جالعاس
جايلاۋداعى جايلى تىنىشتىققا كوك جۇزىنەن كوز تىككەن كۇمىس كۇن كۇلىم قاعىپ، جەر بەتىنە شۋاعىن مولىنان شاشىپ تۇر. كوكتەممەن ىلەسە كەلگەن سارىالا قازدار قاڭقىلداپ ۇشىپ بارادى.
جالعاس اتاسىنان قالماي، سۋ الۋعا ەرە كەلگەن. مايلىباي اقساقال سارقىراپ اعىپ جاتقان بۇلاق باسىنا تاقاپ كەلىپ:
— بۇل — قاسيەتتى تۇما. سۋى قاقاعان قىستا جىپ-جىلى بوپ جاتادى دا، وسىنداي اپتاپ ىستىقتا سۇپ-سۋىق بوپ تۇرادى. قاسيەتىن وسىدان-اق بىلە بەر. — دەدى نەمەرەسىنە كوز قىرىن سالىپ، — «ءبيسيميللانى» ايتىپ، بەتى-قولىڭدى جۋىپ ال! ىشسەڭ دە بولادى. دەرتكە داۋا، اۋرۋعا شيپا بولادى دەسەدى بىلەتىن جۇرت. ارلى-بەرلى وتكەن جولاۋشىلار بۇندا سوقپاي كەتپەيدى.
اتاسى شەلەگىنە سۋ تولتىرىپ الىپ، قايتۋعا ىڭعايلانا باستادى. جالعاس قوس الاقانىمەن سۋ الىپ جايلاپ ۇرتتاپ كوردى دە، بەتى-قولىن جۋدى. راسىندا دا تاپ-تاستاي ەكەن.
— اتا، انا تالعا نەگە شۇبەرەك بايلاپ تاستاعان؟ — دەدى جالعاس جوتاداعى جاپىراق جايا باستاعان جالعىز اعاشقا كوز قاداپ.
— ول كيەلى اعاش. بۇنى اقتىق بايلاۋ دەيدى. ادامعا ۇزاق ءومىر سىيلايدى، باسىنا ب ا ق قوندىرادى، پالە-جالادان ساقتايدى دەگەن ىرىم عوي.
— جانسىز اعاش ادامعا قالاي جاقسىلىق جاسايدى؟
— كەز-كەلگەن نارسەنىڭ جانى، جۇرەگى بولادى. كەرەك دەسەڭ، اعاش پەن سۋدىڭ دا بويىندا جان، كەۋدەسىندە جۇرەك بار، ولار ءتىپتى سويلەيدى دە.
— تىلدەرى جوق قوي، قالاي سويلەيدى؟
— سويلەيدى، جانىم! سويلەگەندە قانداي! سەن ونى ۇعا المايسىڭ!
— اتا، ءسىزدى قاسقىر مەن جىلاننىڭ ءتىلىن بىلەدى دەيدى عوي!
— كىم ايتتى؟
— اۋىل ادامدارى. سەنىڭ اتاڭ اۋليە عوي دەيدى... قاسقىر شاۋىپ، جىلان شاقپاس ءۇشىن مالدارىنا ارنايى تۇمار تاعادى دەيدى، راس پا؟
— مەن شىر ەتىپ جارىق جالعانعا كەلگەننەن بەرى تابيعات اياسىندا عۇمىر كەشىپ كەلەمىن. وسىناۋ جىلاندى ولكەسىنىڭ توپىراعىن باسىپ، تاۋ-تاسىن كەزىپ ءجۇرمىن. ءبارىمىزدىڭ دە ءتۇپ تامىرىمىز تابيعاتقا بايلانعان!
— نەگە بۇل جەردى جىلاندى دەپ اتايدى؟
— جىلاننىڭ ورداسى بار. كەزىندە جىلان پاتشالىعى بولعان دەسەدى.
— قورىقپايسىزدار ما؟
— نەسىنە قورقامىز؟! جىلانداردىڭ ءوز تىرشىلىگى، ءبىزدىڭ ءوز ءومىرىمىز بار. ولار جايدان-جاي تيىسپەيدى. ەگەر ءوزىڭ سوقتىقساڭ، كەگىن الماي قويمايدى. سوندىقتان جىلان كورسەڭ، اۋلاق ءجۇر. وردالى جىلاندار ءتىپتى كەكشىل كەلەدى.
— اتا، ءسىزدى جىلاننىڭ ءتىلىن بايلاپ تاستايدى دەيدى عوي!
— ونى كىم ايتىپ ءجۇر تاعى؟
— بالالار...
كيىز ۇيگە تاقاي بەرگەندە الدارىنان اجەسى شىقتى. جالعاس جۇگىرىپ كەلىپ قۇشاقتاي الدى. ساپاركۇل اپا دا نەمەرەسىن باۋىرىنا باسىپ، ەمىرەنە يىسكەدى دە، اعاش جاڭقالارىنا وت تامىزىپ، سارى ساماۋرىننىڭ كومەكەيىنە بىرتىندەپ توعىتا باستادى. كوك ءتۇتىن كولبەڭ قاعىپ، بۋداقتاي جونەلدى.
جالعاس كيىز ءۇيدىڭ ىشىنە كىردى. اتاسى ءتور جاقتاعى قۇراق كورپەنىڭ ۇستىنە جايعاسىپ جاتىر. اجەسى داستارحان جايىپ، شاي ءمازىرىن ازىرلەدى. جالعاس جاڭا پىسكەن باۋىرساققا بالقايماقتى قوسىپ سوعىپ الدى دا، ءبىر كەسە ءسۇتتى ءسىمىرىپ سالىپ، استىنان سۋ شىققانداي تەز تۇرىپ كەتتى. اتاسى:
— ءاي، مىنا ىستىقتا قايدا باراسىڭ؟ — دەپ داۋىس كوتەرە بەرىپ ەدى. اجەسى:
— بارسىن! ويىن بالاسى عوي! — دەپ تىيىپ تاستادى.
كۇن شىجىپ تۇر. جەر ءجۇزى كوكتەپ-كوگەرىپ، كوزدىڭ جاۋىن الارداي قۇلپىرا تۇسكەن. كوبەلەكتەر مەن ينەلىكتەر ۇشىپ-قونىپ ءجۇر. ماڭايدى كوزىمەن ءبىر شولىپ شىقتى دا، كولبەي ۇشىپ بارا جاتقان كوك كوبەلەكتىڭ سوڭىنان تۇرا ۇمتىلدى. قانشا قۋسا دا، ۇستاي المادى. جەتكىزەر ەمەس، ەنتىگىپ، القىنىپ-اق قالدى. بويى ءجىپسىپ، ماڭدايىنان تەر شىقتى. دەمىن باسىپ الماققا ايالداعانى سول ەدى، كوبەلەكتەن كوز جازىپ قالدى. جان-جاعىنا جالتاڭداي قاراپ از-كەم تۇردى دا، كوزىنە ەشتەڭە كورىنبەگەن سوڭ، سۋعا شومىلۋدى ويلاپ، وزەن جاققا قاراي اياڭدادى. جاعالاۋعا جەتە بەرە قىزىل گۇلدىڭ ۇستىندە شوقيىپ وتىرعان ىرىلەۋ شەگىرتكەگە كوزى ءتۇستى. تاقاپ كەلدى دە، ۇستاماق بولىپ قولىن سوزا بەرىپ ەدى، شەگىرتكە شىر ەتىپ ۇشىپ كەتتى دە، اناداي جەرگە بارىپ قايتادان قوندى. جالعاس بىر-ەكى قادام اتتاي بەرە شي اراسىندا جاتقان سوپاقشا اق جۇمىرتقالارعا كوزى ءتۇسىپ، كىلت توقتاي قالدى. تاڭىرقاي قارادى دا، بىرەۋىن جايلاپ قولىنا الدى. ىپ-ىستىق. اقىرىن شايقاپ كوردى. ىشىندە بىردەڭە بار سياقتى. ءبىرتۇرلى دىبىس شىعادى. قىزىعۋشىلىعى ارتىپ، نە ەكەنىن كورگىسى-اق كەلدى. كوپ ويلانىپ جاتپادى، قولىنداعىسىن قالعان جۇمىرتقالاردىڭ ۇستىنە سالماقپەن تاستاي سالدى. بىرت ەتكەن دىبىس شىقتى دا، جىلىمىق بىردەڭە بەتىنە شاشىراپ كەتتى. قاراسا، ەكى-ۇشەۋى بىردەي جارىلىپتى، بىرەۋىنىڭ ىشىنەن قىزىلقۇرت سياقتى بىردەڭە شىعىپ كەلە جاتىر. جەردەن تاس الا سالدى دا، بار كۇشىمەن لاقتىرىپ كەپ جىبەردى. جۇمىرتقالار بىت-شىت بولدى. قىزىق كورىپ، تاعى دا بىر-ەكى مارتە تاس اتتى. ۇيانىڭ تاس تالقانى شىقتى. كەنەت اناداي جەردە جالپاق باسىن قاقشيتىپ الىپ يرەلەڭدەپ كەلە جاتقان بىلەكتەي قارا شۇبار جىلاندى بايقاپ قالدى. تۇلا بويى تۇرشىگىپ، توبە قۇيقاسى شىمىرلاپ قويا بەردى. جالما جان ۇيگە قاراي جۇگىرە جونەلدى. اياعى اياعىنا تيمەي، زىمىراپ كەلەدى. اجەپتاۋىر ۇزاپ كەتىپتى، جەتە السايشى. قورىققانىنان جىلاپ تا جىبەردى، ەكى كوزدەن جاس پارلاپ كەلەدى. داۋىسى قاتتىراق شىعىپ كەتسە كەرەك، ءبىر پالەگە ۇشىراعانىن سەزىپ، اتاسى مەن اجەسى ۇيدەن قاتار شىقتى. جالعاس ەنتىگىپ جەتكەن بويدا اتاسىنىڭ قۇشاعىنا ەنە بەردى. ونە بويى قالشىلداپ، قول-اياعى ءدىر-دىر ەتەدى.
— نە بولدى، جانىم؟ — دەدى اتاسى سۇراۋلى جۇزبەن. — نەدەن قورىقتىڭ؟
— جىلان... جىلان... — دەدى جالعاس ارت جاعىنا جالتاقتاپ.
مايلىباي اقساقال نەمەرەسىنىڭ بىردەڭەنى بۇلدىرگەنىن بىردەن ءبىلدى. قاباعى ءتۇسىپ، ءتۇرى بۇزىلىپ كەتتى. جان-جاعىنا جالتاقتاي قارادى دا، نە ىستەرىن بىلمەي ابدىراپ قالعان كەمپىرىنە:
— مىنا بايقۇس بالاعا يە بول! ەشقانداي ارتىق قيمىلعا بارماڭدار! — دەدى دە، قارسى قاراپ قازديىپ تۇرا بەردى.
جالعاس كوپ ەشتەڭە تۇسىنە قويماسا دا، ءبىر سۇمدىقتىڭ بولارىن ءىشى سەزدى. باعاناعى ءوزى كورگەن جىلاننىڭ اتاسىنا جاقىنداپ كەلىپ، جالپاق باسىن قاقشيتىپ تۇرا قالعانىن كورىپ، زارەسى ءزار تۇبىنە جەتتى. ەكەۋىنىڭ اراسى بىر-ەكى-اق قادام. بىر-بىرىنە قارسى قاراپ، قيمىل-قوزعالىسسىز قاتتى دا قالدى. وسىلاي ارباسىپ ۇزاق تۇردى.
جالعاس اڭ-تاڭ كۇيدە اۋزىن اشىپ، كوزىن جۇما بەردى. اجەسى دە ءۇنسىز، نەمەرەسىن تاس قىپ قۇشاقتاپ العان. سۇرى قاشقان كەسكىن-كەيپىنەن قاتتى قوبالجىپ تۇرعانى بايقالادى.
اتاسىنا قارايدى. كوزدەرىن الدىعا قاداي، قاققان قازىقتاي قاتقان دا قالعان. ءتۇرى قاراسۇرلانىپ، كۇپتەي بوپ ءىسىنىپ بارادى. جىلان دا جالپاق باسىن قاقشيتىپ، جەردەن كوتەرىلە تۇسكەن. ىس-ىس ەتىپ، ايىر ءتىلى جالاڭ-جالاڭ ەتەدى.
ءبىر مەزەت اتاسى قىلقىنا قىرىلداي باستادى. ماڭدايىنان تەر سورعالاپ، كوزى قانتالاپ، ءجۇزى قىزارىپ كەتتى. قاراسا، اتاسىنىڭ القىمى ىسىنگەنى سونشا، جەيدەسىننىڭ وڭىرىندەگى تۇيمەسى تىرس ەتىپ ءۇزىلىپ، جەرگە ۇشىپ ءتۇسىپ، دومالاپ كەتتى. سوندا بارىپ اتاسى ءسال جەڭىلدەگەندەي كورىنىپ، داۋىسىن قاتتىراق شىعارىپ دۇعا وقي جونەلدى. كەنەت جىلاننىڭ باس جاعى دوپتاي دومالانا بەرىپ، ۇرلەنگەن شارداي بىت-شىت بوپ جارىلدى. مىلجا-مىلجاسى شىققان جىلان سىلق ەتىپ قارا جەرگە سۇلاپ ءتۇستى.
مايلىباي اقساقال از-كەم ۋاقىت مەڭ-زەڭ كۇيدە مەڭىرەيىپ تۇرىپ قالدى دا، ءبىر كەزدە ەسىن جيعانداي ەڭسەسىن تىكتەپ:
— ءبىر اجالدان قالدىم! — دەدى داۋىسى جارىقشاقتانىپ. — بۇگىننەن قالماي كوشۋ كەرەك!
— ويباي، اياق استىنان قايدا كوشەمىز؟ — دەدى بايبىشەسى ۇرپيە قاراپ.
— بۇندا ەندى قالۋعا بولمايدى! بيدايىق جاققا كوشەمىز!
ءسوزدى وسىلاي كەلتە قايىرعان مايلىباي اقساقال اناداي جەردە ارباعا سۇيەۋلى تۇرعان وتكىر بالتانى الا سالىپ، باۋىرى جارقىراپ جاتقان شۇبار جىلانعا تاقاپ كەلدى دە، جەتى جەردەن شورت شاپتى. جەتى شۇڭقىر قازىپ، جەتى بولىككە بولىنگەن جىلاننىڭ دەنەسىن بولەك-بولەك كومىپ تاستادى دا، ۇلكەن ءبىر جۇمىس بىتىرگەندەي از-ماز تىنىستاپ الىپ، كوش قامىنا كىرىسىپ كەتتى.
كيىز ۇيلەر جىعىلىپ، شارباق قورشاۋلار بۇزىلدى. كورپە-توسەك پەن ىدىس-اياقتار بۋىلىپ-تۇيىلە باستادى. مال ورىستەن قايتىسىمەن-اق جولعا جينالىپ، اتتىڭ باسىن جاڭا قونىسقا قاراي بۇردى.
اتاسى جىلانعا نە ىستەدى، ول قالايشا جارىلىپ ءولدى؟ جايلى جايلاۋدى تاستاپ، نەگە شۇعىل كوشىپ كەتتى؟ بۇنىڭ ءبارى جەتى جاسار جالعاسقا بەيمالىم سىر بوپ قالا بەردى. تەك اتاسى مەن اجەسىنىڭ تۇكسيگەن قاس-قاباعىنان وسىنىڭ بارىنە كىنالى ءوزى ەكەنىن انىق سەزىندى دە، اۋىلداعى اكە-شەشەسىنە تەزىرەك جەتۋگە اسىقتى.
مايلىباي اقساقال جالعاستى ات اربامەن اۋىلعا اپارىپ، اكە-شەشەسىنىڭ قولىنا تاپسىرىپ تۇرىپ:
— ەشۋاقىتتا ۇيانى بۇزۋعا، شاڭىراقتى ويرانداۋعا بولمايدى! — دەدى سالماقپەن ءسوز ساباقتاپ. — كەز كەلگەن كەۋدەسىندە جانى بار تىرشىلىك يەسى ءۇشىن مەكەنى مەن ۇرپاعىنان ارتىق ەشتەڭە جوق!
وسى ءسوز جالعاستىڭ كوڭىلىندە ماڭگىگە ۇيالاپ قالدى. سودان بەرى ۇيا كورسە اينالىپ وتەتىندى ادەتكە اينالدىردى.
You Might Also Like
-
كۇزدىڭ قارا سۋىعىندا ماسكەۋ بيلەۋشىسى IV يۆان 150 زەڭبىرەك، تەمىر ساۋىت قۇرسانعان 150 مىڭ اسكەرىن باستاپ، قازان قالاسىنا كەلىپ جەتتى. بۇل ۋاقىتتا قازان بار - جوعى 30 مىڭ سارباز جيناپ ۇلگەرگەن ەدى. ...
-
...قاراڭعى كوشەمەن بەلi يiناعاشتاي يiلە تۇسكەن قاريا قوس قولداپ ۇستاعان تاياعىنا سۇيەنە، قالت-قۇلت ەتiپ، ارەڭ ءجۇرiپ كەلەدi ەكەن دەيدi. ول جاقىنداعان سايىن جاڭىل ونى شىرامىتا ءتۇسiپ، اقىرى ءوز ەنەسi ەك...
