قازاننىڭ قۇلاۋىن قايقى قىلىشپەن تۇسىندىرەتىن تاريحشىلارعا قارسىلىق
كۇزدىڭ قارا سۋىعىندا ماسكەۋ بيلەۋشىسى IV يۆان 150 زەڭبىرەك، تەمىر ساۋىت قۇرسانعان 150 مىڭ اسكەرىن باستاپ، قازان قالاسىنا كەلىپ جەتتى. بۇل ۋاقىتتا قازان بار - جوعى 30 مىڭ سارباز جيناپ ۇلگەرگەن ەدى. جاۋ اسكەرىنىڭ سانى بەس ەسە، ال قارۋ-جاراعى 20-30 ەسە كۇشتى ەكەنىن قامالداعىلار ۇرەيلەنە قارادى. بۇل شايقاسقا ءقۇلشارىپ مولدا، نوعاي يزەنەش بي، تۇمەندىك كەبەك باتىر، دەربىش باتىر، ءسۇيىنشالى باتىر، اتاقتى شورا باتىردىڭ ىنىلەرى - شاپقىن، اتالىق، يسلام، الىكەيلەر قاتىستى. سونىمەن تاتارلار استاناسى ءۇشىن جان الىسىپ، جان بەرىسكەن شايقاس باستالدى. جاۋ اسكەرى كوپ ۋاقىتقا دەيىن بوگەلىپ، بەتى قايتا باساعان ەدى، ەڭ اقىرىندا IV يۆاننىڭ بۇيرىعىمەن زەڭبىرەكتەر گۇرسىلدەپ قويا بەردى. ەدىلدىڭ بويى قىرىلعان ادام داۋىسى مەن اتىلعان زەڭبىرەك ۇنىنە تۇنىپ كەتتى. كەزىندە باتۋ حان قۇرىلىسىن باستاپ، كەيىن ۇلىق مۇحمەد جاڭارتقان اتاقتى قازان شاحارى قيراعان ۇيىندىگە اينالدى. 500 مىڭ قازاندىق تۇرىك-تاتارلار قازا تاپتى، قانشاما قىز-كەلىنشەكتىڭ ارى توناۋعا ءتۇستى. ءىV يۆان:
«ايەلدەر مەن جاس بالالاردى عانا قالدىرىپ، قالعانىن تۇگەلدەي قىرىڭدار» - دەگەن پارمەن بەردى.
باستارى كەسىلگەن، قولدارى شابىلعان ءولى دەنەلەردى ەدىلمەن تومەن قاراي سالمەن اعىزىلدى. بۇل ولىكتەردى كورىپ شوشىنعان استراحان جۇرتى ورىستار كەلمەي تۇرىپ بەرىلۋدىڭ قامىنا كىرىستى. نوعايلار مەن استراحاندىقتار مۇنداي سۇمدىقتان زارەلەرى ۇشتى. ال ىسمايىل ءوزىنىڭ وداقتاسى ءىV يۆاننىڭ كىم ەكەنىن ەندى ءتۇسىندى. ونىڭ قولىندا قانداي قارۋ بار ەكەنىن ەندى ۇعىندى.
بۇل جان شوشىرلىق وقيعا تۋرالى تاريحي دەرەكتەردە بىلاي جازادى:
«داريانىڭ ارعى بەتىندە جايىلىپ جۇرگەن جەتىم لاق، ءولى دەنەلەردىڭ ءۇستىن باسىپ ءوتىپ، بەرگى بەتكە شىعاتىن ەدى».
قازان وقيعاسى – تۇرىك حالىقتارىنىڭ جۇلدىزى سونە باستاعانىن كورسەتتى. بۇل جالعىز قازاننىڭ قۇلاۋى ەمەس، وزگە دە وردالاردىڭ ماڭدايىنا ەرتە مە، كەش پە تيەتىن شوقپاردىڭ قانداي بولاتىنىن كورسەتكەن وقيعا بولدى. اجالمەن تالاي بەتپە-بەت كەلىپ، قازاندى قورعاپ قالعان سافا گەرەيدىڭ سۇيىكتى جارى سۇيىمبيكە ەندى قاس جاۋى شاح اليگە كۇشپەن تۇرمىسقا شىقتى. ال ونىڭ ۇلى وتەمىس گەرەي مۇسىلماندىقتان باس تارتىپ، شىركەۋدە شوقىندىرىلدى. وتەمىس گەرەي ەندى “الەكساندر” دەپ اتالدى.
بۇل بارىنەن بۇرىن ناعاشى اتاسى ءجۇسىپ ءبيدىڭ جۇرەگىن قان جىلاتتى. قازاننىڭ كۇل-تالقانى شىققانىن كوزىمەن كورگەن ول ءوزىنىڭ انتيورىستىق كوزقاراسىنا تولىق سەنىمدى ەدى. كورەگەن ءبيدىڭ كورگەن كوكجيەگىندە كوشپەندى ەلدىڭ كۇنى باتۋعا تاياعاندى. ولاردىڭ ءارقايسىسى ءوز الدەرىنشە تۇياقتارىن سوڭعى رەت سەرمەپ قالۋعا ۇمتىلدى. سوڭعى كەزدەرى تاريحشىلار مەن كوزى قاراقتى وقىرماندار اراسىندا قازان، استراحان مەن ءسىبىردىڭ قۇلاۋىنا، التىن وردانىڭ بولشەكتەنىپ، ىرىپ-شىرۋىنە ءوزارا قىرقىسپەن قاتار كومەك قولىن سوزباۋىمەن بايلانىستىرىپ ءجۇر. مىسالى ءبىر عانا قازان تراگەدياسىن الايىق. قىرىق كۇن بويى يۆاننىڭ مۇزداي قارۋلانعان ارمياسىنا قارسى تۇرعان قازانعا نوعاي ءبيى ءجۇسىپ قول ۇشىن سوزىپ كومەكتەسكەندە نەمەسە حاقنازار حاننىڭ اسكەرى ۇلگەرىپ كەلگەندە بالكىم قازان قالاسى تاعى دا امان قالار ما ەدى دەگەن ەكى ۇشتى ويلار ايتىلىپ جاتادى. ارينە، تاريحقا «سولاي بولعاندا بۇلاي بولار ما ەدى» - دەگەن نارسەلەر جۇرمەيدى. سوندا دا تارقاتىپ ايتىپ كورەيىك.
مەن قازانعا بارعانشا،
قان جاۋماسىن، قار جاۋسىن،
مەن قازانعا بارعان سوڭ،
قار جاۋماسىن، قان جاۋسىن!
كەرمەت سوزدەر، سولاي ەمەس پە؟ جان تەبىرەنتەتىن سوزدەر. ادامدىق قاسيەت، ادامگەرشىلىك تۇسىنىكتەر جالپى ادامزاتتىڭ اسىل قاسيەتى. بۇل ءسوزسىز تاماشا. يدەالدى الەم جوق بولسا دا بار. ول ءبىزدىڭ سانامىزدا ءومىر سۇرەدى. ءبىراق ماتەريالدىق الەمدە رەالدى كوزقاراستار، ماسەلەگە وبەكتيۆتى كوزقاراسپەن قاراۋ دا كەرەك.
جارايدى، حاقنازار حانىمىز كەلىپ كومەكتەستى، ءجۇسىپ ءبيدىڭ بالالارى جانىن سالىپ قازاندى قورعاپ قالدى دەپ ەسەپتەيىك. يۆاننىڭ اسكەرى كەرى شەگىندى. ءبىراق ورىستار تاعى كەلەدى. سوسىن تاعى كەلەدى. بۇل تاربيعي زاڭدىلىق. حاقنازار مەن ءجۇسىپ ءبىر رەت، ەكى رەت، ءتىپتى بەس رەت قۇتقارىپ قالسا دا قازاننىڭ قۇلايتىنى انىق بولاتىن. سەبەبى وزىندىك ونەركاسىبى جوق، ەكونوميكاسى دامىماعان، ساياسي جۇيەسى فەودالدىق قۇرىلىستان وتە الماعان، الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق ارتتا قالعان، ياعني مەشەۋلىككە ۇشىراعان ەلدى جانىنداعى كۇشتى مەملەكەتتىڭ ءتۇبى باسىپ الاتىنى انىق. قازاننىڭ قۇلاۋىنا ماسكەۋ مەملەكەتىندە ەندى قالىپتاسىپ كەلە جاتقان بۋرجۋازيانىڭ جاڭا كەڭىستىك اشۋعا دەگەن ۇمتىلىسى ەرەكشە اسەر ەتتى. ولارعا ءوز تاۋارلارىن ءوندىرۋ مەن ساتۋ رىنوكتارىن كەڭەيتۋ ءۇشىن حانداردىڭ ۇستانىپ وتىرعان ەكونوميكالىق قۇرساۋلاۋ ساياساتى كوپ كەدەرگى كەلتىردى. ءبىر عانا مىسال، ماسكەۋ پاتشاسى مەن قازان حانىنا قوسارلى سالىق تولەۋ ونەركاسىپ يەلەرى ءۇشىن الدەقايدا ءتيىمسىز بولدى. ەگەر ەكونوميكالىق مەشەۋلىككە ۇرىنعان قازان باعىندىرىلسا ولار تەك ءبىر ادامعا عانا سالىق تولەيدى دە، سايكەسىنشە ولاردىڭ وتكىزۋ نارىعى كەڭەيەدى. ال بيلىك باسىنداعىلار ولاردىڭ بۇل تالابىن سوعىس ارقىلى شەشىپ بەردى. سول سەبەپتى قازان تراگەدياسىن ساياسي پروسەستەرمەن عانا بايلانىستىرۋ ۇلكەن قاتەلىك بولار ەدى. ال ساياسي تۇرعىدا قازاننىڭ باعىندىرىلۋى ورىستاردىڭ الداعى ورتا ازيا مەن قيىر شىعىس ەكسپانسياسىنىڭ نەگىزگى بازاسىنا اينالدى.
قازان قالاسى دۇربەلەڭگە ءتۇسىپ، ءبىزدىڭ جىراۋلارىمىز ۇلى دالانى قوڭىر دومبىراسىمەن كۇمبىرلەتىپ ۇيىلگەن ولىكتەردى، قان ساسىعان دالانى جىرلاپ جاتقاندا يۆان گروزنىي ميتروپوليت ماكارييمەن كەزدەسىپ، ەندى بۇكىل ورىس دالاسىندا كىتاپ باسۋ ءىسىن باستاماق ويىن ايتادى. وسى جىلى وعان دانيا ەلىنەن ماسكەۋگە كىتاپ باسۋ شەبەرى ميسسينگەيم كەلدى. ورىس جۇرتى تىڭ جاڭالىقتان توسىرقامادى. ماسكەۋ ودان ءارى ورلەي بەردى، ورلەي بەردى.
تۇرىك تەكتەس حالىقتاردىڭ تاريحىنا ءۇڭىلىپ، جەڭىلىسىنىڭ سىرىن ايتقاندا بۇل حالىقتاردىڭ ەكونوميكالىق-الەۋمەتتىك ماسەلەلەرىن ەشقاشان ۇمىت قالدىرۋعا بولمايدى. سەبەبى ءبىزدىڭ تاريحىمىز تەك اتىس-شابىستاردان عانا تۇرمايدى. وسىنى تۇسىنەتىن كەز جەتتى.
You Might Also Like
-
جايلاۋداعى جايلى تىنىشتىققا كوك جۇزىنەن كوز تىككەن كۇمىس كۇن كۇلىم قاعىپ، جەر بەتىنە شۋاعىن مولىنان شاشىپ تۇر. كوكتەممەن ىلەسە كەلگەن سارىالا قازدار قاڭقىلداپ ۇشىپ بارادى.
