنايدى». وسىدان وبراز تەرەڭدەي اشىلىپ كەلە جاتىر. وسى ءبولىمنىڭ ەكىنشى جارتىسىندا بايانداۋ قايتادان ءبىرىنشى جاققا اۋىسادى: «قارا قىز دەپ وتىرعانىم، وزدەرىڭىز سەزگەن بولارسىزدار — مەن»، — دەپ اڭگىمە اۋانىن ەتەنە كۇيگە قايتا اۋىستىرادى. اكە-شەشەسىنەن ەرتە ايىرىلعان، اجەسىنە قاراپ قالعان، ودان ايىرىلىپ، اعايىن بوساعاسىندا، ينتەرناتتا ءوسىپ كەلە جاتقان قىزدى «اياماي» سۋرەتتەپ، اجەپتاۋىر تانىمدى وبراز دەڭگەيىنە جەتكىزگەن. «قاڭعۋدى ون-ون ءبىر جاسىندا باستاعان، شەشەسى سابايتىن، قان-جوسا ەتىپ دۇرەلەيتىن، تاياق جەگەندى سۋقانى سۇيمەيتىن، ءوزى ىنىلەرىن سابايتىن، تەمەكىنى دە، اراقتى دا ەرتەرەك تاتقان، سونداي بولعانىنا وكىنبەيتىن، «تيمۋر جانە ونىڭ كومانداسىنداعىداي» بالالاردى سۋقانى سۇيمەيتىن، وعاش قىلىقتارىمەن ءوز سۇيكىمىن ءوزى كەتىرەتىن، وسى قىلىقتارى ومىردە كوپ كەدەرگى كەلتىرگەن، ەرتە ولەڭ جازا باستاعان» قىزدىڭ وبرازى ابدەن اشىلعان. سۋرەتتەۋى از، كوبى بايانداۋ ارقىلى. اۆتور ءوزىنىڭ قاتالداۋ رەاليزمىن ارتىقتاۋ قولدانعان سياقتى. «بوياۋشى، بوياۋشى دەگەنگە ساقالىن بوياعانداي». بايانداۋشى ەكى ءتۇرلى. 3-جاقتان كەلگەندە ۇستامدىلاۋ، اقىلدىلاۋ اۆتورلىق بايانداۋ، 1-جاقتان كەلگەندە بايانداۋشى — كەيىپكەردىڭ جاس شاماسىنا قاراي وزىندىك ەرەكشەلىگىن ساقتاۋعا تىرىسقان. پرولوگتا ايتىلىپ قانا وتكەن كەيىپكەرىن كەلەسى ەكى بولىمدە العا جىلجىتىپ، تەرەڭدەتە ءتۇسىپ اشادى. مولتەك روماننىڭ كەلەسى، اڭگىمە، ەتيۋد پە، نوۆەللا ما، بولىمدەرى كەيىپكەر ءومىرى اعىمىنىڭ جۇيەلى بارىسىن ساقتاۋعا تىرىسپاي، جەكە، دارا شىعارماعا جاقىن فورمادا بەرىلگەن. روماننىڭ باسىنداعى (پرولوگتاعى) كەيىپكەرمەن (ءالى اتى بەلگىسىز) كەلەسى بولىم-اڭگىمەلەردەگى كەيىپكەرلەرمەن بايلانىسى بارىن ءبىلدىرۋدى اۆتور قاجەت دەپ تۇرماعانداي. ناقتى بايلانىسىن بىلدىرەتىن ىلىك، كوركەمدىك قۇرال جوق. ءبىراق سول كەيىپكەر ەكەنى اۆتورلىق ينتوناسيادان، شىعارما تابيعاتىنان سەزىلەدى. «ماحاببات» دەپ اتالعان بولىمدە بۇرىنعىدان مۇلدەم بولەك پوەتيكاعا، ديالوگتى ماتىنگە، سۋرەتتەۋگە اۋىسقان. نەگىزىندە 3-جاقتان باياندالاتىن بولىمدە: «مەن ماحابباتقا سەنبەيمىن. جانە ماعان بۇل سەزىمگە ەشكىم سەنبەيتىندەي كورىنەدى. ويىن. بارلىق ەرەجەلەرى بەكىتىلگەن، قالىپتاسقان، ادەمى ويىن»، — دەيتىن ءبىر عانا 1-جاقتان باياندالاتىن ابزاس بار. ءبولىمنىڭ ونە بويىنداعى ديالوگتار كەيىپكەرلەردىڭ مىنەزىنە، وبرازىنا ساي كەلىپ وتىرعانمەن، كەيدە ومىردە ايتىلاتىن سوزدەردەن اۋىتقيتىنداي جەرلەرى بار. ءبولىم ماحاببات جايلى رەالدى، جاقسى اڭگىمە. اۆتور ماحاببات جايىن ايتۋ ءۇشىن ءومىردىڭ ءبىر ەپيزودىن قالقىپ قانا العان، «ءبارىن ايتپاعان». بۇل ارادا ازداپ جازۋشىلىق پەندەلىك تە كورىنەدى. ومىرلىك-اق دەيتىن سۋرەتتەۋلەردىڭ، ديالوگتاردىڭ ىشىندە ادەبيلەنگەن، وقىمىستىلانعان بىرەر بەلگىلەر كەزدەسىپ قالادى. وسى جەردى قاتال، زاماناۋي رەاليزم دەيمىز بە، الدە ءبىراز شىعارماشىلىق «كوكەتستۆوسى» بار انىقتاما حابار دەيمىز بە؟ الدە اۆتور «ءوزىن-وزى سىناۋدى» قىزىقتاپ كەتكەن بە؟ بۇل بولىمدەگى ديالوگتان باسقا ءماتىن بولىكتەرىن قىسقارتىپ قىرناي تۇسسە، حەمينگۋەيدىڭ شاعىن شىعارمالارى پوەتيكاسىن ەسكە تۇسىرەتىن سياقتى. وسى ءبولىم سوڭىندا جەكە-جەكە اڭگىمە رەتىندە دە جۇرە بەرەتىن اڭگىمەلەردى ءبىر شىعارماعا بىرىكتىرۋ ءۇشىن بە: «...ال، مەنىڭ تۇرمىسقا شىققانداعى حيكايالارىم مىنانداي شاعىن نوۆەللالارعا اينالدى»، — دەپ العا سىلتەپ جىبەرەدى. «قولدان جاسالعان شاراپ» بولىمىندە ديالوگتى سۋرەتتەۋى قويۋلانا ءتۇسىپ، ءداستۇرلى پروزاعا اۋىسا باستاعان. ءومىردىڭ ءبىر سۇمدىق، سوراقى كورىنىسى — ىشكىش، ادامي ۇستانىمداردان ايىرىلعان ەنە، ىشسە توقتاي المايتىن كۇيەۋ. ءبىز كوبىنە رەسەي تەلەارنالارىنان كورەتىن جاعداي. بۇل تاراۋدا كەيىپكەر اتتارى (گۇلدار، جاڭگىر) بەرىلگەن، ازداعان تابيعات سۋرەتى بار. ەنەسى ەكىقابات گۇلداردى اراق ءىش دەپ قيناۋدا. كوپ بولماسا دا، قازاقتار اراسىندا دا كەزدەسە باستاعان كورىنىس. اشتى رەاليستىك سيپاتتا سۋرەتتەلگەن. اۆتور ءار ادام (وبراز)، ءار سيتۋاسياعا ءار ءتۇرلى ادامداردىڭ ءار ءتۇرلى باعا بەرەتىنىن نازىك تالداۋمەن كورسەتكەن. ءبولىمنىڭ سوڭىنداعى: «— ىشپەيمىن. بالا ەمىزىپ ءجۇرمىن. ىشپەيمىن. — مەن جاڭگىرگە ەكىقابات كەزىمدە شامپانعا جەرىك بولدىم. كۇنىنە بىرەۋىن، كەيدە ەكەۋىن ىشەتىنمىن. ءبىر ساۋ جۇرگەن كۇنىم جوق شىعار. ەشتەمە جوق. قول-اياعىن بالعاداي ەتىپ تۋدىم. باي قىلىپ وتىرسىڭ عوي. — ىشپەيمىن. بولدى. جۇرەگىم اينىپ كەتتى. — وندا، بالام، ءما، سەن ىشە سال. مەن ونىڭ بەتىنە قارادىم. ول دا باسىن شايقادى. — ءاي، بالام-اي، قاتىنىڭنان قورقاسىڭ-اۋ!». كەيىگەن كەيىپپەن ستاكانداعىلاردى بوتەلكەگە قايتا قۇيا باستادى. ساۋساقتارى ءدىر-دىر ەتەدى. شاشىلىپ-توگىلىپ جاتىر شارابى. اشۋلانىپ تۇرعانى، نە ماسكۇنەمدىكتەن قالتىراپ تۇرعانى بەلگىسىز. ءبىراق مەن بۇل كىسىنىڭ قولى قالتىرايتىنداي دەڭگەيدە ماسكۇنەم ەمەس ەكەنىن بىلەمىن. ىشەدى. جاقسى ىشەدى. ءبىراق ماسكۇنەم ەمەس. ازىرشە ماسكۇنەم ەمەس. دەمەك، اشۋ، ىزا. ماعان جىندانىپ تۇر. ىشتەي ماسايراپ، اكەمنىڭ قۇنى تۇگەل قايتپاسا دا، قايتا باستاعانداي، الدەبىر راحات كۇيگە ەندىم»، — دەگەن ءماتىننىڭ كولەمى شاعىن بولسا دا كەيىپكەردىڭ (گۇلداردىڭ) جان دۇنيەسىنىڭ كۇردەلى قاباتتارىن اشىپ تۇر. اجەپتاۋىر كەشىرىمدى، ادام دا تانيدى، ءبىراز كەكشىلدىگى، پەندەلىگى دە بار. «كوكتەم بالاۋسالىعى كەتكەندە...» اڭگىمە-بولىمى بولەك اڭگىمە دە سياقتى. ءبىراق روماننان تىس جەكە العاندا كوركەمدىك قۇنى تومەندەپ كەتەرى انىق. اڭگىمەنىڭ العاشقى جارتىسى تۇگەلدەي ەر ادامنىڭ ىشكى مونولوگى. اتى بەرىلمەگەن. مونولوگ يەسىنىڭ وقۋشىلىق كەزەڭنەن وتىزدارعا كەلگەن، ۇيلەنگەن، بالالى بولعان كەزىنە دەيىنگى ءومىرى ءبىر جارىم بەتتە باياندالعان. ءبولىمنىڭ ورتاسىندا: «ايەلىن قاشان شىنداپ جەك كورە باستادى؟ ەسىندە جوق»، — دەپ باستاپ، اۆتورلىق بايانداۋعا كوشەدى. ەندى ونىڭ وتە پىسىق ايەلى گۇلزيراش سۋرەتتەلەدى. ەكى كەيىپكەر دە دارالانعان، تانىمدى، تۇسىنىكتى وبرازدار. روماننىڭ ءون بويىندا كەلە جاتقان قىز وسى بولىمدەگى «ويشىلدىڭ» مەكتەپتە وقىپ جۇرگەندە سۇيگەن قىزى بولۋ كەرەك. وسى بولىمدەگى گۇلزيراش ەمەس. وسى جەرگە كەلگەندە ايتارىمىز — اۆتور-بايانداۋشى كەيىپكەردى، وقيعانى ءار ءتۇرلى تۇرعىدان كورىپ، ءار قىرىن اشا تۇسۋگە تىرىسادى. وبراز، وقيعا بۇتىندىگىن قاتاڭ ساقتاۋدى ماقسات ەتپەيدى. جالپى ءومىردى بەرۋگە تىرىسادى. ءبولىمنىڭ ەكىنشى جارتىسىندا بايانداۋ 1-جاقتان، جاڭاعى گۇلزيراشتىڭ اتىنان جۇرەدى. كۇيەۋىنە بەرىلگەن مىنەزدەمە الدىڭعى جارتىسىنداعى قالپىن ساقتاسا، مۇندا الدىڭعى جارتىسىنداعى قاتال، سۋىق، پىسىق گۇلزيراشتىڭ جۇرەگىنىڭ تۇكپىرلەرىندە مەيىرىمدىلىك نىشاندارى دا بار ەكەنى كورسەتىلىپ، وبراز رەتىندە تەرەڭدەي تۇسكەن. روماننىڭ «ايىم دا سەن...» جانە «عاليا» بولىم-اڭگىمەلەرىن بولمەسە دە بولار ەدى. گۇلزيراشتىڭ كۇيەۋى (وسى بولىمدەردە جادىگەر دەپ اتالادى) وقۋشى كەزىندە سۇيگەن قىزىن ىزدەپ الماتىدان 2500 شاقىرىمداعى قايىڭدىعا اتتانادى. عاليا جالعىز، جۇپىنى تۇرادى، تۇرمىسقا شىقپاعان. كەيىنىرەك ەسى اۋىسقانى بىلىنەدى. ءبىر بەسىكتەگى بالانى ۇرلاپ اكەلىپ، جادىگەرگە كورسەتەدى. « — مىندا قارا. توردە بەسىك تۇر. عاليا قولىمەن ىمداپ شاقىردى. بالا جاتىر. ءتىرى بالا، پىسىلداپ ۇيىقتاپ جاتىر. مەن عالياعا قارادىم. ول جىمىڭ-جىمىڭ ەتەدى. — ەكەۋىمىزدىڭ قىزىمىز. — قا-لايشا؟ — سەن مەنى تاستاپ كەتكەندە ىشىمدە قالىپ ەدى بۇل قىز. ەكەۋىمىزدىڭ قىزىمىز. — مۇمكىن نەمەرەمىز شىعار. مەن ونىڭ ەسۋاس ەكەنىن كەنەت، ءبىر مەزەتتە ءتۇسىندىم. جالعىز، ەشكىممەن ارالاسپايدى، بىرەۋدىڭ بالاسىن ۇرلاپ اكەلىپ، ايتىپ تۇرعانى مىناۋ. سۋىق تەرىم بۇرق ەتە ءتۇستى. — جوق. عاليا باسىنداعى ورامالىن سىپىرىپ، بەتىن باستى. — قىزىمىز دەپ تۇرمىن عوي، قىزىمىز. — عاليا، عالياش، قايدان الدىڭ بالانى، ايت، ماعان ايتشى، قورىقپا. — ەسىڭدە مە، سەن ماعان ۇيلەنبەيمىن دەدىڭ عوي. ۇيلەنبەيمىن دەدىڭ. سوندا مەن بالا كوتەرىپ قالعان ەدىم سەنەن. ءبىراق ايتپادىم. بالا ءۇشىن، امالسىز قالدىرعىم كەلمەدى قاسىمدا. مىناۋ سول بالا. سەنسەڭ دە، سەنبەسەڭ دە وسى. مەن ءبىلىپ تۇرمىن عوي. بۇل سول بالا قايتا كەلىپ تۇر، كوردىڭ بە، بەسىگىمەن. ءبىزدىڭ قوسىلعانىمىزدى ءبىلىپ، قايتا كەلىپ تۇر». جادىگەر ەسى شىعىپ، «كەتەمىن» دەگەن ءسوزدى ايتا الماي تۇرعاندا «سەن ءبىزدى قايتا تاستاماقسىڭ با؟»، — دەگەن سۇراقتى ەستىپ، تۇرا قاشپاق بولعاندا: «بار، كەتە بەر، تۇسىنبەگەن ەكەنسىڭ» دەگەن ءسوزدى ەستىپ ۇيدەن شىعا جونەلەدى. بۇل ءبولىم «انا عۇمىر» رومانىنىڭ ەڭ كوركەم بولىگى. جوعارى دەڭگەيدەگى ەپيكالىق پروزا. رەاليستىك سيپات تا، پسيحولوگيا دا بار. وسى ستيلىنەن تانباسا، ءمادينانىڭ جاقسى پروزايك بولماعى انىق. روماننىڭ سوڭعى ءبولىمى «قارعىس» دەپ اتالىپتى. روماننىڭ باسىنداعى باستى كەيىپكەردىڭ باياعى ىشكىش ەنەسى. سونداعى جاڭگىر مۇندا جادىگەر دەپ تە اتالادى. روماننىڭ اياعىنا قاراي گۇلزيراش دەپ اتالعان كەيىپكەر مۇندا «كەلىن» دەپ قانا ءجۇر. ەنەسى جاڭگىر — جادىگەردىڭ جوعالۋىنا سەن كىنالىسىڭ دەپ، عاليا وقيعاسىن دا ايتىپ بەرەدى. وندا عاليانى بالاسى «تاستاپ كەتىپ» سودان سۋعا باتىپ ولگەن دەيدى. باستى كەيىپكەرىمىزدى «ءبىزدى باقپاساڭ قارعايمىن» دەپ قورقىتادى. رومان سوڭىندا ەپيلوگ بەرىلگەن. شاعىن ەپيلوگتى ويلى، سالماقتى سويلەمدەرمەن باستاپ، ءارى قاراي كوتەرىڭكى رومانتيكالىق ستيلدە بىرەر سويلەم قۇراپ، اقىرىندا ايەلدىك، انالىق تابيعاتتان تۋاتىن ويلارمەن اياقتالعان. كولەمى شاعىن پوۆەستەي عانا روماندى كۇدىكپەن وقي باستاپ ەدىك. اياعىندا كوزىمىز جەتكەنى — رومان ەكەنى. روماندىق مازمۇن، ءومىر انىق بار. ءمادينانىڭ «انا عۇمىر» جيناعىنا كىرگەن اڭگىمەلەرى قىرىق شاقتى، جيناقتىڭ نەگىزگى بولىگى. جيناقتاعى العاشقى اڭگىمە «ەمشى اپا» 1-جاقتان ءدال، ۇنەمدى ستيلمەن باياندالعان، ديالوگتار اراسىندا قىسقا سۋرەتتەۋلەرى بار، وتكىر سيۋجەتسىز، شىمىر تارتىسسىز ليريكالىق جوباداعى اڭگىمە. شۇعىل ديناميكا، قىزىقتى وقيعا بولماسا دا اۆتور ادام ويىنا، جان دۇنيەسىنە اسەرلى اڭگىمە شىعارعان. اڭگىمە پوەتيكاسى — ءدال، جىلى، كىسىلىكتى سيپاتتا. «ءبارىن» (پەيزاج، پورترەت، قيمىل، ميميكا) الا بەرمەي، كوركەمدىك ماقساتىنا كەرەگىن عانا العان. اڭگىمە رۋحاني فۋنكسياسىن تولىق اتقارىپ تۇر. «جاقسى كورۋ» اڭگىمەسى نەگىزىنەن ديالوگتاردان تۇرادى. ءومىر تەك ديالوگتاردان تۇرمايدى. اڭگىمەدە ادەبي ماقسات ءۇشىن ديالوگتاردى ۇتىمدى پايدالانعان، جاساندى بولىپ كورىنبەيدى. وقىپ وتىرعاندا 4-5 جاسار بالانىڭ ەركە، تەنتەك مىنەزبەن اناسىن جاقسى كورۋى نازىك بايقاعىشتىقپەن بەرىلگەن. وتە رەالدى. اڭگىمە فينالىندا اناسىن جاقسى كورۋى شەكتەن شىعىپ، مازاسىزدىققا اينالعان بالانى 4-5 جاسار دەپ وتىرعانىمىزدا «ول بار بولعانى توعىزدا ەدى» دەۋى كوڭىلىمىزگە قونا قويمادى. «قۇدايى تاماق» اڭگىمەسىندە اۋىلداعى ءبىر ءتيپتى كورىنىستى بەرگەن. اڭگىمەلىك سيۋجەت، وقيعا جوق دەسە دە بولادى. جىلى، بايقاعىش كوڭىلدەن شىققان سۋرەت قانا. اۆتور كىشكەنتايدى كورە العان جانە بەرە العان. «قىستا» اڭگىمەسىندە دە ادەبي فابۋلا، سيۋجەت جوق دەرلىك. ءبىراق ۇلكەن ءومىر بار، سۋرەت بار، اياۋشىلىق سەزىم بار. كارى ادام، كارى ءۇي، كارى ءومىر. جارتى بەت اڭگىمە — تولىققاندى اڭگىمە. ءمادينانىڭ رومانىندا تەنتەك قىز وبرازى باسىم جۇرسە، مۇنداعى قىز باسقاشا — ەرەسەك، بايىپتى، تەرەڭ. الدە رومانداعى قىز تەنتەك بولىپ كورىنگىسى كەلدى مە ەكەن. اڭگىمەنىڭ سوڭعى سويلەمى وتە مىقتى: «سول جولى ايالداماعا كەلە جاتىپ، جاقىندا كوكتەم شىعادى دەپ ءوزىمدى قانشا سەندىرگىم كەلسە دە يلانا المادىم». ءمادينا مىقتى پەيزاجيست ەمەس. «جاڭبىر» اڭگىمەسىنىڭ باسىندا ازداعان تابيعات سۋرەتى بار. تابيعاتتى تەك شىعارمانىڭ كوڭىل-كۇيىن اشا ءتۇسۋ ءۇشىن عانا الاتىنداي. «مەنىڭ اۋىلىم» اڭگىمەسى قازاق ادەبيەتىندەگى ەڭ ءبىر ءتيپتى تاقىرىپتاردىڭ بىرىنە جازىلعان. بەس بالاسى بولسا دا ۇيدە جالعىز قالىپ جول باققان كارى انا: «امان بولسىن ايتەۋىر...» دەۋمەن وتىر. ءبارىمىزدىڭ اۋىلىمىزدا كەزدەسەتىن كورىنىس. كوپ جازىلعان تاقىرىپ. ءمادينا ەڭ قىسقا جولدى تاڭداپ العان. «ماحاببات تۋرالى» اڭگىمەسى تريپتيح. «ازامات»، «گۇلىم»، «اسەل» دەپ ۇشكە جىكتەگەن. وتە رەالدى وي-ارەكەتتەر سۋرەتتەلگەن. اۆتور اسىرىپ، نە تومەندەتىپ جىبەرمەيدى. شىندىقتان دا قاشپاي، ءوزىن دە اياماي، قۇرعاق، قىسقا بايانداۋدىڭ ءبىر جاقسى ۇلگىسىن جاساعان. وسى كولەمنەن اۋىتقىمايدى، كەيدە مول، كەيدە ءشول ەمەس، تۇپ-تۋرا. ءتىلى ءدال، ناقتى. ماحابباتتى اسىرەلەمەگەن. وسىنىسىنا تاڭقالاسىڭ. ءدال فيزيولوگيالىق ماحاببات. اۆتور-بايانداۋشى ءوزىن دە «ادەمىلەمەيدى». وسىنىسىمەن ازداپ «براۆادا» جاساي ما دەپ قالاسىڭ. جالپى، ءمادينادا قىسقا مينياتيۋرا، ەتيۋدتەر تۇرىندەگى دە، تولىققاندى ەپيكالىق سيپاتتا جازىلعان كولەمدى اڭگىمەلەر دە بار. قاتال رەاليزم مەن جىلى ليريكا، گۋمانيستىك سارىن كىرىگىپ جۇرەتىن دە، ءارقايسى جەكە تۇرىپ اڭگىمەنىڭ نەگىزگى قىرىنا اينالاتىن دا جەرلەرى بار. انىق اڭگىمەشى. رومانى دا جەكە اڭگىمەلەردەن قۇرالىپ وربىگەن. سۋرەتتەپ وتىرعانىنا قاداپ باعا بەرىپ، تىكەلەي پىكىرىن كورسەتپەيدى. كومپوزيسيا، سيۋجەت، تارتىس، ت.ب. كوركەمدىك ەلەمەنتتەردى ارنايى قاداعالامايدى. ءمادينادا، ارينە، ءجونى كەلمەيتىن دە اڭگىمەلەر بار. «كۇزگى ءبىر كەشتە» اڭگىمەسىندە 5-6 جاستاعى قىز بالانىڭ انومالدى ماحابباتى سۋرەتتەلسە، «جارتاس باسىندا» اڭگىمەسىندە نە ايتپاق ويى بار ەكەنىن تۇسىنە المادىق. ءمادينانىڭ ءوزى تۇسىنە مە ەكەن؟ باسقا دا بىرنەشە اڭگىمەسىن جيناققا كىرگىزبەسە دە بولار ەدى دەپ ويلادىق. جيناققا كىرگەن «كونياك قوسىلعان كوفە» اتتى ەكى اكتىلى دراماسىنا «حيچكوكشالاعاندا» دەپ انىقتاما بەرىپتى. مۇنىڭ نە ەكەنىن بىلمەدىك. ارعى اتالارى باتىر، بي، شەشەن بولعان، ءوز اكە-شەشەسى قىزمەت ىستەگەن، اۋقاتتى وتباسىندا تۋىپ-وسكەن باتىر مەن اكەسىنىڭ كىم ەكەنىن بىلمەيتىن، بالالار ۇيىندە وسكەن، بىلاپىت ءومىر كەشكەن شەشەسى بار، شەشەسىنىڭ كەزەكتى كوڭىلدەسى 12-13 جاسىندا باليعاتىنان ايىرعان شامەننىڭ ۇيلەنۋىنەن دراما وقيعاسى ءوربيدى. كەيىن شامەن تۋعان قىزىڭا كوز سالدىڭ دەگەن ايىپپەن كۇيەۋى باتىردى ۋ بەرىپ ولتىرەدى. دراما ماتىنىنە زەر سالعاندا باتىردىڭ اتا-اناسىنا توعىشار دەگەندەي ايىپ تاعىلسا، شامەننىڭ شەشەسى ادام قالپىنان كەتكەن ايەل. قىزى اناۋ. بۇل درامادا اۆتور بەيتاراپ دەگەنمەن دە، كەز كەلگەن شىعارمادا اۆتورلىق تەندەنسيا بولادى. وسى تۇرعىدا ادەبيەتتە ايگىلى مىسال بار. گونچاروۆتىڭ «وبلوموۆ» رومانىندا جانى تازا، ءبىراق مەيلىنشە ەنجار، جالقاۋ يليا اتتى باس كەيىپكەر بار. ءومىرى نەگىزىندە ديۆان ۇستىندە وتەدى. اتالعان رومان جايلى جازعان «چتو تاكوە وبلوموۆشينا» اتتى ماقالاسىندا نيكولاي دوبروليۋبوۆ ريەۆوليۋسيالىق تەندەنسيا تابادى. بۇعان رومان اۆتورى قاتتى تۋلاپ قارسى بولعان. ءمادينانىڭ دراماسىن وقىعاندا دا اۆتورلىق تەندەنسيانى بايقاعانداي بولدىق. باتىردىڭ توعىشار وتباسىنان شامەننىڭ بىلاپىت شەشەسىن، شامەندى جوعارى قوياتىنداي. وسى ارادا ءمادينا «حيچكوكشىلاپ» كەتكەن سياقتى كورىندى. «انا عۇمىر» كىتابىنا جازعان العىسوزىندە سىنشى، مادەنيەتتانۋشى ءاليا بوپەجانوۆا م.وماروۆا شىعارماشىلىعى جايىندا: «...ءداستۇر مەن پوستمودەرننىڭ اراسىنداعى قاراما-قايشىلىقتى جوياتىن پوسترەاليستىك جازۋدىڭ ماشىقتارى»، — دەپتى. پوسترەاليزمنىڭ ءدال نە ەكەنىن بىلە قويماعاندىقتان ءمادينا پروزاسىنىڭ جاقسى ۇلگىلەرىنەن ءبىراز زاماناۋيلانعان بەيىمبەت مايلين مانەرىن كورگەندەي بولدىق. شاعىن ەتيۋد، مينياتيۋرا تۇرىندەگى اڭگىمەلەرىنىڭ ەڭ جاقسىلارىنان شەرحان مۇرتازانىڭ مولتەك اڭگىمەلەرىندەگى پوەتيكانى، ليريكالىق لەپتى بايقادىق. قازىرگى جاستاردىڭ الەمدىك ادەبيەت اعىمىنان قۇلاعدارلىعىن، ءبىز اتىن ەستىمەگەن اۆتورلاردى وقيتىندىعىن، ورىس، شەت تىلدەرىندەگى قالىڭ جۋرنالداردى اقتاراتىندىعىن ەستيمىز. سوندىقتان ءبىزدىڭ اۆتور ءستيلى جايلى پىكىرلەرىمىز ءوز اۋىلىمىزدىڭ اياسىنان شىعىپ وتىر.

رافات ءابدىعۇلوۆ، ءقا №5 /3325/ 20013 ج.

---