كەنەسارى - كۇنىمجان
پەسا
قاتىسۋشىلار:
كەنەسارى — حان
ناۋرىزباي — باتىر، حاننىڭ باۋىرى
نىسانباي — جىراۋ
كۇنىمجان — حاننىڭ عاشىعى
تۇرسىن — كۇنىمجاننىڭ اكەسى، باي
قاديشا — كۇنىمجاننىڭ شەشەسى
قوڭىرقۇلجا — اقمولانىڭ اعا سۇلتانى
گورچاكوۆ — ءباتىس-سىبىر گەنەرال-گۋبەرناتورى
يۆان كاربىشيەۆ — قاراوتكەل بەكىنىسىنىڭ كومەندانتى، ۆويسكوۆوي ستارشينا
حالىق، ساردارلار مەن ساربازدار، انشى-كۇيشىلەر جانە تاعى باسقالار.
ءبىرىنشى كورىنىس
ساحنا تۇكپىرىنەن قاراڭ-قۇراڭ ەتىپ بىرەۋ شىعىپ (قازاق) كەلە جاتادى. بىرتە-بىرتە جان-جاقتان قاراڭداعان ادامداردىڭ قاتارى كوبەيىپ، قيمىل-قوزعالىس كۇشەيە تۇسەدى. ءبارى دە الدىعا قاراي جەدەل-قابىل ۇمسىنا، ۇمتىلا بەرەدى.
ءبىر كەزدە ءدال ورتاعا جوعارىدان ارقاندار شيراتىلىپ تۇسەدى. ادامدار جەر باۋىرلاپ جاتا-جاتا قالادى. سول ءسات تاعى ءبىر توپ ادام پايدا بولىپ، جوعارىدان تومەن قاراي تارتىلعان ارقاندارعا قاراي ۇمتىلادى. قىم-قۋىت قوزعالىس، جانكەشتى ۇمتىلىس. كەنەت، جاتقاندار ورىندارىنان تۇرادى. ەكى جاق ارقانعا تالاسا جونەلەدى. ءارى تارت تا، بەرى تارت، ىس-ارەكەت كۇشەيىپ، ارپالىس ارتا تۇسەدى.
وسى كەزدە كەنەسارى مەن قوڭىرقۇلجا كورىنەدى.
قوڭىرقۇلجا. ەي، كەنەسارى، ۇلى يمپەرياعا جالاڭ قىلىشپەن قالاي قارسى تۇرماقسىڭ؟!. ەلدى قۇر بوسقا دۇرلىكتىرىپ، قاندى قىرعىنعا باستاعاننان نە تابام دەيسىڭ؟! حالىقتى ورعا اپارىپ جىعاسىڭ-اۋ، كەنەسارى.
كەنەسارى. قوڭىرقۇلجا، سەن سياقتى اق پاتشاعا قىزمەت ەتىپ، كۇنىڭ ءۇشىن جانىڭدى جالداپ، ساتىلىپ جۇرگەنشە، ازاتتىق ءۇشىن كۇرەسىپ ولگەن ارتىق!
قوڭىرقۇلجا. اۋ، مەن اق پاتشاعا قىزمەت ەتسەم، اقمولانىڭ اعا سۇلتانىمىن.
كەنەسارى. اعا سۇلتاندىعىڭدى العا تارتىپ، اتا-بابامىزدان مۇرا بوپ قالعان جەرىمىزدى قاراشەكپەندىلەرگە تاراتىپ بەرىپ جاتسا دا اۋزىن بۋعان بۇقاداي قاراپ وتىرا بەرمەكپىسىڭ! بۇنداي باسسىزدىققا سەن كوز جۇما قاراعانىڭمەن، مەن جول بەرە المايمىن!
قوڭىرقۇلجا. وزدەرىڭ ەمەس پە، اق پاتشاعا قارسى شىعىپ جۇرگەن.
كەنەسارى. ەلىڭدى قاسقىرشا تالاپ، قاتىنىڭدى، كەلىنىڭدى، قىزىڭدى زورلاپ، ۇلىڭنىڭ تۇلىمىن قيىپ، قۇلاقكەستى قۇلىنا اينالدىرسا دا، تىرس ەتپەي وتىرا بەرۋ كەرەك پە؟! جو.. جوق... بۇعان سەن كونەرسىڭ، مەن كونە المايمىن، سەن توزەرسىڭ، مەن توزە المايمىن!..
قوڭىرقۇلجا. كەنەسارى، بايقا، بايقا، اق پاتشاعا قارسى شىعامىن دەپ، باسىڭنىڭ قايدا قالعانىن بىلمەي قالىپ ءجۇر مە؟ مەن پاتشاعا نە ءۇشىن، كىم ءۇشىن قىزمەت ەتىپ ءجۇرمىن؟!. وسىنىڭ ءبارى قارا حالىقتىڭ، قالىڭ ەلدىڭ قامى ەمەس پە؟ سەنىڭ جانىڭدى اۋىرتقان جاي، ءبىزدى كۇيزەلتپەيدى دەيمىسىڭ؟!.
كەنەسارى. جوق... قوڭىرقۇلجا... سوندا ايداعاننىڭ الدىنا ءتۇسىپ، ۇستاعاننىڭ جەتەگىندە كەتە بەر دەمەكسىڭ بە؟! جو.. جوق... نامىسىمىزدى تاپتاتا قويماسپىن!
قوڭىرقۇلجا (ءسال كىدىرىپ). كەنەسارى، قازاقتىڭ جاۋى تەك ورمانداي ورىس ەمەس، قوقان، بۇحارا، حيۋا حاندىقتارى دا باسىڭا بايگە تىگىپ، جەرىڭە كوز الارتىپ، الەكەدەي جالانىپ وتىر. قايدا بارساڭ دا الدىڭنان قۇرىلعان تور مەن قازىلعان كور شىعار!.. ءاي... ءاي...
كەنەسارى. جوق. ەلىمنىڭ تىزگىنى مەن شىلبىرىن جات قولىنا بەرە المايمىن! ءبىز قۇل بولۋ ءۇشىن جارالعامىز جوق! سەن قۇل بولساڭ، مەن قۇل بولسام، ەرتەڭگى ۇرپاعىمىز كىم بولماق؟ ەركىندىك ءۇشىن قىننان قىلىش سۋىرىپ، جاۋعا قارسى شابامىز، كەرەك بولسا، وسى جولدا جانىمىزدى قۇرباندىققا شالامىز!..
وسى ساتتە جالىنداتا سويلەپ تۇرعان كەنەسارىنىڭ كوزى شارا ۇستاعان سۇلۋ قىزعا تۇسەدى. ول باپپەن باسىپ كەلىپ، قولىنداعى قىمىزىن كەنەسارىعا ۇسىنادى. كەنەسارى سالقىن قىمىزدى تارتىپ كەپ جىبەرگەندە ماڭدايىنان سۋىق تەر بۇرق ەتە تۇسەدى. قىز قىسىلا-قىمتىرىلا قول ورامالىن ۇسىنادى. كەنەسارى ورامالدى الىپ، ماڭدايىنداعى تەرىن سۇرتەدى. وسى كەزدە ەكەۋى قالعان ەلدەن ءبولىنىپ، العا شىعادى. مۋزىكا وشەدى.
كەنەسارى. سەن... سەن، كىم ەدىڭ، قالقام؟ قاناتىمەن سۋ سەپكەن قارلىعاشتاي بولدىڭ-اۋ!
كۇنىمجان. اتىم — كۇنىمجان. تۇرسىن بايدىڭ قىزىمىن.
كەنەسارى. كۇنىمجان... كۇنىمجان... اتىڭا زاتىڭ ساي ەكەن، قالقام!
كۇنىمجان. ەسىمىڭىزگە سىرتتاي قانىق ەم. ايتسا ايتقانداي، تۇلعاڭىز ەرەك، ءسوزىڭىز كەسەك جان ەكەنسىز.
كەنەسارى. جانىمدا جۇرەر جان ەكەنسىڭ!
كۇنىمجان. اتتەڭ، اتتەڭ، جولىم جىڭىشكە، ايتپەسە، ويلانباستان سوڭىڭىزعا ەرەر ەم!
كەنەسارى. سەندەي ارۋ شۇعىلاسىن شاشىپ جانىمدا جۇرسە، مەنىڭ دە ءومىرىم نۇرلانا تۇسەر ەدى-اۋ، كۇنىمجان! (قولىنا قىز بەرگەن ورامالدى الىپ). جان-جۇرەگىڭ اياۋلى نەتكەن جان ەڭ؟!. قىلىعىڭ قانداي سۇيكىمدى، ءسوزىڭ قانداي اسەرلى، ءجۇزىڭ نەتكەن جىلى ەدى، قالقام؟!.
كەنەسارى ءسال-پال ويلانا تۇرىپ قالادى دا، ازدان سوڭ اياعىن اقىرىن باسىپ شىعىپ كەتەدى.
كەنەت مۋزىكا وزگەرەدى. ليريكا. ساعىنىش. ماحاببات. ادەمى، تالدىرماش جاڭاعى قىزدى كورەمىز. وزىمەن ءوزى، بىرەۋدى ىزدەگەندەي، الدەنەنى كۇتكەندەي كۇيدە. ىڭىلداپ ءان ايتادى. ءانى وتە نازدى، داۋىسىنان مۇڭ مەن ساعىنىشتىڭ سامال جەلى ەسەدى.
كۇنىمجان (سىقىلىقتاپ). و، ءتاڭىرىم، ءوزىڭ جار بول!.. قولدا مەندەي پاقىرىڭدى!.. ءتۇنى بويى كوز ىلمەيمىن، كۇنى بويى ەلەگزيمىن! قالاي... قالاي ءتۇستىم بۇل سۇراپىل سارساڭعا؟ بۇل نە عاجاپ؟ جانىم نەگە جاي تاپپايدى! كوڭىل قۇسىم الىپ ۇشىپ، قايدا تارتىپ باراسىڭ!.. قايدان تۇراق تابارسىڭ! جان-جۇرەگىم مۇنشا نەگە ەگىلەدى، ەزىلەدى! نەنى اڭسايدى؟.. نەنى ىزدەيدى؟..
شەشەسى شىعادى. كۇنىمجاندى كورىپ، جانىنا جاقىندايدى.
قاديشا. كۇنىم-اۋ، بەيۋاقىتتا جاپادان-جالعىز ناعىپ ءجۇرسىڭ؟
كۇنىمجان. اپا، اپا!..
قاديشا. نە بولدى، كۇنىم؟
كۇنىمجان. جانىم مەنىڭ جارالى!..
قاديشا. نە دەيدى؟.. بوتام-اۋ، سىرقاتتانىپ قالعاننان ساۋمىسىڭ!
كۇنىمجان. ءتانىم ساپ-ساۋ، جانىم عانا جارالى. جۇرەگىمە ماڭگى وشپەيتىن شوق ءتۇستى! ەندى سونى وشىرە الماي الەكپىن! اپاتاي...
قاديشا. ول قانداي شوق؟
كۇنىمجان. سەزىم شوعى... سەزىم شوعى، اپاتاي!..
قاديشا (كۇلىمسىرەپ). كۇيەۋ جىگىت بۇگىن كەلەم دەپتى عوي!..
كۇنىمجان (كۇمىلجىپ). اپا، اپاتاي!..
قاديشا. نە بولدى، كۇنىم؟ كوڭىلىمدى كۇپتى ەتە بەرمەي ايتساڭشى!..
كۇنىمجان. اپا... اپاتاي، مەنىڭ كوڭىلىم باسقادا.
قاديشا ( شوشىنىپ). نە سۇمدىقتى باستاعالى تۇرسىڭ، قىزىم!.. كىم سوندا ول؟ قانداي جان؟
كۇنىمجان (كۇمىلجىپ). ايتا المايمىن، اپاتاي... ءبىر كورگەننەن تانىدىم! تانىدىم دا ەسىم كەتتى! ەركىمدى الدى قۇشتارلىق! ءتۇر-تۇلعاسى كەلىسكەن ناعىز باتىر، ەر ەكەن! سودان بەرى كۇندىز كۇلكى، تۇندە ۇيقىمنان ايىرىلدىم!
قاديشا. بۇنىڭ قالاي، قىزىم-اۋ؟ ايتتىرىلىپ، قالىڭ مالىڭ تولەنىپ، تويىڭا دەيىن كەلىسىلىپ قويىلعان جوق پا؟ كۇيەۋ جىگىت بۇگىن كەلەدى ەمەس پە؟ وعان نە ايتامىز؟ قىزىم، اكەڭنىڭ ابىرويىن ويلاپ كوردىڭ بە؟!
كۇنىمجان. ويلادىم، اپا، ويلادىم! ويلادىم دا، وسىعان تاس بەكىندىم! مەن قوڭىرقۇلجاعا ايەل بولا المايمىن، اپاتاي!
قاديشا. ەندى بولماس اڭگىمەنى قوزعاما؟
كۇنىمجان. تۇسىنسەڭىزشى، اپاتاي!.. ەكى بىردەي قاتىننىڭ ۇستىنە قالاي بارماقپىن!..
قاديشا. بارماي، قايدا باراسىڭ!
كۇنىمجان. اپاتاي... قالاماعان ادامعا قالاي عانا بارماقپىن!.. قالاي قيماقسىز، اپاتاي!.. اپا...
قاديشا. قوي، قىزىم، اقىلعا كەل! اكەڭ دە ساعان جامانشىلىق ويلاماس. ونىڭ ۇستىنە اعا سۇلتان دەگەن اتى بار ەمەس پە، قوڭىرقۇلجانىڭ قىرىنا ىلىكسەك، كەتەۋىمىز كەتىپ قالماي ما، قىزىم؟ سەنىڭ قالىڭىڭا دەپ ءۇش ءۇيىر قارا جورعانى اكەپ تاستامادى ما؟! ەلگە ماسقارا بولامىز! ول بۇعان قالاي شىدار دەرسىڭ؟! بەرەكە-بىرلىگىمىز كەتىپ، ەلدىڭ تىنىشتىعى بۇزىلماي ما؟!.
كۇنىمجان. ءوزىم دە ەكى وتتىڭ ورتاسىندا قالعانداي قينالىپ ءجۇرمىن، اپاتاي... ءبىراق، بۇل ويىمنان ەندى مەنى ءبىر-اق نارسە قايتارماق!..
قاديشا. ول نە سوندا؟ الدىمەن سونىڭدى ايتشى؟
كۇنىمجان. ول... ول — اجال.
قاديشا. نە دەيدى، قۇداي-اۋ!.. تاس بىتەلگىر قۇلاعىم نە ەستىپ تۇر! بوتام-اي، ەرتەرەك نەگە ايتپادىڭ؟ اكەڭە نە دەرمىز؟!
كۇنىمجان. اپا، اكەمە ءوزىڭىز ايتىپ كورىڭىزشى! ءتۇسىندىرىڭىزشى، اپاتاي!..
قاديشا. قالاي عانا ايتسام ەكەن؟! قۇدايىم-اي!.. سەنىڭ دە سىرىڭ، اكەڭنىڭ دە مىنەزى وزىمە ءمالىم عوي! ايتايىن، تۇسىندىرەيىن!.. تۇسىنسە ەگەر...
ەكەۋى شىعىپ كەتەدى.
(سول ساحنا. تۇرسىن باي ويلانىپ وتىر. ءبىر كەزدە سىرت جاقتان شاۋىلدەگەن يتتەردىڭ داۋىسى جامىراي شىعىپ، تارسىلداعان ات تۇياعىنىڭ ءدۇرسىلى ەستىلەدى. ىلە-شالا ۇيگە قوڭىرقۇلجا القىنا-جۇلقىنا كىرىپ كەلەدى. اشۋلى، سۇستى.)
تۇرسىن. حوش كەپسىز، سۇلتان!.. (قوڭىرقۇلجا ونىڭ ۇسىنعان قولىن المايدى. قولىنداعى ارقاندى جەرگە تاستاي سالادى). اۋ، سۇلتان، جاۋعا شاپقانداي بۇل نە كەلىس؟ جوق الدە، سۇلتانعا نە ىستەسە دە جاراسا بەرەدى دەپ ويلايسىڭ با؟ اقىرى كەلىسىڭ وسىلاي ەكەن، ۇيگە ات-ماتىڭمەن ءبىراق كىرە سالمادىڭ با؟! اۋىلدىڭ يتىنە دەيىن ازان-قازان شۋلاتىپ...
قوڭىرقۇلجا. وۋ، اۋىلدارىڭدا ادام ەمەس، ءيتتىڭ كوپ ەكەنىن قايدان بىلەيىن! شەتىنەن ۇرگىش، قاباعان سياقتى!..
تۇرسىن. مەن دە بىلمەدىم، ءيتتىڭ ءتىلىن تۇسىنەتىن يت ەمەسپىز، امانداسىپ-سالەمدەسىپ جاتقاندارى شىعار!
قوڭىرقۇلجا. ءاي، نە دەپ تۇرسىڭ، تۇرسىن باي!..
تۇرسىن. اپتىقپا، سۇلتان، ءاتا-داستۇر بار ەمەس پە؟ ۇمىتتىڭ با؟..
قوڭىرقۇلجا. ەي، اتا سالتتى اياققا تاپتاپ وتىرعان مەن بە، الدە سەندەر مە؟ اا.. كەشە قىزىڭنىڭ حابارشىدان ماعان نە ايتىپ جىبەرگەنىن بىلەمىسىڭ؟
تۇرسىن. اشۋلانبا، سۇلتان. ءوزىم دە جاڭا عانا ەستىپ وتىرمىن. الدىمەن سوزگە قوناق بەر!
قوڭىرقۇلجا. نە ايتارىڭدى قاباعىڭنان-اق سەزىپ تۇرمىن! بۇگىن قىزىڭدى الىپ كەتەمىن!..
تۇرسىن. بەرە المايمىن...
قوڭىرقۇلجا. اۋ، نەگە؟ ايتتىرىپ، قالىڭ مالىن تولەپ قويماپ پا ەم!
تۇرسىن. ايتتىرعانىڭ راس-اۋ!
قوڭىرقۇلجا. ەندەشە بۇل قاي قياستىق؟
تۇرسىن. قىزىم ءوز ەركىمەن بارماسا، زورلاپ قوسا المايمىن. ءوزىڭ دە بىلەسىڭ، كۇنىمجان مەنىڭ جار دەگەندە جالعىزىم. قىزىم دا وسى، ۇلىم دا وسى! قۇدايدان تىلەپ العان، كوزىمنىڭ اعى مەن قاراسىنداي، جالعىزىمدى جىلاتا المايمىن!
قوڭىرقۇلجا (ورشەلەنىپ). وۋ، سەن ءوزى نە ايتىپ تۇرعانىڭدى بىلەمىسىڭ! جوق الدە، مىنا مەنىڭ كىم ەكەنىمدى ۇمىتىپ قالدىڭ با؟
تۇرسىن. ەشنارسەنى ۇمىتقام جوق! قالاساڭ، قالىڭ مالىڭدى ايىبىمەن قايتارىپ بەرەيىن. تەك ايتارىم، كوڭىلى قالاماعان قىزىمدى جىلاتا المايمىن!
قوڭىرقۇلجا. تاڭداعانىم — كۇنىمجان. ايتپەسە، الامىن دەسەم، ماعان نەمەنە قاتىن قۇرىپ قالدى دەيمىسىڭ؟! بەرسەڭ قولىڭنان، بەرمەسەڭ جولىڭنان...
تۇرسىن. قوڭىرقۇلجا... اعا سۇلتان بولدىم دەپ ابدەن قۇتىرعان ەكەنسىڭ! كىم ەدى سەنى قولتىعىڭنان دەمەگەن؟ ۇمىتتىڭ با؟!. ايادىم با جولىڭا، مالىم مەنەن پۇلىمدى!..
قوڭىرقۇلجا (كۇلەدى). ءاي، بەرسەڭ، مەن سەنەن سۇراعامىن جوق! ءوزىڭ ءۇشىن بەرگەنسىڭ! ساعان دا جال بىتەيىن دەگەن ەكەن، ءا!.. سالىڭدار موينىنا قىل ارقاندى. قول-اياعىن كىسەندەپ، يتجەككەنگە ايداتايىن. كورەيىن، قورلىق پەن مازاقتىڭ قانداي بولاتىنىن!.. (نوكەرلەرىنە قاراپ). ءاي، نە قاراپ تۇرسىڭدار! انالاردى الىپ كەتىڭدەر!.. قىزىن عانا قالدىرىڭدار!
كۇنىمجان. اكە!..
تۇرسىن (شوشىنىپ). قوڭىرقۇلجا، نە ىستەمەك ويىڭ بار؟
قوڭىرقۇلجا (جىمىسقىلانا جىميىپ). ءقازىر ءوزىڭ دە كورەتىن بولاسىڭ!
تۇرسىن. انتۇرعان!
قوڭىرقۇلجا. اكەتىڭدەر مىنانى! (سىرتتان ءبىر جىگىت جۇگىرىپ كىرەدى.) ءاي، نە بوپ قالدى؟
جىگىت. كەنەسارى... كەنەسارى كەلە جاتىر...
قوڭىرقۇلجا. كەلسە، قايتەيىن!..
ىلە-شالا ناۋرىزباي كىرىپ كەلەدى. تۇرسىن بايدى ۇستاپ تۇرعان ەكى نوكەردى قامشىمەن تارتىپ-تارتىپ جىبەرەدى.
ناۋرىزباي. بوساتىڭدار! (قوڭىرقۇلجاعا). بۇل نە قىلعان باسسىزدىق.
قوڭىرقۇلجا (سىزدانىپ). ساعان نە كەرەك، بوقمۇرىن؟
ناۋرىزباي. سەن نە دەپ تۇرسىڭ، اتاڭا نالەت!.. (جاعاسىنا جارماسا كەتەدى)
كەنەسارى. توقتات!..
وسى كەزدە كەنەسارى كىرىپ كەلەدى. قاسىندا نىسانباي جىراۋ. ناۋرىزباي قولىن كەۋدەسىنە قويىپ، قاققان قازىقتاي تۇرا قالادى. كەنەسارىنىڭ كوزى بىردەن ءۇرپيىپ تۇرعان كۇنىمجانعا تۇسەدى. كۇنىمجاندا كەنەسارىعا قاراي قالعان. ەكەۋىنىڭ كوزدەرى ءتۇيىسىپ قالادى دا، قىز ۇيالىپ يمەنە باسىپ شەگىنشەكتەي بەرەدى. ونىڭ ارتىنىن «قىزىم، قىزىم...» دەپ اكەسى دە شەتتەۋ شىعا بەرەدى. كەنەسارى كۇنىمجاننىڭ سوڭىنان ءبىر باسىپ، ەكى باسىپ ىلەسە بەرىپ، ويىنا الدەنە تۇسكەندەي توقتاي قالادى.
كەنەسارى. (قوڭىرقۇلجاعا قاراپ) بۇل قاي باسىنعانىڭ!
قوڭىرقۇلجا. سەن... سەن بۇندا قايدان تاپ بولا قالدىڭ؟
كەنەسارى. جاي جۇرەتىن زامان با ەدى؟! جاۋ جاعادان العاندا، ءبورى ەتەكتەن تارتىپ، ەلدىڭ شىرقىن بۇزىپ تۇر ەمەس پە؟!
قوڭىرقۇلجا. اۋ، ەلدىڭ قامىن سىلتاۋ عىپ، قاتىن قاراپ جۇرگەننەن ساۋمىسىڭ!
كەنەسارى. ال، سولاي بولسا شە؟!. بۇل ەلدىڭ ەركەگى جالعىز سەن ەمەس شىعارسىڭ!
قوڭىرقۇلجا. كەنەسارى، مەن بۇگىن قايتسەم دە قالىڭدىعىمدى الىپ كەتەمىن!.. جولىما بوگەت بولما!
كەنەسارى. قوڭىرقۇلجا، ەرىكسىز الىپ كەتە الماسسىڭ! ءبىز دە بۇل ەلدىڭ يەسىمىز.
قوڭىرقۇلجا. سولاي ما ەدى؟!. سەن قارسى بولدى ەكەن دەپ، سىرعاسى سالىنىپ، ەنشىسى تولەنگەن قالىڭدىعىمدى تاستاپ كەتە المايمىن!
كەنەسارى. قوڭىرقۇلجا، قارىنداستى جىلاتىپ ساعان بەرە قويماسپىز!
قوڭىرقۇلجا. كەنەسارى، ايتقانىما كونىپ، ايداۋىما جۇرەدى دەسەڭ، قاتەلەسەسىڭ! اتاڭ ابىلايدان بەرى ايتقاندارىڭدى وتكىزىپ، تىزە باتىرىپ كەلەسىڭدەر. بيلىك پەن شەن-شەكپەنگە قاتىستى بولسا ءبىر ءسارى-اۋ! باسقا قىز-قىرقىن قۇرىپ قالعانداي، قالىڭى تولەنگەن قاتىنىما كوز سالعانىڭ، قاي باسىنعانىڭ!.. ايدىڭ-كۇننىڭ امانىندا ايتتىرىپ قويعان قالىڭدىعىمنان ايىرىلىپ قالسام، كىم بولعانىم! جو.. جوق... كەنەسارى، بۇنداي باسسىزدىققا جول بەرە قويماسپىن! ءبىزدىڭ دە ەركەكتىك نامىسىمىز بار ەمەس پە؟.. قۇداي كۋا، مەن ەمەس، ءوزىڭ كەلىپ سوقتىقتىڭ! كورەرمىز ءالى كىمنىڭ مىقتى ەكەنىن! ەندىگى ءىسىم سەندەرمەن بولسىن!
ناۋرىزباي (تۇرا ۇمتىلىپ). ءاي، دوڭىزبەن اۋىزجالاسقان پالە، نە وتتاپ تۇرسىڭ!؟.
كەنەسارى. ناۋان!..
قوڭىرقۇلجا. ءوي، وڭمەڭدەگەن وڭشەڭ ابىلايدىڭ تۇقىمى... قۇتىرايىن دەگەن ەكەنسىڭدەر! ءتفا!.. (شىعىپ كەتەدى).
ناۋرىزباي. اتاڭا نالەت، قۋىپ جەتىپ، سازايىن بەرەيىن!..
كەنەسارى. ناۋرىزباي!..
ناۋرىزباي. كوكە!..
كەنەسارى. باۋىرىم!..
ناۋرىزباي. كوكە، «جاۋدى اياعان جارالى» بولار. كوكە...
كەنەسارى. ەسىڭدە بولسىن، مەن اياپ تۇرعامىن جوق! يتپەن يت بولساڭ، بويىڭنان نە قاسيەت قالماق؟ ونسىز دا باسى بىرىكپەي جۇرگەن ەلدىڭ اراسىنا وت سالىپ قايتەمىز!..
ناۋرىزباي. قاشانعى ولاردىڭ اۋەنىنە توڭكەرىلە بەرەمىز. ايۋعا ناماز ۇيرەتكەن تاياق ەمەس پە؟!
نىسانباي. ناۋرىزباي... ناۋرىزباي، كەيدە وسىلاي جاۋ بولۋعا نيەتى جوق ەلدى دە وشىكتىرىپ الاسىڭ-اۋ!
ناۋرىزباي (نىسانبايدىڭ جاعاسىنانا شاپ بەرىپ). وۋ، سەن كىم ەدىڭ؟!.
نىسانباي. سابىر، ناۋرىزباي!..
ناۋرىزباي. سەن كىم ەدىڭ، ماعان اقىل ۇيرەتەر؟!
كەنەسارى. ناۋان... ناۋان!.. اشۋىڭ الدىندا، اقىلىڭ ارتىڭدا جۇرەدى-اۋ، سەنىڭ! ءبىز ەلدى اقىلمەن.. مىنا باستاپ جۇرگەن ءىسىمىزدىڭ يگىلىكتى ءىس ەكەندىگىنە كوزدەرىن جەتكىزىپ بارىپ، بارشا حالىقتى سوڭىمىزدان ەرتەمىز دەپ ءجۇر ەمەسپىز بە؟ ساباڭا ءتۇس، ناۋان!..
ناۋرىزباي. كوكە، مەن سەنىڭ اشۋىڭ مەن قايراتىڭمىن. كەرەكتى جەرگە جۇمسارسىڭ! قيىپ تۇسپەسەم، ماعان سەرت! ەندىگى باس بيلىگىم وزىڭدە. ارتىق كەتىپ، اعاتتىق جاساسام، ايىپقا بۇيىرماسسىز، كوكە!
كەنەسارى. و، بارەكەلدى... بارەكەلدى باۋىرىم! (قۇشاعىنا باسىپ، ارقاسىنان قاعادى).
تۇرسىن كەنەسارىعا جاقىندايدى. ونىمەن بىرگە ايەلى مەن قىزى قوسا شىعادى. ايەلىنىڭ قولىندا كىسە، قىزىنىڭ قولىندا قىلىش. كولدەنەڭىنەن ۇستاعان. تارتۋ-تارالعى ەكەنى كورىنىپ تۇر.
تۇرسىن. اينالايىن، كەنەسارىم-اي، سىرتىڭنان قياناتقا جانى قاس دەپ ەستۋشى ەم! وعان دا كوزىم جەتتى. ولە ولگەنشە ۇمىتپاسپىن. اتاڭ ابىلاي مەن اكەڭ قاسىمنىڭ دا ويلاعانى ەل بىرلىگى، جەر تۇتاستىعى ەدى. ءوزىڭ دە سول جولعا تۇسكەن ەكەنسىڭ! اق پاتشانىڭ پارمەنىنە رازى بولماي اتقا قوندى دەپ ەستىگەم. ريزامىن. جورتقاندا جولدارىڭ بولسىن!
كەنەسارى. ءتاڭىر جارىلقاسىن، اعاسى!
تۇرسىن. كەنەسارى، ءوزىڭ ات ۇستىندەسىڭ، ال ءبىز بولساق، وتىرىپ قالدىق. ەل ءىشى قالاي، نە كۇيدە؟
كەنەسارى. ءوز ەلىمىزدە تۇرىپ وگەيدىڭ كۇيىن كەشكەندەيمىز، قاريا. سامالى ساۋمال سارىارقام-اي!.. تۇگىن تارتسا مايى شىعاتىن قاسيەتتى اتاقونىسىمىز ساعىمداي بۇلدىراپ، جاتتىڭ قولىندا قالىپ بارا جاتىر. جەرىمىز كيەسىز، ەلىمىز يەسىز قالعانداي. «تورتەۋ تۇگەل بولسا، توبەدەگى كەلەدى، التاۋ الا بولسا، اۋىزداعى كەتەدى» دەمەي مە! التاۋدىڭ الا بولماي، تورتەۋدىڭ تۇگەل بولعانىن قالايمىن. مىنا اۋزى تۇكتى كاپىردىڭ بەتالىسى جامان، ىشكەرلەي ەنىپ، قاپتاپ كەلەدى! بۇلارىن قويماسا، ءتۇبى وسىلارمەن جاۋلاساتىن ءتۇرىمىز بار! قاراسپانداي ءتونىپ كەلە جاتقان التى باستى ايداھارعا بىرلەسىپ قارسى تۇرماساق بولمايدى. ەكپىنى تاۋدى بۇزىپ، جاستى جاراتىنداي، تىم قاتتى.
نىسانباي. ەل اعاسىز، جەڭ جاعاسىز بولماس. ەلدىڭ ءجون بىلەر اعاسىسىز، ءسىز بۇعان نە دەيسىز، قاريا. كەنەسارىنىڭ سوزىنە قانداي اقىل قوساسىز؟
تۇرسىن. ءيا، سوزدەرىڭنىڭ جانى بار. ءقاۋىپ كوپ. قارا اسپانداي ءتونىپ-اق كەلەدى. سەيىلەتىن كۇن بار ما، سەيىلتەتىن كۇش بار ما؟! «بىرلىكتى ەل بۇزىلماس» دەگەن، «كۇش — بىرلىكتە»، باس بىرىكتىرىپ، قارسى تۇرماساق، جۇتىلىپ كەتەر جايىمىز بار. ەل قونىسىنان ايىرىلسا، ىرىسىنان قوسا ايىرىلماق. ەل مەن جەردىڭ ءقادىرىن بىلەر جۇرت ەمەسپىز بە، ءبىز دە قاراپ قالماسپىز! ارتىڭدا ايعايعا اتتان قوسار قالىڭ ەلىڭ بار! «كوپ قولداسا، جەڭبەيتىن جاۋ جوق»، قولتىعىڭنان دەمەۋگە قاشاندا دايىنبىز. ەلىمىز بەن جەرىمىز ءۇشىن اياناتىن، ايايتىن ەشتەڭەمىز جوق!
كەنەسارى. بارەكەلدى، اعاسى. كوپتى كورگەندىگىڭىزدى تانىتىپ، كوشەلى ءسوز ايتتىڭىز! ءوزىڭىز سىقىلدى ءجون سىلتەپ، جول كورسەتەر ەل اعالارى بولماسا، قازاقتىڭ قاي ءىسى وڭعا باسار دەيسىز! مىنا كەڭ دالادا تارىداي شاشىلىپ، رۋ-رۋعا ءبولىنىپ جۇرگەن سورلى قازاق باسى بىرىكپەي، جەم بولىپ كەتە مە دەپ قورقام.
تۇرسىن. ءار قازاقتىڭ ۇيىندە حان مەن سۇلتاننىڭ سىباعاسى دايىن تۇراتىن ءداستۇرىمىز بار-ەمەس پە؟!. قابىل ال!.. ەلىڭ تەڭدىككە جەتپەي، بەلىڭنەن تۇسپەسىن! (كەنەسارىنىڭ بەلىنە كۇمىس كىسە بايلايدى).
كەنەسارى. ءتاڭىر جارىلقاسىن، اقساقال!..
تۇرسىن (ناۋرىزبايعا بۇرىلىپ). ال ناۋرىزباي شىراعىم، «ورىستان دوسىڭ بولسا، ايبالتاڭ قاسىڭدا بولسىن» دەپ تەگىن ايتتى دەيمىسىڭ! مىنا الماس تەك قانا اقيقات جولىندا سەرمەلسىن!
ناۋرىزباي. راحمەت، اعاسى!
تۇرسىن. جورتقاندا جولدارىڭ بولسىن، باتىرلارىم! جاراتقان جار بولىپ، اتا-بابالارىڭنىڭ ارۋاعى قولداسىن! اۋمين!
ەكىنشى كورىنىس
كەنەسارى جاپادان-جالعىز ويلانىپ وتىر. كوزىندە مۇڭ، جۇزىندە نالا بار.
كەنەسارى. وۋ، بەۋ دۇنيە... مەنىڭ تاڭداعان جولىم دۇرىس پا؟ زامان مىناۋ... قۇبىلىپ تۇرعان... «اللا الارىندا ادامدى اقىلىنان اداستىرادى» دەۋشى ەدى، اداسىپ جۇرگەن جوقپىن با؟ سوڭىما ىلەسكەن حالىقتى ءوزىم ورعا اپارىپ جىقپايمىن با؟! باستارىن وققا ءوزىم بايلاپ بەرگەندەي بولمايمىن با؟! ورمانداي ورىسقا قارسى شىعامىز دەپ، قۇر بوسقا قىرىلىپ قالساق، نە بولماق؟!. التى باستى ايداھاردىڭ جۇمىرىنا جۇتىلىپ كەتە بەرمەيمىز بە؟ جو... جوق. بەۋ دۇنيە-اي!.. بار قازاقتىڭ باسىن قوسىپ، سوڭىمنان ەرتە السام-اۋ، شىركىن!.. وعان شاما جەتە مە؟.. جاي جاتساڭ دا امان قوياتىن ءتۇرى جوق!بوداندىقتىڭ قامىتىن ءوز ەركىمىزبەن موينىمىزعا كيگەنشە، ءتىرى جان ەمەسپىز بە، ولسەك تە قارسىلاسىپ ولەيىك! مەن وسىعان بەكىندىم!
ا، داريعا، دۇنيە-اي!.. قاسيەتىڭنەن اينالايىن، ءتۋىپ-وسىپ، كىندىك كەسكەن تۋعان جەر!.. اتا-بابا قونىسىم، جاز جايلاۋىم، قىس قىستاۋىم!.. كوكوراي تارقان وزەنىم، اينالاسى قوعالى، سۋى تۇنىق كولدەرىم، سالىندى قوپا قامىسىم، باتىر مەن بيلەر باس قوسىپ، اڭگىمە قۇرعان بەلدەرىم، شاعىرلى جۋسان، يزەنىم، جاپىراق جايىپ گۇلدەنەر قاراعايىم مەن قايىڭىم، اينالايىن ارالىم، ارقار مەن قۇلجا، مارالىم، باستارى سامال تاۋلارىم، اراسى بيىك باۋلارىم، سارقىراپ اققان بۇلاعىم، جەلكىلدەپ وسكەن قۇراعىم، ساۋىنعا سابا تولتىرىپ، ات شاپتىرىپ، توي قىلىپ، قۇت-بەرەكە بولعان جەرلەرىم كوزدەن بۇل-بۇل ۇشىپ، قولدان سۋسىپ، بىرەۋدىڭ يەلىگىندە قالىپ باراسىڭ-اۋ! ءىربىتى سارى سامارعا ساپىرىپ قىمىز قۇيدىرىپ، سالقىن جەرگە توڭدىرىپ، سالتاناتقا ءتوندىرىپ، ساۋقىم سالعان زامان-اي! تاماعىمىزعا قانجار، قوس بۇيىرىمىزگە ەگەۋلى نايزا، جۇرەگىمىزگە كوك سۇڭگى قادالدى. توبەمىزدە الماس قىلىش ءتونىپ تۇر!.. ۋا، داريعا، بەۋ دۇنيە-اي!..
كۇنىمجان كەلەدى.
كۇنىمجان. امانبىسىز، باتىر؟
كەنەسارى (جالت قاراپ). كۇنىمجان... بۇندا قايدان ءجۇرسىڭ؟
كۇنىمجان. كوڭىل قۇسىم الىپ-ۇشتى!..
كەنەسارى (تەبىرەنىپ). جالعىز-جارىم ءجۇرسىڭ بە؟
كۇنىمجان. جالعىز كەلدىم! سىرىم شاشاۋ شىقپاسىن دەپ!..
كەنەسارى. قالقام-اي، ءبىر قورقىتىپ، ءبىر قۋانتتىڭ عوي، اعاڭدى!
كۇنىمجان. اعا، ءسىزدى ءبىر كورگەننەن جۇرەگىمە شوق ءتۇستى. سودان بەرى ويسوقتى بوپ، كوز ىلە الماي ءجۇرمىن!..
كەنەسارى. مەنىڭ دە قالقام، ويىمدا تەك سەن عانا... تامام جۇرتتىڭ كوزىنشە قىمسىنباي-اق قىمىز اكەپ بەرىپ ەڭ!.. ماڭدايىمنان اققان تەردى سۇرتۋگە بەرگەن ورامالىڭ دا جانىمدا ساقتاۋلى! (قالتاسىنان كەستەلى ورامال الىپ شىعادى). سول كەزدە-اق تال بويىڭنان ءبىر جىلىلىق سەزىپ ەم! جانارىڭنان ءبىراز سىردى ۇعىپ ەم!.. اتتەڭ، اتتەڭ، كوزىم دە وتكىر، ءتىلىم دە مەنىڭ جامان ەدى. جاقسى كورگەن ادامىما كوپ سۇقتانىپ، ارتىق اۋىز ءسوز دە ايتا بەرمەيمىن!
كۇنىمجان. سول كۇننەن كەيىن ءسىزدى ەندى كورە المايمىن با دەپ قورىقتىم. جانىم-جۇرەگىم ءسىزدى ىزدەدى. اتا سالتتان اتتاپ ءوتىپ، جولىما دا قاراماي، قىز دا بولسام، ءسىزدى ىزدەپ شىققانىم دا سول ەدى!..
كەنەسارى. مەن دە قالقام، تاپتىم با دەپ تۇرمىن ىزدەگەنىمدى. و، ءتاڭىرىم، ريزامىن مەن ساعان! قىسىلعاندا قولتىعىنان دەمەسىن دەپ وسىنداي قالقانى جىبەرگەنىڭ ءۇشىن دە! ريزامىن!..
قوڭىرقۇلجا كەلەدى.
قوڭىرقۇلجا. ا، سولاي ما ەدى؟!. كوڭىلىمدەگى كۇدىككە كوزىم جەتتى-اۋ، اقىرى!
كەنەسارى. اعا سۇلتاننىڭ قاراڭعىنى جامىلعان قورقاۋداي تىمىسكىلەنىپ جۇرگەنى قالاي؟
قوڭىرقۇلجا. كوز الدىڭدا اسىلىڭدى قاعىپ بارا جاتسا، اعا سۇلتاندىعىڭدى ويلاپ ءوزىڭ دە وتىرا الماسسىڭ! جاسىم ۇلكەن، جاسىم ۇلكەن بولعان سوڭ جولىم دا ۇلكەن. كوشەلىگىڭدى تانىت، كەنەسارى!..
كەنەسارى. جوق، قوڭىرقۇلجا. ولاي جاسىڭدى بۇلداما! جول جاققا كەلسەك، بار قازاقتى بيلەگەن ابىلاي حاننىڭ نەمەرەسى ەكەنىمدى ۇمىتتىڭ با؟!.
قوڭىرقۇلجا. ءيا، ابىلايدىڭ تۇقىمى، ءالى كۇنگە دەيىن تىزە باتىرىپ كەلەسىڭدەر. مەن دە اتاقتى ءاز تاۋكە مەن سەمەكە حانداردىڭ اۋلەتىنەنمىن. اتام، ورتا ءجۇزدىڭ حانى سەمەكەگە قىرىق مىڭ جىلقى بىتكەن. ءوز اكەم قۇدايمەندى سۇلتانعا دا وتىز مىڭ قارا كوك پەن كۇرەڭ ءبىتتى ەمەس پە؟ ال سەنەن مەنىڭ قاي جەرىم كەم؟ اتاعىم با، باعىم با، داۋلەتىم بە؟ مەن دە ۇلى شىڭعىس حاننىڭ ۇرپاعىمىن.
كەنەسارى. ءاي، قوڭىرقۇلجا، اتاق پەن داڭقتى العا تارتار جەر بۇل ەمەس.
قوڭىرقۇلجا. اۋ، كەنەسارى، قارعا قارعانىڭ كوزىن شۇقىماس. ەكەۋمىز دە ءبىر اتانىڭ بالاسىمىز. تورە تۇقىمىنىڭ نامىسى قارانىڭ قىزىنىڭ ماحابباتىنان الدەقايدا ارتىق شىعار!
كەنەسارى. جوق... جوق، قوڭىرقۇلجا، بۇل اللانىڭ ءىسى. بۇعان قىلار شارام جوق.
قوڭىرقۇلجا. اۋ، كەنەسارى اللانى الدىعا تارتىپ سىلتاۋراتپا. مەن كۇنىمجاننىڭ ءوز اۋزىنان ەستىگىم كەلەدى. (كۇنىمجانعا قاراپ) سەن نە دەيسىڭ، كۇنىمجان؟
كۇنىمجان. باسىمدى ساۋداعا سالاتىنداي مال ەمەسپىن عوي، سۇلتان! ەكى باتىردى تالاستىرىپ، ەل ارازدىعىنا سەبەپكەر بولعىم كەلمەيدى. ەلىمنىڭ ەركىن وسكەن ەركە قىزى ەدىم، جولىما بوگەت بولماڭىز، سۇلتان!
قوڭىرقۇلجا. كۇنىمجان-اي، مىنە سەنىڭ وسى مىنەزىڭ عوي، مەنى وزىڭە ەلىكتىرىپ قويعان. دوس بار مەندە، دۇشپان بار. كۇلمەي مە ەل ارتىن اشىپ. جاي تاپتىرماي جانىما، اۋىر بولدى-اۋ ازابىم، ايتشى، جانىم، ءوزىڭ-اق، بۇل نەعىلعان مازاعىڭ!..
كۇنىمجان. بار كىنانى ماعان ەمەس، جۇرەگىمە قويىڭىز! نەعىل دەيسىز، نە ىستە دەيسىز، سوقپاسا ەگەر ءسىز دەپ جۇرەك. جانىم مەنىڭ قالاماسا، سىزبەن بىرگە بولۋدى!..
قوڭىرقۇلجا. نەتكەن قاتال جان ەدىڭ، قايرىلمايتىن، ەرىمەيتىن، جىبىمەيتىن جۇرەگىڭ!..
كەنەسارى. ايتىلار ءسوز ايتىلدى. كۇنىمجاننىڭ جاۋابىن ەستىدىڭ عوي!
قوڭىرقۇلجا. كۇنىمجان-اي، اتتەڭ... اتتەڭ، كۇنىمجان-اي، جولىڭدا ولسەم ارمانىم جوق دەۋشى ەدىم!.. ءبارىبىر سەنى قاتىن قىلماي تىنبايمىن!.. وسى ۋادەمدە تۇرماسام، اتىم ءوشسىن!.. (اشۋلانىپ كەتىپ قالادى).
كەنەسارى. ءاي، قوڭىرقۇلجا-اي!.. اقىلعا كەلە مە دەسەم، ازىناعان ايعىرداي ارقىراپ باراسىڭ عوي!
كۇنىمجان (ەركەلەي). تورەم، باسىڭىزدى داۋعا سالىپ قويدىم با؟
كەنەسارى. جو... جوق، ەركەم، قايتا ماعان وشپەس جالىن سىيلادىڭ!
وسى جەردە توي كورىنىستەرى كورسەتىلەدى. كەنەسارى مەن كۇنىمجاننىڭ تويى. تويعا جينالعان قاۋىم جاعالاي قورشاپ، قوستاپ تۇرادى. ورتادا كەنەسارى. ەكى جەڭگەسى ۇزاتىلار قىزدىڭ كيىمىن كيگەن كۇنىمجاندى ەكى جاعىنان ۇستاپ، الىپ كەلەدى. ۇستىندە قىزىل كامزول، باسىندا ادەمى ساۋكەلە.
نىسانباي. ال، جىگىتتەر، كەنەكەمنىڭ تويىندا كورسەتەيىك ونەردى...
ۋا، ااا... اينالايىن كەنەكەم!
سۇڭعاق بويلى سۇڭقارىم،
سۇڭعىلا ويلى سۇلتانىم.
دۇبىرلەپ وزعان داۋىردەن،
تارلانبوزىم، تۇلپارىم!
سالقام-سالقام سالقارىم،
شامىرقانعان شالقارىم.
ۇكىلى ءۇمىت ارتارىم.
زۇلقارنايىن سياقتى
قوس ءمۇيىزدىم، ارقارىم!
ەلبەڭ-ەلبەڭ ەلمەنەن،
ەمەۋرىنگە كونبەگەن.
ەربەيگەنگە ەرمەگەن،
ەل نامىسىن بەرمەگەن
سەندەي بولسىن ەر دەگەن!
ايدارىنان تاڭ اتار،
ايبارىنان كۇن باتار.
ابىلايدىڭ جالعاسى،
اق بەرەندى الماسى.
ساعان اۋىر بولار، حاق،
قۇل-قۇتاندىق تاڭباسى.
تەك تاڭىردەن تىلەگەن،
سەن — ءبورىسىڭ. ءبىر ەگەڭ.
بودان بولماي باسقاعا،
ازۋىن ايعا بىلەگەن.
اي، ادۋىندى ارىسىم،
ازۋى التى قارىسىم.
اعايىننىڭ ارى ءۇشىن،
قارا بالا قامى ءۇشىن،
جاۋمەن جاعا جىرتىستىڭ،
ەرلىگىڭ — ەلدىك نامىسىم!
(اقىن دارحان قىدىراليدىڭ «حان كەنە» اتتى ولەڭىنەن الىندى)
ۋا، اعايىن، بۇگىن اق تۇيەنىڭ قارنى جارىلعان كۇن. ال، مەن باستادىم، كىم قوستايدى؟ جۇرەگى تۇكتى بىرەۋ بار ما ارالارىڭدا؟
ناۋرىزباي. اتاڭا نالەت، مەن بار. كەنەكەمنىڭ تويىڭدا اياناتىن نە بار!.. كورسەتەيىك ونەردى!.. (ناۋرىزباي ەكى قولىنا ەكى قىلىش الا سالىپ قىلىشتاسۋ ونەرىن كورسەتەدى) ال جۇرتىم، جاسىرار جۇمباعىم بار! تاباسىڭدار ما؟
جۇرت. تابامىز... تاۋىپ كورەيىك!
ناۋىزباي بۇكتەتىلىپ جاتا قالادى.
جۇرت. مىناۋ — اسىق قوي! اسىق... بۇك ءتۇستى!..
ناۋرىزباي شىكەسىنەن تۇسە قالادى.
جۇرت. شىك! شىك ءتۇستى!..
ناۋىزباي الشى تۇسكەندەي قىرىنان كەرىلىپ جاتا قالادى.
جۇرت. الشى. الشى ءتۇستى! كەنەكەمنىڭ اسىعى الشىسىنان ءتۇستى.
نىسانباي. اپ، بارەكەلدى، ناۋرىزباي!..
كەنەسارى. جارادىڭ، باۋىرىم!
جۇرت. جارايسىڭ، باتىرىم!.. بۇيتپەسەڭ، ناۋرىزباي بولامىسىڭ!..
كەنەسارى. قايدا الگى بۇل ەلدىڭ مەنمەنسىگەن باتىر-بالۋاندارى!..
وسى كەزدە «ءبىز بارمىز!» دەپ ەكى باتىر ورتاعا اتىپ شىعادى. ۇزىن ارقاندى يىقتارىنا سالىپ، تارتىسپاققا بىرى-بىرىنە تەرىس قاراپ تۇرا قالادى. تويدى باسقارىپ جۇرگەن نىسانباي كەلىپ، ەكەۋىنە تورەشى بولىپ، «دايىنسىڭدار ما؟» دەيدى، ەكەۋى جارىسا «دايىنبىز!» دەيدى. «ال ەندەشە باستاڭدار!» دەپ بەلگى بەرەدى. سول-اق ەكەن، ەكى باتىر القىن-جۇلقىن تارتىسا كەتەدى. جۇرت شۋلاسىپ، قوستاپ، قىزدىرىپ تۇرادى. قوس باتىر ءبىرىن-بىرى الا الماي، ارلى-بەرلى ىرعاتىلىپ تۇرىپ قالادى. وعان شىداي الماعان كەنەسارى ولارعا جاقىنداپ كەلىپ «وي، جۇرتىم، مىنالار قىمىز ءىشىپ، قازى-قارتا جەگەن باتىرلارعا ۇقسامايدى عوي، ەي!» دەپ ەكىورتالارىنا تۇرا قاپ قۇلاشىن كەڭىنەن جايا ارقاننان ۇستاي الىپ، شىرەنە تارتىپ قالعاندا ەكى باتىر ارتقا قاراي سەرپىلىپ كەلىپ، بىر-بىرىمەن سوقتىعىسىپ قالادى. جۇرت قىران-توپان كۇلكىگە كەنەلەدى.
جۇرت. اپ، بارەكەلدى!.. ناعىز باتىر كەنەكەمنىڭ ءوزى عوي!.. كەنەكەمنىڭ كۇشىن ايت! ءوزى دە قارىمى جان شىداتپاس باتىر عوي!
نىسانباي (كەنەسارىعا جاقىنداپ كەلىپ، قولىنداعى دومبىراسىن ۇسىنىپ). كەنەكە، حالقىڭ سىزدەن ءبىر كۇي تارتىپ بەرۋىڭىزدى سۇراپ وتىر.
كەنەسارى. حالىق سۇراسا، حان تۇيەسىن سويماي ما؟
كەنەسارى قولىنا دومبىرانى الىپ، كۇي تارتادى. جينالعان جۇرت ريزا بولىپ، قۇرمەت-قوشەمەت بىلدىرەدى. سودان سوڭ «قارا جورعا» ءانى ايتىلىپ، «قارا جورعا» ءبيى بيلەنەدى، كۇمبىرلەتىپ كۇي توگىلەدى. ءبىر كەزدە شاراداعى قىمىزدى كوتەرىپ كەلە جاتقان اق جاۋلىقتى انا الدىڭعى جاققا قاراي بەرىپ، كوزىنە قورقىنىشتى بىردەڭە ەلەستەگەندەي، شوشىنىپ، قول-اياعى دىرىلدەپ، قولىنداعى ىدىسى جەرگە ءتۇسىپ كەتەدى. قىمىز توگىلىپ، ىدىسى توڭكەرىلىپ قالادى. ءبارى ىشتەرىن تارتىپ، تۇرا قالىسادى. وسى كەزدە ءبىر سۇمدىقتىڭ بولارىن سەزدىرگەندەي، اششى جانە قاتتى كۇڭىرەنگەن داۋىس شىعادى. كەنەسارى توپتان ءبولىنىپ شىعا بەرەدى.
كەنەسارى. بۇل نە بولدى، قۇداي-اۋ!.. اعىمىزدىڭ توگىلىپ، اياعىمىزدىڭ توڭكەرىلگەنى قالاي؟!. اشىق كۇنى نايزاعاي جارقىلداپ، كۇندىز كوزدىڭ بايلانعانى نە سۇمدىق!.. و، جاراتقان جۇرتىمدى جاماندىقتان ساقتاي گور!
ءۇشىنشى كورىنىس
ءباتىس-سىبىر گەنەرال-گۋبەرناتورى پ. د. گورچاكوۆتىڭ ومبىداعى قىزمەت كابينەتى. كەڭ دە جارىق، قىمبات جيھازدارعا تولى بولمە. وڭ جاقتاعى ديۆاندا گورچاكوۆ پەن ۆويسكوۆوي ستارشينا كاربىشيەۆ كارتا ويناپ وتىر. ۇلكەن قوڭىرقاي ۇستەلدىڭ ۇستىندە ۇزىن مويىن اق اراق تۇر. ەكى جاعىندا ەكى ستاقان. سول جاعىنا الىپ قاراقۇستىڭ ءمۇسىنى قويىلعان. ءتور جاق قابىرعادا ءى نيكولاي پاتشانىڭ ۇلكەن پارترەتى ءىلۋلى تۇر.
گورچاكوۆ. ۋادەم ۋادە، يۆان الەكسەيەۆيچ، ءجۇرىڭىز!
كاربىشيەۆ. ەندەشە، مىنەكيىڭىز...
گورچاكوۆ. و... وو... قولىڭىز جاقسى-اۋ دەيمىن. بىردەن قارا قاتىننان باستادىڭىز عوي!..
كاربىشيەۆ (كۇلىپ). بۇگىن قاتىننان جولىم بولاتىن ءتۇرى بار، پەرت دميترييەۆيچ!.. ءۇش قاتىن بىردەن كەلىپتى. بىرەۋى سىزدە مە!..
گورچاكوۆ. جوق، قاتىندار ماعان ەمەس، ساعان ءۇيىر عوي! جولىڭىز بولعىش ەكەن! ءۇش قاتىندى قايتپەكسىز؟
كاربىشيەۆ. ۇشەۋىن بىردەي قوساقتاپ تۇرىپ، سىزگە سىيعا تارتپاق ويىم بار، پەتر دميترييەۆيچ!
گورچاكوۆ (قارقىلداپ). ءوزىڭىز سونداي جومارت ەكەنسىز!.. ەندەشە، ۇلى يمپەريا ءۇشىن الىپ قويايىق!.. مەن ايتقان سوزىمدە تۇرامىن، يۆان الەكسەيەۆيچ! ءجۇرىس مەنەن عوي. مىنە، مىناعان نە دەيسىز؟
كاربىشيەۆ. ا-اا، ونى بىلاي باسامىز!
گورچاكوۆ. وحو، دامەڭىز زور ەكەن، ءا! ال مىنا تۇز كرەشكە نە دەيسىز؟
كاربىشيەۆ. تۇز كرەش دەمەكشى، پەتر دميترييەۆيچ!..
گورچاكوۆ. ءيا...
كاربىشيەۆ ادىمداي باسىپ ەسىكتەن شىعىپ كەتەدى دە، ەكى قولىنا كرەشى بار قارعىباۋلاردى قىسا ۇستاعان كۇيى قايتادان كىرەدى.
كاربىشيەۆ. مىنە، پەتر دميترييەۆيچ، ءبارى دايىن!
گورچاكوۆ. وح-وو... يۆان الەكسەيەۆيچ، مىناۋىڭ كەرەمەت قوي، جالت-جۇلت ەتەدى. بۇنى تاعىپ جۇرگەن جابايىلاردا نە ارمان بار دەرسىڭ!..(مىسقىلداپ كۇلەدى). ەندەشە كەشىكپەي ىسكە كىرىسۋ كەرەك!
كاربىشيەۆ. دۇرىس ايتاسىز، پەتر دميترييەۆيچ، كۇشپەن شوقىندىرۋ كەرەك!..
پودپولكوۆنيك شەنىن تاققان اعا سۇلتان كىرەدى.
قوڭىرقۇلجا (ءيىلىپ). قايىرلى كۇن، گەنەرال-گۋبەرناتور مىرزا!
گورچاكوۆ. قايىرلى كۇن! ءسىزدى مۇندا قاي قۇداي ايداپ كەلدى، پودپولكوۆنيك؟
قوڭىرقۇلجا. كەشىرەرسىز، ءبىر جايسىز حابار جەتكىزگەلى كەلدىم.
گورچاكوۆ. جايسىز حابار...
قوڭىرقۇلجا. پەتر دميترييەۆيچ، مىناۋ ءبىزدىڭ ەلدىڭ ءدامى، قاسيەتتى سۋسىنىمىز — قىمىز!..
قوڭىرقۇلجا تورسىقتاعى قىمىزدى گورچاكوۆقا ۇسىنادى. ءبىراق گورچاكوۆ ونى الا قويمايدى. قوڭىرقۇلجانىڭ قولى اۋادا اسىلىپ ءبىراز تۇرىپ قالادى. تەك ءبىر كەزدە كاربىشيەۆ كەلىپ تورسىقتى الادى دا، يىسكەي بەرىپ، «ءتۇۋ، مىنانى ولار قالاي ىشەدى؟» دەپ ۇستەلدىڭ تومەنگى جاعىنا قويا سالادى. گورچاكوۆ تا جاي تۇرماي، انادايدان جيىركەنىپ، «ءيىسى نە دەگەن جامان ءوزىنىڭ!» دەپ مۇرنىن تىرجيتادى. قوڭىرقۇلجاعا كوڭىل دە اۋدارمايدى، ول تىكسىنىپ قالادى.
گورچاكوۆ. ءيا، سونىمەن قانداي جايسىز حابار دەيسىز؟..
قوڭىرقۇلجا. الگى كەنەسارىنىڭ بۇلىگى ۋشىعىپ بارادى...
گورچاكوۆ. سولاي دە، ناقتىراق بايانداڭىز!
قوڭىرقۇلجا (تۇرعان بەتىندە). كەنەسارى ەلدى الاتايداي ءبۇلدىرىپ جاتىر... كازاك بەكەتتەرى مەن كەيبىر قازاق اۋىلدارىنا شابۋىل جاساپ، ەلدى تالاپ-توناپ، قاندى قىرعىنعا ۇشىراتىپ ءجۇر. اسىرەسە، احمەت ءجانتورين، بايماعامبەت ايشۋاقوۆ سياقتى سىزدەرگە ادال قىزمەت ىستەپ جۇرگەن سۇلتانداردىڭ اۋىلىنا تىنىشتىق بەرەر ەمەس. رەسەيگە باعىندىڭ دەپ، مەنىڭ دە قىر سوڭىمنان قالماي ءجۇر. كەرەك دەسەڭىز، مەنىڭ توقالدىققا العالى وتىرعان قالىڭدىعىما شەيىن تارتىپ الدى.
گورچاكوۆ پەن كاربىشيەۆ ىشەك-سىلەلەرى قاتقانشا كۇلەدى.
كاربىشيەۆ. ە، ءسويتىپ كەنەسارى توقالىمدى تارتىپ الدى دەڭىز!..
گورچاكوۆ. كوپ ايەل الۋشىلىق...
قوڭىرقۇلجا. بۇكىل حالىقتى ءوزىنىڭ قول استىنا وتۋگە ماجبۇرلەپ جاتىر...
كاربىشيەۆ. پەتر دميترييەۆيچ، ايتپاقشى، ۇمىتىپ بارادى ەكەنمىن عوي، كەنەسارى قاسىموۆتان حات كەلدى. (قويىن قالتاسىنان بۇكتەۋلى حاتتى الىپ شىعادى).
گورچاكوۆ(بەت-اۋزىن تىرجيتىپ). قانداي حات؟
كاربىشيەۆ. ۇلى مارتەبەلى پاتشا اعزامنىڭ اتىنا.
گورچاكوۆ. وحو-وو... وقىڭىز!
كاربىشيەۆ (حاتتى اشىپ، وقي باستايدى). «بۇكىلرەسەيلىك دارا بيلەۋشى پاتشا اعزامعا.
بۇكىل قازاق ورداسىن بيلەگەن ابىلاي حاننىڭ ۇرپاعى كەنەسارى قاسىموۆتان.
تاقسىر، تومەندەگى جاعدايعا كوڭىل اۋدارۋىڭىزدى تالاپ ەتەمىن. مەنىڭ قالاۋىم — ءوز يەلىگىمدەگى ەلدىڭ ەمىن-ەركىن ءومىر ءسۇرۋى. وسى جاعدايدى سىزگە جەتكىزۋدى قۇرمەت سانايمىن. الايدا ءسىز مەنى ءوز قاراۋىڭىزداعى حالىقتى ءوز جاعىنا تارتۋدا دەپ ەسەپتەيسىز. ءسىزدىڭ اتا-بابالارىڭىز بەن مەنىڭ اتام ابىلاي حان ەل بيلەگەن كەزدە قازاقتار ەركىن جانە بەيبىت ءومىر ءسۇردى. وعان ەش پەندە قول سۇققان جوق، ەكى جاق ەمىن-ەركىن ساۋدا-ساتتىق جاساستى، جايباراقات ءومىر ءسۇردى، ءبىزدىڭ قونىستارىمىزدان ەشكىم الىم-سالىق جينامايتىن. كەيىنگى كەزدە ءبىزدىڭ حالىقتان الىم-سالىق الا باستادى، جاساق جيناي باستادى، ءارى ولارعا جان-جاقتان قىسىم كورسەتىپ، شەتتەتىپ جاتىر، بۇل ءبىزدىڭ حالىق ءۇشىن ۇلكەن قاسىرەت. مەنىڭ حالقىمنان اتا قونىستارىن تارتىپ الىپ، كازاك-ورىستارعا ءبولىپ بەرىپ جاتىر. قازاقتارعا جابايى دەپ قاراپ، بالا-شاعامىزدى شوقىندىرىپ، قۇلدىققا ساتۋدا. ماسەلەنكي، تەك ءبىر ايدىڭ ىشىندە عانا گۋرەيەۆ بەكىنىسىندە جۇزدەن اسا قازاقتىڭ بالاسى قۇلدىققا ساتىلعان. بۇنداي قورلىققا شىداۋ مۇمكىن ەمەس. ەگەر رەسەيدى باسقا ءبىر ەل بيلەسە قالاي بولار ەدى؟!.
بۇرىنعى بەيبىت كەلىسىمدى ءسىزدىڭ تومەنگى بۋىنداعى شەنەۋنىكتەرىڭىز بۇزىپ، اقيقاتپەن ساناسپاي، بارشا قازاق حالقىن رەسەيدىڭ قۇرامىندا دەپ ەسەپتەيدى. مەنىڭ مارقۇم اتام ابىلايدىڭ يەلىگىندە بولعان وڭىردە ءسىزدىڭ ادامدارىڭىز سەگىز دۋان قۇرعانى ءبىزدى قاتتى قىنجىلتادى. اتا-بابامىز بىزگە مۇرا قىلىپ قالدىرعان جولدىوزەك، كوكشەتاۋ، قىلشىقتى، اتباسار، ەسiل-نۇرا، اقتاۋ، ورتاۋ، قارقارالى، قازىلىق، جەرايىڭ، وباعان، توبىل، قۇسمۇرىن، حايات پەن ءتۇڭiلiكتەن ورالعا دەيiنگi جەرلەر كۇشپەن تارتىپ الىنىپ، بەكiنiستەر قاپتاي سالىنۋدا. بۇل قۇيتۇرقى ساياسات ءالى دە ءوز جالعاسىن تابۋدا. وسىلايشا ءسىزدىڭ شەن-شەكپەندىلەرىڭىز ءبىزدىڭ حالىقتى بارىنشا اشىندىرا تۇسۋدە. بۇل ءبىزدىڭ بولاشاعىمىزعا عانا ەمەس، ءتىپتى بۇگىنگى ومىرىمىزگە دە ۇلكەن ءقاۋىپ تۋعىزىپ وتىر. سوندىقتان بارشا قازاق حالقىنا قىسىمدى توقتاتۋ ءۇشىن جانە تىنىش ءومىردىڭ راحاتىن كورۋدى قامتاماسىز ەتۋدى سىزدەن، ۇلى پاتشا، ءبىزدىڭ ومىرىمىزگە قول سۇقپاۋىڭىزدى، سەگىز دۋاندى جانە باسقا دا دالامىزداعى بەكىنىستەردى جويۋدى سۇرايمىن!
بۇكىل قازاقتى وزىمە قاراتۋ ويىمدا بار. قازاق جۇرتى ەگەمەن ەل بولعان كەزدە عانا تىنىش ءومىر سۇرە الامىن. ءبىز دوستىق پەن ىنتىماقتا ءومىر سۇرسەك، قانداي جاقسى بولار ەدى!
قۇرمەتپەن، ءمورىن باسقان كەنەسارى قاسىموۆ»
(حاتتى كاربىشيەۆ «بۇكىلرەسەيلىك دارا بيلەۋشى پاتشا اعزامعا...» دەپ باستاۋىن باستاپ، ءماتىنىن ارت جاقتا تۇرىپ كەنەسارىنىڭ ءوزى ايتقانى دۇرىس. سول كەزدە جارىقتى كەنەسارىعا ءتۇسىرىپ، ەرەكشەلەپ تۇرسا، قاتىپ كەتەر ەدى. سوندا ءارى اسەرلى بولادى).
گورچاكوۆ. بۇلار ءسوز ۇقپايتىن جابايىلار ەكەن. بۇدان بىلاي كەنەسارىدان كەلگەن شابارمانداردى بىردەن تۇرمەگە توعىتا بەرىڭدەر. سىبىرگە ايداتۋ كەرەك ءبارىن دە!
قوڭىرقۇلجا. مىنە، كوردىڭىز بە، پەتر دميترييەۆيچ، كەنەسارىنىڭ حان بولىپ، قازاق دالاسىن جەكە-دارا بيلەمەك ويى بار. كەرەك دەسەڭىز، كەنەسارىنىڭ تۇتاس ءبىر ارمياسى بار، ونىڭ ومبى مەن ورىنبورعا شابۋىل جاساۋى مۇمكىن.
گورچاكوۆ. پودپولكوۆنيك، اقمولا وكرۋگىنىڭ كوپتەگەن بولىستارى ءوز ەرىكتەرىمەن ءبىزدىڭ بيلىگىمىزدەن ازات ەتۋگە ۋادە ەتكەن الگى ابىلايحانوۆتارعا بارىپ قوسىلىپ جاتقانى راس پا؟
قوڭىرقۇلجا. راس. ولاردى اۋىزدىقتاۋ ءۇشىن قاتاڭ شارا قولدانۋ كەرەك، پەتر دميترييەۆيچ! ەگەر ولاي بولماعان جاعدايدا تابىسقا جەتۋ مۇمكىن ەمەس. اتالعان بولىستاردىڭ قازاقتارى ەرتە ۋاقىتتان بەرى ەركىندىككە بوي ۇيرەتىپ العان، ال باعىنۋدى اسقان قورلىق دەپ سانايدى.
گورچاكوۆ. سۇلتان، بۇعان ءسىز دە كىنالىسىز. ءسىزدىڭ وكرۋگىڭىزدە جالپى بەي-بەرەكەتسىزدىكتەر بەلەڭ الىپ، بولىستار تارقاپ، زالىم سۇلتاندار قاسىموۆتارعا قوسىلىپ جاتسا، ءسىزدىڭ دارمەنسىزدىك تانىتىپ وتىرعانىڭىزدان!
كاربىشيەۆ. چيريكوۆ ەكسپەديسياسىنىڭ ساتسىزدىككە ۇشىراۋى دا، ءسىزدىڭ ارەكەتسىزدىگىڭىزدەن.
قوڭىرقۇلجا. پەتر دميترييەۆيچ...
گورچاكوۆ (ساۋساعىن شوشايتىپ). قاتەلىكتى مويىنداۋ كەرەك، سۇلتان!
قوڭىرقۇلجا. ءسىز بىلەسىز بە، پەتر دميترييەۆيچ! مەن ءوز باسىم كەنەسارىعا اشىق قارسى شىعا المايمىن. ويتكەنى ونى قولداۋشىلار تىم كوبەيىپ بارادى. ماعان كەم دەگەندە مىڭ ادامدىق قارۋلى جاساق قوسىپ بەرسەڭىز، بۇلىكتى باسۋعا ۋادە بەرەر ەم...
گورچاكوۆ (سايقالدانا جىميىپ). ال ءسىز ماعان قاسىموۆتىڭ باسىن اكەپ بەرە الاسىز با؟
قوڭىرقۇلجا. ىم... مم...
گورچاكوۆ. قايتالاپ سۇرايمىن، ءسىز كەنەسارىنىڭ باسىن اكەپ بەرۋگە ۋادە بەرەسىز بە؟
قوڭىرقۇلجا. پەتر دميترييەۆيچ، مەنىڭ ايانىپ قالار ەشتەڭەم جوق، ەرتەڭ-اق جولعا شىعىپ كەتۋگە دايىنمىن!..
گورچاكوۆ. ءسىز قاراماعىڭىزداعى قازاقتاردان قانشا جاساق جيناي الاسىز؟
قوڭىرقۇلجا. بەس ءجۇز.
گورچاكوۆ (تاڭىرقاپ). بەس ءجۇز...
كاربىشيەۆ. ءبىزدىڭ مالىمەتىمىزگە قاراعاندا، كەنەسارىنىڭ اسكەرى بەس مىڭعا جەتىپ جىعىلادى ەكەن.
گورچاكوۆ. بەس مىڭ!.. ال ءسىز بولساڭىز، بار-جوعى بەس ءجۇز ادامدىق قانا جاساق جينايمىن دەيسىز.
قوڭىرقۇلجا. ءسىز بىلەسىز بە، ءبىزدىڭ ءوز ىشىمىزدەگى كەيبىر سۇلتاندار سىرتتاي بىزگە باعىنعاندارىمەن، ىشتەي كەنەسارىنى قولدايدى. جاسىرىن سولارعا كومەك بەرەتىندەرى دە جوق ەمەس. كەنەسارىنى تالقانداعاننان كەيىن وسىنداي ساتقىن سۇلتاندارمەن دە ەسەپ ايىرىسۋىمىز كەرەك!
گورچاكوۆ. ءسىز سونداي ساتقىن سۇلتانداردى جىپكە ءتىزىپ بەرە الاسىز با؟
قوڭىرقۇلجا. ارينە.
گورچاكوۆ. ەندەشە، ءوتىنىشىڭىز ورىندالادى. وترياد بەرەمىز، كوپ كەشىكپەي جولعا شىعاسىزدار! كورەيىك، كىمنىڭ توقپاعى مىقتى ەكەنىن.
قوڭىرقۇلجا. ءامىرىڭىزدى ەكى ەتپەۋگە تىرىسامىز، مىرزا!
گورچاكوۆ. ەسىڭىزدە بولسىن، ءبىز سىزگە ۇلكەن سەنىم ارتامىز، سۇلتان.
قوڭىرقۇلجا. سەنىمدەرىڭىزدى اقتاۋعا تىرىسامىن، پەتر دميترييەۆيچ! (شىعىپ كەتەدى).
وڭاشا قالعان گورچاكوۆ پەن كاربىشيەۆ راحاتتانا كۇلەدى.
كاربىشيەۆ. بۇل قازاق، بيلىك ءۇشىن ەشتەڭەدەن تايىنباس. ءارى ءوز ەسەبى دە جوق ەمەس ەكەن. ءبىزدى پايدالانىپ، كەنەسارىعا ازۋىن باتىرماقشى، ءسويتىپ، مالى مەن قالىڭدىعىن قايتارىپ الماقشى.
گورچاكوۆ. توقالىن دەڭىز... توقالىن...
كاربىشيەۆ. پەتر دميترييەۆيچ، ال بىزگە ءبارىبىر ەمەس پە؟! ءبىرىن-بىرى قىرا بەرسىن، بىرىمەن-بىرى قىرقىسا بەرسىن! ءبىرىن-بىرى تالاپ جەپ، قۇرتا بەرسىن! قايتا ءبىز وسىنداي مەزەتتەردى ورايىمەن پايدالانا ءبىلۋىمىز كەرەك ەمەس پە! قالاي ويلايسىز؟
گورچاكوۆ. جوق. ءبىز ءويتىپ سىرتتان باقىلاپ وتىرا المايمىز. كەنەسارى وسال جاۋ ەمەس. پاتشا اعزامنىڭ «ءبىر پاتشالىقتىڭ ىشىندە ەكىنشى پاتشالىقتىڭ بولۋى مۇمكىن ەمەس، تەزىرەك قازاق جەرىن وتارلاۋدى اياقتاپ، ورتا ازياعا شابۋىلدى باستاۋ كەرەك» دەگەن جارلىعىن ورىندايتىن مەزگىل دە جەتتى. ۇلى پەتر ايتقانداي، قازاق جەرى — ازيانىڭ قاقپاسى مەن كىلتى ەمەس پە؟!..
كاربىشيەۆ. دۇرىس ايتاسىز، پەتر دميترييەۆيچ!.. ال مىنا قوڭىرقۇلجا سياقتىلار بىزگە وتە-موتە قاجەت! وتتى قاشاندا وسىلاردىڭ قولىمەن كوسەۋ كەرەك!..
گورچاكوۆ. بۇل ويىڭىزعا قوسىلامىن، يۆان الەكسەيەۆيچ! ءبىراق، بۇلارعا سەنۋگە بولمايدى. سوندىقتان، وتريادتى ءوزىڭىز باستاپ باراسىز! اياۋشىلىق بولماسىن!
كاربىشيەۆ. قۇپ بولادى!
ءتورتىنشى كورىنىس
كەنەسارىنىڭ اۋىلى. ورتادا ون ەكى قانات اق وردا. كەنەسارىنىڭ وتاۋى. كۇنىمجان ىڭىلداپ ءان سالىپ ءجۇر. مۇڭدى اۋەن. اتا-اناسىن، تۋعان-تۋىسىن ساعىنىپ سالعان ءان سياقتى.
(ءبىر كەزدە مىلتىق داۋىسى جامىراي شىعادى. كۇنىمجاندار ەلەڭ ەتىسە قالادى)
كۇنىمجان. و، قۇدايىم، نە بوپ قالدى ەكەن؟!. (موينىن سوزىپ، قاراپ قويادى.) بالەسىنەن ساقتاسىن! (سونىڭ اراسىنشا ناۋرىزباي جۇگىرىپ كىرەدى. ءتۇرى ءورت وشىرگەندەي.)
كۇنىمجان. نە بولدى، ناۋانجان؟
ناۋرىزباي. جەڭەشە، جەڭەشە، قوڭىرقۇلجا ورىس اسكەرىن باستاپ كەلە جاتىر! كوكەمدەر ەكەن دەپ جاقىنداي بەرىپ ەدىك، وق جاۋدىرىپ، ءبىراز ادامدى قىرىپ سالدى. جەڭەشە، جينال، كەتەيىك!..
كۇنىمجان. جوق، مەن كەتە المايمىن.
ناۋرىزباي. جەڭەشە، نە دەپ تۇرسىز! ولاردىڭ قولدارىنا تۇسسەك، ايامايدى!
كۇنىمجان. قوڭىرقۇلجادان قورقىپ وردامدى تاستاپ كەتسەم كىم بولعانىم؟!
ناۋرىزباي. جەڭەشە، ءولتىرىپ كەتەدى عوي!
سىرت جاقتان ايقاي-ۇيعاي ەستىلەدى.
كۇنىمجان. ماڭدايعا جازىلعانىن كورەرمىز. ەركەك بولسا، قاتىن-قالاشقا تيىسە قويماس. ال سەن قاشىپ قۇتىلۋىڭ كەرەك!
ناۋرىزباي. نە ايتىپ تۇرسىز! سىزدەردى تاستاپ، قاشىپ كەتسەم، نە بولعانى، جەڭەشە!
كۇنىمجان. ەر جىگىتكە جاۋدىڭ قولىندا قالۋ باتىرلىق ەمەس... امان قۇتىلعان ەرلىك!
ناۋرىزباي. جەڭەشە، ويتكەن اماندىعى قۇرىسىن! نە كورسەم دە سىزدەرمەن بىرگە كورەمىن!
كۇنىمجان. مىنا قىرعىندى تورەمە تەزىرەك جەتكىز!..
ناۋرىزباي. جەڭەشە...
كۇنىمجان. مەن ساعان نە ايتىپ تۇرمىن!
ناۋرىزباي. جەڭەشە...
كۇنىمجان (داۋىسىن كوتەرىپ، بۇيىرا). بار!..
ناۋرىزباي (قينالىڭقىراپ). جاقسى، جەڭەشە، جاقسى. جەتكىزەم ءبارىن!
كۇنىمجان (قۇشاقتاي الىپ). جولىڭ بولسىن، ەركەم!
ناۋرىزباي. امان بولىڭىز! (جۇگىرە باسىپ شىعىپ كەتەدى)
كۇنىمجان نە ىستەرىن بىلمەي ابدىرىپ تۇرىپ قالادى. وسى كەزدە ءبىر ورىس سولداتى كىرىپ كەلەدى. جاس كەلىنشەكتى كورىپ كوزى كۇلىمدەپ كەتەدى. بەلدىگىن شەشىپ بوساعاعا لاقتىرىپ جىبەرەدى دە، اپىل-عۇپىل كيىمدەرىنىڭ تۇيمەلەرىن اعىتا باستايدى.
سولدات. وحو-وو، حانشا!.. كانە، بەرىرەك كەل!.. كەل... تەزىرەك... ءاي، نە دەپ تۇرمىن، مەن ساعان!.. كانە، كانە... كەل بەرى...
كۇنىمجان. سەندەرگە ار-نامىسىمدى تاپتاتا قويماسپىن! جاستىعىمدى الا كەتەرمىن!..
كۇنىمجانعا جەتىپ كەلىپ، قۇشاقتاماق نيەتپەن باس سالادى. ءبىراق، كۇنىمجان ونى كەۋدەسىنەن يتەرىپ جىبەرەدى. بۇنداي وقىس قيمىلدى كۇتپەگەن سولدات ءسال شەگىنشەكتەپ بارىپ، از-ماز تۇرىپ قالادى دا، كەنەت ەسىنە الدەنە تۇسكەندەي اشۋلى كەيىپپەن قايتادان ۇمتىلادى. سول كەزدە كۇنىمجان ءماسىسىنىڭ قونىشىنان وتكىر كەزدىكتى سۋىرىپ الىپ، سولداتتىڭ كەڭىردەگىنە تىعىپ الادى.
قوڭىرقۇلجا (سىرت جاقتان). كۇنىمجان!...
قوڭىرقۇلجا كىرىپ كەلەدى. ەكى قولىمەن تاماعان ۇستاي قىر-قىر ەتكەن سولدات ونىڭ الدىنان شىعادى. اياعىن تالتىرەكتەي باسىپ، بۇكتەتىلە بەرگەن ونى قوڭىرقۇلجا ارىرەك يتەرىپ جىبەرىپ، كۇنىمجانعا جەتىپ كەلەدى.
قوڭىرقۇلجا (كۇنىمجانعا). كۇنىمجان... كۇنىمجان... ماعان سەنىڭ اماندىعىڭ كەرەك! مەن ءبىر سەن دەپ كەلىپ تۇرمىن.
كۇنىمجان. سۇلتان، مىنا كاپىرلەردى باستاپ كەلىپ تۇرعان ءسىز ەمەسسىز بە؟
قوڭىرقۇلجا. كۇنىمجان، مەنى مۇندا سۇيرەلەگەن تاپتالعان ار-نامىسىم مەن ساعان دەگەن ماحابباتىم! مەن سەنىڭ ەلىڭدى شابايىن دەپ كەلگەم جوق، ءبىر سەن دەپ قانا كەلىپ تۇرمىن، كۇنىمجان!
كۇنىمجان. مىنا قاندى قىرعىننان وسىلايشا اقتالماقسىز با، سۇلتان؟
قوڭىرقۇلجا. كەنەسارىدان قۇتىلماساڭ، ءومىر بويى باسىڭنان بۇلت ارىلا قويماس.
كۇنىمجان. ماعان جانىڭىز اشىماي-اق قويسىن!..
قوڭىرقۇلجا. كۇنىمجان، سوڭعى رەت سۇرايمىن. ءوز ەركىڭمەن ەتەگىمنەن ۇستايمىسىڭ، جوق پا، كۇنىمجان؟
كۇنىمجان. شۋ دەگەنگە الدىڭا ءتۇسىپ جورعالايتىن مال ەمەسپىن عوي!..
قوڭىرقۇلجا. كۇنىمجان، امال نە، ماعان تاڭداۋ قالدىرمادىڭ! ءاي... (ەكى جاساۋىل كىرىپ كەلەدى). مىنانى الىپ جۇرىڭدەر!.. ( سۇيرەلەپ الىپ بارا جاتقان جاساۋىلدارعا). ءاي... باسىنان ءبىر تال شاشى ءتۇسۋشى بولماسىن!..
(الىسقان-جۇلىسقان ادامداردىڭ سۇلبالارى ەلەس بەرەدى، اقىرعان-باقىرعان، ايعايلاعان، ۋلاپ-شۋلاعان، جىلاعان-سىقتاعان ادامداردىڭ داۋىستارى ەستىلەدى. بىر-ەكى مارتە مىلتىقتىڭ دا اششى داۋىسى شىعادى. كاربىشيەۆ كەلەدى.)
كاربىشيەۆ. سۇلتان، قاراقشىلار قايدا كەتكەن؟
قوڭىرقۇلجا (جاعاسىنا جارماسىپ). ءاي، قاتىن-بالانىڭ نە جازىعى بار ەدى؟ بۇلارىڭ نە؟..
كاربىشيەۆ (قىلىشىنىڭ ۇشىن قوڭىرقۇلجانىڭ كەڭىردەگىنە تاقاپ). مەن بۇيرىقتى ورىندايمىن!.. ۇقتىڭبا، سۇلتان؟
قوڭىرقۇلجا. سولاي ما ەدى؟!.
كاربىشيەۆ(ءولىپ جاتقان سولداتتى كورىپ). انانى كىم ءولتىردى؟
قوڭىرقۇلجا. كىم بولۋشى ەدى، كەنەسارىنىڭ جەندەتتەرى دە.
كاربىشيەۆ. جەندەتتەرى. (كۇلىپ). اح-حا-حا... اۋ، ولار قايدا؟
قوڭىرقۇلجا. قايدا بولۋشى ەدى، قاشىپ كەتتى.
كاربىشيەۆ. قاشىپ كەتتى... تۇسىنىكتى. ال كەنەسارىنىڭ ءوزى قايدا ەكەن؟ ءوزى قايدا؟..
قوڭىرقۇلجا. مەن قايدان بىلەيىن. ول ءبىر جىن، بۇگىن مۇندا بولسا، ەرتەڭ اندا بولادى. بۇندا كوپ ايالداۋعا بولمايدى، اسا ءقاۋىپتى!..
كاربىشيەۆ (مىسقىلداي كۇلىپ). ءقاۋىپتى... نەسى ءقاۋىپتى؟!. ءسال كۇتەيىك!.. كەنەسارى مۇندا مىندەتتى تۇردە كەلەدى! سوندا قاقپانعا ءوزى-اق كەلىپ تۇسەدى!..
قوڭىرقۇلجا. ءاي... كەنەسارى سەنىڭ قۇرىپ قويعان قاقپانىڭا ءوزى كەلىپ تۇسەتىن قويان دەپ پە ەدىڭ؟! ول ساۋىسقاننان دا ساق. ال ونىڭ قولىنا تۇسەر بولساق، ايامايتىنى ايدان انىق! سوندىقتان دا بۇندا كوپ ايالداۋعا بولمايدى!..
كاربىشيەۆ. سولاي ما؟ ەندەشە، پەتر دميترييەۆيچ ايتقانداي، جولدا كەنەسارىنىڭ جاقتاستارى بار ەمەس پە؟!. مىنە، سولاردىڭ كوزىن قۇرتايىق!..
قوڭىرقۇلا. ءاي، تاعى دا قىرعىن سالماقسىڭدار ما؟!. ءاي... بۇلارىڭ... (كاربىشيەۆتىڭ ارتىنان ىلەسە شىعىپ كەتەدى).
ولاردىڭ ارتىندا ك ۇلى كوككە ۇشىپ جۇتاعان اۋىل، قانجىلاعان ەل قالدى. جاعالاي شاشىلعان ولىك، جىلاعان بالا، جوقتاۋ ايتقان اق جاۋلىقتى انا، كوزى جاسقا تولىپ كۇڭىرەنگەن اقساقال، قيراعان بەسىك، شاڭىراعى وپىرىلىپ ورتاسىنا تۇسكەن اق وتاۋ، ويراندالعان وشاق، توڭكەرىلگەن قازان، توگىلگەن تاعام قالدى.
ءبىر كەزدە سەرىكتەرىمەن كەنەسارى كەلەدى. قاسىندا ناۋرىزباي مەن نىسانباي بار. شابىلعان اۋىلىن كورىپ، مۇڭعا باتىپ، كۇڭىرەنەدى.
كەنەسارى. قوڭىرقۇلجا، قوڭىرقۇلجا!.. تۇسىنىسۋدەن كەتكەن ەكەنسىڭ! ەلدىكتى ساقتاۋعا تىرىسىپ-اق ەدىم، اقىرى جولىمىز ەكى ايىرىلدى ما؟!. ءتىل تابىسامىز با دەگەن ۇمىتپەن قىلىشىمدى قىنىنان سۋىرماي-اق كەلىپ ەم. ءوزىڭ كەلىپ يتشە قاپتىڭ! قويشا تالاتتىڭ!..
ناۋرىزباي (كوزىنەن جاس پارلاپ). بۇل... بۇل... بۇل نە قىلعان جاۋىزدىق! وردامىزدىڭ شاڭىراعىن ورتاسىنا ءتۇسىرىپ، جۇرتىمىزدان جۇرناق تا قالدىرماپتى عوي، قانىشەرلەر! ەڭكەيگەن كارىدەن ەڭبەكتەگەن بالاعا دەيىن قىرىپ تاستاپتى عوي!.. نە جازىعى بار ەدى، قۇدايىم-اي!..
نىسانباي. قارپىق، تەمەش رۋلارى مەن سارجان، قۇدايمەندى، كۇشىك سۇلتانداردىڭ دا اۋىلدارىن ويرانداپ، بەس ءجۇز ادامدى ءولتىرىپ، ءجۇز قارالى ادامدى تۇتقىنعا الىپ كەتىپتى.
نىسانباي تىزەرلەپ وتىرا قالىپ قۇران وقيدى.
ناۋرىزباي. بار سارباز اتقا قونىپ، وتريادتى تاس-تالقانىن شىعارايىق، كوكە! كوكە، مەن اتتانام!..
كەنەسارى. ناۋان!.. بار باتىردىڭ باسىن قوسىپ، كەك الۋدى كەڭىنەن ويلاسايىق.
ناۋرىزباي. ويلاساتىن نەسى بار، كوكە؟!. جەڭەشەمدى قورلاتىپ، ايداۋدا كەتكەن ەلىمىزدىڭ ارتىندا قاراپ قالعانشا، ولمەيمىز بە؟!. كوكە...
كەنەسارى. سابىر، ناۋرىزباي! جالاڭ قولمەن جاۋعا شاپقاننان ۇتارىمىز قايسى! بوسقا قىرىلىپ قالامىز! اشۋ — دۇشپان، اقىل — دوس!.. اعىباي، بۇقارباي، باسىعارا، يمان، جانايدار، تولەباي، جولامان، بايتابىن باتىرلارعا ات شاپتىر! ءبارى دەرلىك جينالسىن!.. نىسانباي!
نىسانباي. ءيا، باتىرىم!
كەنەسارى. اقمولا بەكىنىسىن شابامىز!.. كارتانى اكەل! جەر جاعدايىن باعدارلايىق!
نىسانباي تەرىدەن جاسالعان اقمولا بەكىنىسىنىڭ كارتاسىن اكەپ ورتاعا جايادى. كەنەسارى وعان كوز سالا تۇرىپ، قىلىشىمەن كورسەتىپ، بەكىنىستى الۋ جوسپارىن ايتا باستايدى.
مىناۋ، اقمولا بەكىنىسى. مىنە، مىنا تۇستا ەسىل وزەنى. ارامىز ءبىر كۇندىك جەر. وڭ جاعىندا مەن ءوزىم، سودان كەيىن مىنە مىنا جەردە بۇقارباي شابۋىل باستايدى. قولدىڭ ءدال ورتاسىندا باسىقارا مەن تولەباي، ودان كەيىن قۇدايمەندى مەن جانايدار. ال سول قاناتتان يماننىڭ ساربازدارى ات قويادى. شابۋىلدى تامىزدىڭ جەتىسى كۇنى تاڭ سارىدەن باستايمىز! بار سارباز بىردەي كيىنسىن! باسشىسى كىم، قوسشىسى كىم؟ ونى جاۋ انىقتاي المايتىن بولسىن! ءار جاساق ءوز باتىرلارىن تەك وزدەرى عانا ءبىلسىن! ءار اتتى ساربازدىڭ اراسى ون — ون بەس قۇلاشتاي الشاق بولسىن! تەك ساداق وعى جەتەر جەرگە بارىپ، قايتادان كەيىن قايتىپ، امال-ايلاعا يەك ارتۋ كەرەك. بەكىنىستىڭ ىشىندە اعاش ۇيلەر كوپ. شايقاسقا شىعاردىڭ الدىندا مەرگەندەر جەبەلەرىنە قارا مايلى بىلتە شۇبەرەك بايلاپ السىن! مىنە، مىنا جەردە بەكىنىستىڭ ءوق-دارى، ازىق-تۇلىك قويماسى ورنالاسقان. ەڭ الدىمەن سونى نىساناعا الىڭدار! بەكىنىس تۇگەلدەي ورتكە ورانعاننان كەيىن عانا بارىپ تىكە شابۋىلعا كوشەمىز! ونىڭ وزىندە دە ساداقشىلار اتتى جاساقتى قورعاپ، وتتى جەبەنى قارشا بوراتىپ تۇراتىن بولسىن!..
نىسانباي. كەنەكە، مەنىڭ ەستۋىمشە، بەكىنىس بيىكتىگى بەس ساجىن قورعانمەن قورشالعان. جان-جاعىن جاعالاي تەرەڭدىگى بەس قۇلاش، ەنى ون قۇلاش ور قازىلعان. تەك قورعانعا كىرەر الدىندا عانا ءتورت سالت اتتى قاتار وتەر جىڭىشكە جول بار.
كەنەسارى. بۇنى بىلگەنىمىز دە وڭدى بولدى. ەڭ الدىمەن بەكىنىستى وڭتۇستىكتەن سولتۇستىككە دەيىن ءۇش شاقىرىمداي جەردەن قورشايمىز. بەكىنىسكە دە، ورعا دا كوپ جاقىنداماڭدار، قۇر بوسقا قىرىلىپ قالاسىڭدار! لەك-لەكتەرىڭمەن ورعا دەيىن بارىپ، وتتى جەبەنى بەكىنىستىڭ ىشىنە جاۋدىرىڭدار! ءجا، ناۋان، سەن اعىباي ساربازدارىمەن بىرگە مىنا وتكەلدەن ءوتىپ، بەكىنىستىڭ وڭ قاپتالىنان ۇراسىڭ!
ناۋرىزباي. كوكە، مەنى نەگە اعىبايعا قوساقتاي بەرەسىز؟!. مەن ءوز جىگىتتەرىمدى الىپ جەكە شابايىن!
كەنەسارى. دەگەنىڭ بولسىن! بايتابىن جانە قالعان باتىرلار بەكىنىستىڭ باتىس بۇيىرىنەن ءتيسىن!
نىسانباي. كەنەكە، ولار جەر جاعدايىن جاقسى بىلمەيدى. مەن جولباسشى بولايىن!
كەنەسارى. ايتقانىڭ بولسىن، جىراۋىم! اتوي شىققاندا ءبارىڭ بىردەي اتقا قونىڭدار!.. بۇلاردىڭ ءبىزدى ايامايتىنىنا كوزىم انىق جەتتى. ەندى ايانىپ قالار ەشتەڭە قالعان جوق! ەلىمنىڭ ەرتەڭى ءۇشىن سوعىستى باستايمىن!.. ورىستارعا ويىنداعىسىن ىستەتپەيمىن!.. حالقىمدى رەسەيدىڭ ەزگىسىنەن ازات ەتەمىن!.. ابىلاي اتامىزدىڭ ارۋاعى قولداسىن!
ءبارى. ابىلاي! ابىلاي! ابىلاي!
بەسىنشى كورىنىس
اقمولا بەكىنىسى. اعا سۇلتان قوڭىرقۇلجا كۇدايمەنديننىڭ ورداسى. قوڭىرقۇلجا قولىنداعى جالعىز كوزدى ۇزىنشا دۇربىمەن سىرت جاققا قاراي كوز تىگە قاراپ تۇر. قارسى جاعىنداعى ورىندىقتا كۇنىمجان وتىر. ايعاي-اتتان، تارسىلداعان مىلتىقتىڭ داۋىسى، گۇرس-گۇرس ەتكەن زەڭبىرەكتىڭ ءۇنى ەستىلەدى.
وسى كەزدە كاربىشيەۆ جۇگىرىپ كەلەدى. القام-سالقام. كارتوزى قيسايىپ كەتكەن. ءتۇرى ءورت سوندىرگەندەي. ەكى وكپەسىنەن دەم الىپ، القىنىپ تۇر.
كاربىشيەۆ. سۇلتان، قاقپا جانىپ جاتىر. كوك تۇتىننەن ەشتەڭە كورىنبەي بارادى. نە ىستەيمىز؟
قوڭىرقۇلجا. نە ىستەۋشى ەدىڭ! قالايدا كەنەسارىنىڭ اسكەرىن بەكىنىسكە كىرگىزبەۋدىڭ قامىن جاساڭدار!..
كاربىشيەۆ. ول مۇمكىن بولماي بارادى. قاراقۇرتشا قاپتاپ كەلەدى. سولداتتارىمىزدىڭ جارتىسى جاۋمەن ەمەس، وتپەن الىسىپ جاتىر. قاقپا جانىپ بىتۋگە تايادى. قورعاننىڭ سولتۇستىك جاعىنىڭ جيىرما قۇلاشتاي جەرى ۇڭىرەيىپ بوس قالاتىن ءتۇرى بار.
قوڭىرقۇلجا. دەرەۋ قۇم سالىنعان قاپتاردى سول جاققا اپارىپ، كەدەرگى جاساڭدار. وتىز شاقتى مەرگەندى سول قاپتاردىڭ تاساسىنا ورنالاستىرىڭدار! بار... تەزىرەك...
كاربىشيەۆ. جاقسى. مەن ءقازىر...
كاربىشيەۆ شىعىپ كەتەدى.
قوڭىرقۇلجا (كۇنىمجانعا قاراپ). كۇنىمجان، شەشۋشى ءسات تۋدى، نە ايتاسىڭ؟ سەن مەنىڭ تۇتقىنىمسىڭ!
كۇنىمجان. جاۋابىمدى ەستىگەنسىز، سۇلتان.
قوڭىرقۇلجا (جۋاسىپ). اقىلعا كەل، كۇنىمجان. مەنىڭ قولىمدا بيلىك بار. ايتقانىمدى وتكىزەمىن، دەگەنىمدى ىستەتەمىن. مەنى اق پاتشانىڭ ءوزى قولداپ وتىر. ال كەنەسارى شە؟.. قۇمدا ءىزى، سايدا سانى جوق قاراقشى ەمەس پە!..
كۇنىمجان. جو... جوق... كەنەسارىنىڭ جولى دا، ءجونى دە بولەك. ەلى ءۇشىن جانىن شۇبەرەككە ءتۇيىپ، ات ۇستىنەن تۇسپەي ءجۇر. مەن سول ءۇشىن دە ونىڭ ەتەگىنەن ۇستادىم، بويىمداعى بار اسىلىمدى سىيلادىم. سەن... سەن كۇنىڭ ءۇشىن جالدانىپ جۇرگەن ساتقىنسىڭ!
قوڭىرقۇلجا. مەن اق پاتشاعا ءوزىم ءۇشىن ەمەس، قاراۋىمداعى حالقىم ءۇشىن قىزمەت ەتىپ ءجۇرمىن. ال... ال، اق پاتشاعا كەنەسارى كىم؟! بۇگىن بولماسا، ەرتەڭ ونىڭ كۇنى بىتەدى! سوندا كىممەن قالاتىنىڭدى ويلادىڭ با، كۇنىمجان-اۋ!..
كۇنىمجان. سونىمەن نە ايتپاقسىز!..
قوڭىرقۇلجا. كۇنىمجان، ماعان تيسەڭ، عۇمىر بويى ايالاپ وتەمىن. كوردىڭ عوي، ءبىر تال شاشىڭدى تۇسىرتكەن جوقپىن، تۇسىرمەيمىن دە!..
كۇنىمجان (ىشەك-سىلەسى قاتا كۇلىپ). نامىس قايدا كەتكەن، سۇلتان. مەن ەندى قىز ەمەسپىن، قاتىنمىن!..
قوڭىرقۇلجا. كۇنىمجان، ماعان ءبارىبىر! ماعان ءبارىبىر، كۇنىمجان! قالاساڭ، ول تۋرالى ءومىر بويى ءبىر اۋىز ءسوز ايتپايمىن. كۇنىمجان، ۇمىتشى ءبارىن، مەن دە ۇمىتايىن. انت-سۋ ىشەيىن...
كۇنىمجان. ءسىزدىڭ حالىققا جاساعان وپاسىزدىقتارىڭىزدى ۇمىتۋ مۇمكىن ەمەس.
قوڭىرقۇلجا. كۇنىمجان-اۋ، نەگە تۇسىنبەيسىڭ، وسىنىڭ ءبارى ءبىر سەن ءۇشىن جاسالىپ جاتقانىن... اتتەڭ، ءوزىم دە وكىنەم، ءبىراق شەگىنەرگە جەر جوق!.. سەنىمەنەن مەندەگىنىڭ ءبارى كەتپەك، كۇنىمجان! اۋلەتىمە ماڭگى وشپەستەي قارا كۇيە جاعىلىپ، سۇيەگىمە وشپەستەي تاڭبا تۇسپەي مە؟!. ەل بەتىنە قالاي قارايمىن! نە دەيسىڭ، ەندى ماعان، ءول دەمەسەڭ؟!
كۇنىمجان. ولەم دەسەڭىز، ءساتى ءتۇسىپ تۇر!..
كاربىشيەۆ قايتادان جۇگىرىپ كىرەدى. جالاڭ باس، شاشى تىكىرەيىپ كەتكەن. ءۇستى-باسى القام-سالقام، ءاپپاق ءمۋنديرى قاپ-قارا بوپ كەتكەن. تەرگە شىلانعان، ەنتىگىپ تۇر. قولىندا كيىم-كەشەك.
كاربىشيەۆ (تۇتىعىپ). قاراقشىلار باسىپ كىردى. (قاقالىپ) قاشۋ كەرەك! قاشۋدان باسقا امال جوق! قاشۋ كەرەك!..
قوڭىرقۇلجا (ەلەڭ ەتىپ). قاشۋ كەرەك؟!.
كاربىشيەۆ. ءيا، قاشۋ كەرەك! تەزدەتەيىك، سۇلتان! ەندى كەشىكسەك قولعا تۇسەمىز! قاشۋ كەرەك!
قوڭىرقۇلجا. ءاي... سەن قاشارسىڭ-اۋ!.. ال مەن قايدا قاشارمىن! (جارق ەتكىزىپ قانجارىن سۋىرىپ الىپ، كاربىشيەۆكە تىعىپ الادى دا، ونى يتەرىپ جىبەرىپ، كۇنىمجانعا قاراي جۇرەدى). كۇنىمجان، سەنى تىرىدەي كەنەسارىعا تاستاپ كەتە الماسپىن!
كۇنىمجان. ەركەك دەگەن قاماۋداعى قاتىنمەن الىسپاي، قارۋ الىپ جاۋعا شاپپاس پا ەدى!..
قوڭىرقۇلجا. سولاي ما؟.. سولاي ما ەدى؟.. كۇنىمجان..
كەنەسارى كەلىپ قالادى دا، ۇزىن قامشىسىمەن قوڭىرقۇلجانىڭ بىلەگىنە وراي ءىلىپ الىپ، تارتىپ قالادى. قوڭىرقۇلجانىڭ قولىڭداعى قانجارى ۇشىپ بارىپ جەرگە ءتۇسىپ، ءوزى كەنەسارىنىڭ الدىنا تىزەرلەي وتىرا قالادى. كەنەسارى قوڭىرقۇلجانىڭ قانجارىن الادى. اشۋلى.
كەنەسارى. اجالىڭ... اجالىڭ ءوز قانجارىڭنان بولماق!..
قوڭىرقۇلجا. ەردى... ەردى قانجار ەمەس، نامىس ولتىرەر. اجالدان قورقار مەن ەمەس. ءولتىر!..
كەنەسارى. ەندەشە، ولسەڭ، ءوز قانجارىڭنان ولەسىڭ! كاپىردىڭ قۇيىرشىعى...
كەنەسارى قانجاردى كوتەرە بەرگەندە كۇنىمجان جانىنا جەتىپ كەلەدى.
كۇنىمجان. تورەم، جاماندىققا جاماندىق جاساسا، زۇلىمدىق تيىلماس، جاماندىققا جاقسىلىق جاساسا، ىزگىلىك مولايماق. ءبىر جانتىقتىڭ قانىن موينىڭىزعا جۇكتەپ قايتەسىز، تورەم! ءسىزدىڭ مۇددە — ەلدىك مۇددە ەمەس پە؟!.
كەنەسارى (قولىنداعى قانجار تومەن تۇسە بەرەدى). وسال تۇسىمدى تاپ باستىڭ-اۋ، كۇنىمجان.
قوڭىرقۇلجا. كەنەسارى، سەنىڭ مەنەن ءبارىبىر ءبىر باعىڭ ارتىق ەكەن!
كەنەسارى. جوق، قوڭىرقۇلجا، مەنىڭ باعىم قاتىن-بالاعا بايلانىپ قالعان جوق. قۋعانىم قارا باسىمنىڭ كەگى ەمەس. ەسىڭدە بولسىن، مەنىڭ الىسار اتا جاۋىم دا سەن ەمەسسىڭ، قوڭىرقۇلجا!.. ءتاڭىرىم ەندى ەكەۋمىزدىڭ جولىمىزدى تۇيىستىرمەي-اق قويسىن!
قوڭىرقۇلجا. اتالى سوزگە ارسىز عانا توقتاماس! اق الماستاي اقيقاتتىڭ الدىندا باسىمدى يەم! (شىعىپ كەتەدى).
كەنەسارى مەن كۇنىمجان جەكە قالادى.
كەنەسارى. قالايسىڭ، كۇنىمجان، باسىڭا قايعى اكەلدىم بە؟
كۇنىمجان. جوق، تورەم! بۇل تاعدىردى ءوزىم تاڭداپ العان جوقپىن با؟!
كەنەسارى (جانقالتاسىنان ورامال الىپ). مىنا ورامالدى تانيسىڭ با، كۇنىمجان-اۋ!
كۇنىمجان (جادىراپ). تانىماعاندا، ءوزىم بەرىپ ەدىم عوي!
كەنەسارى. ءيا، كۇنىم، سول ورامال. قاسيەتتى ورامال. مەنى ساعان عاشىق ەتكەن ورامال...
كۇنىمجان. ادەمىلەپ ءتۇيىپ قويىپسىز عوي!..
كەنەسارى. ءيا، ىشىنە ءبىر اۋىز ءسوز جازىپ ءتۇيىپ قويدىم!.. جۇرەگىم سوعىپ تۇرعاندا ونى ەشكىم الا الماس. جۇرەگىم توقتاعان كۇنى تۇيىنشەگىن شەشىپ وقىرسىڭ، بۇندا مەنىڭ بار قۇپيام ساقتاۋلى!
«ابىلاي!.. ابىلاي!.. ابىلاي!..» دەپ ۇرانداتقان داۋىستار شىعادى. قاسىندا اعىباي جانە تاعى دا ءبىرقانشا باتىرلار بار ناۋرىزباي كەلەدى. قولدارىندا ابىلايدىڭ اق تۋى.
ناۋرىزباي. كوكە... كوكە، بەكىنىستى تولىقتاي الدىق! ورىس اسكەرىن قارۋ-جاراعىمەن قولعا تۇسىردىك! ءجۇز ەلۋ مىلتىق، ەلۋ تاپانشا، ءۇش زەڭبىرەك...
كەنەسارى. جارايسىڭدار ەرلەرىم، ەرلەدىڭدەر! بىردە-بىر ءۇي قالدىرماي ورتەپ، كۇلىن كوككە ۇشىرىپ، بەكىنىستى جەرمەن-جەكسەن ەتىڭدەر! جەرىمىزگە بەكىنىستەر سالدىرمايمىن! ورىستارعا جەرىمىزدى تاپتاتپايمىن! اتا-بابامىزعا تيەسىلى جەرگە سالىنعان بەكىنىستەردى تالقانداپ، تۇگىن قالدىرماي ورتەپ جىبەرەمىن. قازاق حالقىن رەسەيدىڭ ەزگىسىنەن ازات ەتەمىن! ەجەلگى تاۋەلسىزدىكتى قالپىنا كەلتىرەمىن. تاۋەلسىز قازاق مەملەكتىن قۇرامىن!
ناۋرىزباي. ءبىز سىزبەن بىرگەمىز، كوكە! قاسىق قانىمىز قالعانشا، ەلىمىز مەن جەرىمىزدى قورعاۋعا دايىنبىز!
ءبارى. ءبىز سىزبەن بىرگەمىز، كەنەكە!...
كەنەسارى. بۇل ءبىزدىڭ ازاتتىقتىڭ اق جولىنداعى قاسيەتتى سوعىسىمىزدىڭ العاشقى جەڭىسى. ۋا، حالقىم، ەلدىڭ تىزگىنىن مەنىڭ قولىما ۇستاتقاندارىڭ راس بولسا، كەۋدەمدە جانىم تۇرعاندا بۇل سەنىمدەرىڭدى اقتارمىن-اق! الدا ءالى ءبىز اسار اسۋلار كوپ. وسى جولدا شىبىن جانىم ساداقا. ءبىراق، ءبىز ولسەك تە، ۇرپاعىمىزدىڭ... ۇرپاعىمىزدىڭ جۇرەگىنە ازاتتىقتىڭ وتىن جاعىپ، كەۋدەسىندە ءورشىل رۋحتى وياتىپ ولەمىز. كەزەنگەن جاۋمەن كەسكىلەسىپ تۇرىپ ولىسۋگە شىدايتىن ۇل بولماسا، سونداي ۇلدى تۋعىزعان ەل بولماسا، قازاقتىڭ قاي ءىسى وڭار دەيسىڭ!.. قاسىق قانىمىز قالعانشا تاۋەلسىزدىگىمىز ءۇشىن كۇرەسەمىز، ەركىندىكتىڭ ەركە سامالىن سەزىنبەي كۇرەسىمىزدى ەشقاشان توقتاتپايمىز! ۋا، حالقىم، وسى جولدا ءولىپ كەتسەك، ارمان جوق! بۇل ءبىزدىڭ كەشەگى وتكەن اتا-بابالارىمىزدىڭ رۋحىنا پارىزىمىز، كەلەر ۇرپاق الدىنداعى بورىشىمىز!
مەن قاسيەتتى سارىارقا تورىندە ۇرپاعىمنىڭ ازاتتىق بايراعىن جەلبىرەتىپ، ۇلى جەڭىستەردى تويلايتىنىنا سەنەمىن!..
ليريكالىق اۋەن ەستىلەدى. الىستان ءبىر كۇڭىرەنگەن قوڭىر داۋىس شىعادى: «كەنەسارىنىڭ اقمولا بەكىنىسىن الىپ، وتارشىلاردان ازات ەتۋى بوداندىققا قارسى كۇرەس جولىنداعى العاشقى ۇلكەن جەڭىسى ەدى. ول وسىدان كەيىن ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن ات ۇستىنەن تۇسكەن جوق. اۋزىن ايعا بىلەگەن الىپ يمپەرياعا قارسى تابانداپ ون جىل ازاتتىق كۇرەسىن جۇرگىزدى.
كەنەسارى ارمانداعان ماقسات-مۇراتىنا جەتە المادى. ساتقىندىق پەن ايارلىقتىڭ كەسىرىنەن قاپيادا كوز جۇمدى. دەسەك تە، كەنەسارىنىڭ تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەسىپ، وتارلىققا قارسى قىلىش سىلتەۋىنىڭ ءوزى سول ءبىر الماعايىپ اۋىر كەزەڭ ءۇشىن ءىرى جەڭىس ەدى. ەل مەن جەر ءۇشىن جانىن پيدا ەتۋدىڭ دە ۇلى مارتەبە ەكەنىن ۇرپاعىنا ۇقتىرىپ كەتتى...
كۇنىمجان سىيعا تارتقان ورامال دا ونىمەن بىرگە ماڭگىلىككە جوعالدى. كەنەسارىنىڭ سول قۇپياسى ءالى ايتىلماي، ءالى اشىلماي كەلەدى. ونى الىپ قالۋعا دا، حان قايتىس بولعاننان كەيىن اشىپ وقۋعا دا ەشكىمنىڭ مۇمكىندىگى بولمادى. ءسويتىپ كەنەسارىنىڭ ءبىر اۋىز سوزدەگى بار قۇپياسى اشىلماي قالدى. كۇنىمجان ودان كەيىن دە اتتاي وتىز جىل عۇمىر كەشتى. وتىز جىل سول ورامالدىڭ ىشىندە نە جازىلعانىن بىلە الماي، ويلاپ ءوتىپتى دەسەدى بىلەتىن جۇرت. ءيا، نە جازىلدى ەكەن؟.. كەنەسارىنىڭ سول سىرى ەندى قاشان اشىلماق، ونى شەشۋ كىمنىڭ ماڭدايىنا جازىلماق؟ مۇمكىن، سول جۇمباق كۇيىندە قالا بەرەر مە ەكەن؟..»
سوڭى
You Might Also Like
-
ول قازاقستان حالقىن الەمگە پاش ەتكەن بىردەن ءبىر جان ەدى. مانەرلەپ سىرعاناۋدى بالا كەزىنەن جانى سۇيگەن جانە سول جولداعى قيىندىقتارىنا توزە بىلگەن. الەم كوگىنە جارق ەتىپ، ماڭگى سونگەن جان دەنيس تەن ج...
-
— اتا، سiزدiڭ قولىڭىزدى جاۋدىڭ وعى تەسiپ كەتكەن بە؟ — تومپاق بەت، ءتامپiش مۇرىن قارا بالانىڭ ءسوزi دوڭگەلەك جەر ۇستەلدi جاعالاي جايعاسىپ، شاي iشiپ وتىرعان قوناقتاردى ەلەڭ ەتكiزدi.
