جالعاسى بار ەرتەگى
ادامزات مەكەن ەتەتىن بەس قۇرلىقتىڭ بارلىعىنا قاناتىن كەڭ جايعان الىپ ءبىر پاتشالىق بولىپتى. ول پاتشالىقتىڭ ەرەكشەلىگى ادامداردىڭ جاسىنا، جىنىسىنا، تىلىنە، دىنىنە، ۇلتىنا قاراماي بارلىعىن دا ءوز پاتشالىعىنا قابىلداي بەرەتىن، ەشقانداي شەكاراسى جوق مەكەن ەكەن. سول بۇكىلالەمدىك جەلىلەر پاتشالىعى دەپ اتالاتىن پاتشالىقتىڭ بيلەۋشىسى ينتەرنەت پاتشا وتە اقىلدى، ءبىلىمدى، جان-جاقتى بولىپتى. ەڭ العاش امەريكالىق لەونارد كلەينروك دەگەن ستۋدەنتتىڭ ادامداردىڭ قارىم-قاتىناسىن جەڭىلدەتۋ تۋرالى ىزگى ويىنان دۇنيەگە كەلگەن ينتەرنەت، اعىلشىن تىلىندە ءتىلى شىعىپ، ارپانەت (Arpanet) دەپ اتالعان ەكەن. كەلە-كەلە ءوزىنىڭ العىرلىعىمەن كوزگە تۇسكەن Arpanet بارلىق تىلدەردى تەز ارادا ەركىن مەڭگەرىپ، ءبىلىم-عىلىمعا داڭعىل جول اشىپ، ادامزاتقا پايداسىن تيگىزۋ ءۇشىن جەر بەتىنە ءوز پاتشالىعىن قۇرادى. ادامدار ءباج پاتشالىعى ارقىلى ەكى قۇرلىقتا وتىرىپ-اق بىر-بىرىمەن بايلانىسىپ، كەرەك مالىمەتتەرىنە لەزدە قول جەتكىزىپتى. وسىلايشا جەر بەتىن ەشقانداي سوعىسسىز جاۋلاپ العان پاتشا ءوز بيلىگىنىڭ اياسىن كەڭەيتە بەرىپتى.
* * *
باسىنان قار كەتپەيتىن اسقاق شىڭدارى، شىرشا، قاراعايلارمەن جاسانىپ، اققايىڭدارمەن ساندەنگەن بيىك جوتالارى بار سۇلۋ تاۋدىڭ ەتەگىندە كىشكەنە عانا قازاق اۋىلى بولىپتى. دەنەلەرى كۇنگە كۇيگەن اۋىل بالالارى اسىر سالىپ ويناپ ءجۇر. تاۋدىڭ تازا اۋاسىمەن دەمالىپ، تازا سۋىنا شومىلىپ وسكەن بالالاردىڭ دەنەلەرى شىمىر، مىعىم، قيمىلدارى شيراق. وسىنداي مامىراجاي قازاق اۋىلىنا دا ينتەرنەت پاتشانىڭ اسكەرلەرى بىرتىندەپ ەنە باستادى. بىرىنەن-بىرى كورىپ اۋىلدىڭ بارلىق بالالارى اكە-شەشەلەرىنە قىڭقىلداپ ءجۇرىپ كومپيۋتەر العىزىپ العان ەكەن.
ءيا، سونىمەن نە بولدى دەيسىز عوي؟ ەندى بۇرىنعىداي اسىر سالىپ ويناعان، اكە-شەشەلەرىنە قولعابىس جاساپ زىر جۇگىرىپ جۇرگەن، ساباقتا «مەن ايتايىنشى، مەن ايتايىنشى» دەپ قولدارىن ءتۇسىرمەيتىن بالالاردىڭ قاراسى كورىنبەۋگە اينالدى. بارلىعى ۇيلەرىنەن شىقپايدى. ءتىپتى مەكتەپتە دە بىر-بىرىمەن ينتەرنەت پاتشانىڭ شابارمانى اگەنت ارقىلى عانا سويلەسەتىن بولدى. بالالار قاتتى وزگەردى. اقجارقىن، ەلگەزەك بالالار اشۋشاڭ، ەرىنشەك بالالارعا اينالا باستادى. تازا اۋاعا شىعىپ، ويناپ، ەڭبەكتەنىپ، ۋاقتىلى تاماق ىشپەگەن سوڭ وڭدەرى اپپاق قۋداي، دەنەلەرى اپ-ارىق بولىپ كەتتى. باسىندا قۇلاقتارىنىڭ تىنشىعانىنا قۋانعان اتا-انا ەندى بالالارىنىڭ مىنا كۇيىن كورىپ نە ىستەرلەرىن بىلمەي دال بولدى.
وسىلاي ءباج پاتشالىعىنىڭ شىرماۋىنا شىرمالعان بالالاردىڭ ىشىندە تەك ءبىر عانا بالا بۇرىنعى قالپىنان اجىرامادى. ول — ايبارىس بولاتىن. ايداي نۇرلى، بارىستاي باتىل ەلىنىڭ ازاماتى بولسىن دەگەن نيەتپەن اتا-اناسى وسىلاي اتاعان. ارينە، ءباج پاتشالىعى ونىڭ دا ۇيىنە ەنىپ ۇلگەرگەن. العاش كومپيۋتەر اكەلگەندە بۇل دا قاتتى قۋانعان. ءبىراق اكەسى اۋەلى بالاسىنا كومپيۋتەر مەن ينتەرنەتتىڭ پايداسى مەن زيانى تۋرالى جاقسىلاپ تۇسىندىرگەن. اقىلدى، زەرەك بالا ءبارىن ءتۇسىندى. ۋاقىتىندى ساباعىن وقىپ، سۇيىكتى سپورتىمەن دە اينالىستى. اتا-اناسىنا قولعابىس جاساپ، باۋىرلارىنا قامقورلىق جاساۋعا دا ۇلگەردى. كىتاپ دەسە ىشكەن اسىن جەرگە قوياتىن، جاڭالىققا جانى قۇمار بالا ينتەرنەتتەن تەك پايدالى مالىمەتتەردى الا ءبىلدى.
ايبارىس دوستارىنىڭ بويىنداعى وزگەرىستەردى بىردەن بايقاپ، ولارعا ءوز اقىلىن ايتىپ ەدى، ەشقايسىسى تىڭدامادى. ءتىپتى جان دوسى ەربارىس تا بۇدان الىستاپ كەتتى. ەكەۋى كورشى ءارى ءبىر كۇندە دۇنيەگە كەلگەن دوستار ەدى. اتا-انالارى تەل قوزىداي بىرگە ءوسسىن دەپ ايبارىسقا ۇقساتىپ ەربارىس اتاعان.
بۇرىنعىداي اسىر سالىپ ويناعان بالالار شۋى بولماعان سوڭ، اۋىلدىڭ دا ءسانى كەتىپ، كوڭىلسىز بولىپ قالدى. مۇعالىمدەردەن اتا-انالارىنا بالاسىنىڭ ساباعى ناشارلاپ كەتكەنى تۋرالى شاعىمدار تۇسە باستادى.
ايبارىس بولىپ جاتقان جاعدايعا قاتتى الاڭدادى. دوستارىنىڭ ينتەرنەت پاتشا شىرماۋىنا شىرمالعانىن ءتۇسىنىپ، ولارعا قالاي كومەكتەسۋ كەرەك ەكەنىن ويلانا باستادى.
سونداي كوڭىلسىز كۇندەردىڭ بىرىندە ايبارىستىڭ ۇيىنە ەربارىستىڭ اناسى كەلىپ:
— ايبارىس قاراعىم، ەربارىس دوسىڭ جوعالىپ كەتتى، — دەپ جىلاپ جىبەردى.
ايبارىس تا، اناسى دا شوشىپ كەتتى.
— جوعالعانى قالاي؟ نە بولدى؟ — دەپ ايبارىستىڭ اناسى بايەك بولىپ قالدى.
ەربارىستىڭ اناسى:
— بىلمەيمىن. كۇندە انا كومپيۋتەر الدىنان شىقپاي وتىراتىن. تاڭەرتەڭ تاماققا شاقىرايىن دەپ بارسام، جوق. ىزدەمەگەن جەرىم قالمادى. ءبىر نارسەگە ۇرىنىپ قالدى ما دەپ قورقامىن. كەيىنگى كەزدە مىنەزى قاتتى وزگەرىپ كەتىپ ەدى، — دەدى جىلاۋىن توقتاتا الماي. وسى كەزدە كوشەدە ادامداردىڭ شۋلاعان دىبىستارى ەستىلدى. ايبارىس نە بولىپ قالدى ەكەن دەپ تىسقا جۇگىرىپ شىعىپ ەدى، كوشەدە دوستارىنىڭ اتا-انالارى بالالارىن ىزدەپ ايعايلاپ ءجۇر ەكەن. سويتسە ءبىر تۇندە كومپيۋتەر الدىندا اتىس-شابىس ويىندار مەن ينتەرنەتتەن باس المايتىن بالالاردىڭ بارلىعى ءىزىم-عايىم جوعالىپ كەتىپتى. ەشكىم قايدا كەتكەنىن بىلمەيدى. وسىلايشا شۋلاپ قالعان اۋىل ادامدارى جينالىپ ايبارىسقا كەلدى.
— بالام، ءبىزدىڭ بالالارىمىز، ءوزىڭنىڭ دوستارىڭدى قۇتقارۋ ەندى سەنىڭ قولىڭنان عانا كەلەدى. ولاردى نە دە بولسا ينتەرنەت پاتشا الىپ كەتتى. بالالارىمىزعا باسىندا دۇرىس باعدار بەرە الماعان ءبىزدىڭ دە كىنامىز بار... — دەپ باستادى اسقار اعاي ءسوزىن.
— ءيا، دۇرىس ايتادى. جۇمىس-جۇمىس دەپ بالالارىمىزدىڭ نەمەن اينالىسىپ جۇرگەنىنە نازار اۋدارماپپىز، — دەپ ۇنجىرعالارى ءتۇسىپ كەتتى ءبارىنىڭ.
ايبارىس اۋىل تۇرعىندارىنىڭ وزىنە ءۇمىت ارتىپ تۇرعاندارىن ءتۇسىنىپ، اتا-اناسىنان رۇقسات سۇرادى. اكەسى:
— جارايدى، بالام. اتىڭا ساي بولىپ، ادامداردىڭ ءۇمىتىن اقتاۋعا تىرىس. ەسىڭدە بولسىن، كومپيۋتەردى دە، ينتەرنەتتى دە ويلاپ تاپقان — ادامزات. مىنا ءبىر ءتۇپ جۋساندى الىپ ال، — دەپ ءبىر ءتۇپ ءيىسى اڭقىعان تاۋ ءشوبىن وراپ بەردى دە: — بۇرىنعى زاماندا ءبىر باتىر بابامىز جۋساندى يىسكەپ، وتانى ەسىنە ءتۇسىپ، تۋعان جەرىنە ورالعان دەگەن اڭىز بار. كەرەگى بولىپ قالار. ال، اللا جولىڭدى وڭعارسىن، — دەپ ماڭدايىنان يىسكەدى.
اۋىل ادامدارى دا ايبارىسقا ءسات ساپار تىلەپ جاتتى.
سونىمەن، وسى زامانى جاس باتىرىمىز جولعا شىقتى. ارينە، باتىر بابالارىنداي تۇلپارعا ءمىنىپ، ايشىلىق جەر جۇرگەن جوق. ۇيىندەگى كومپيۋتەر ارقىلى-اق ءباج پاتشالىعىنا لەزدە جەتىپ باردى.
كەڭ سارايعا كىرگەن ايبارىس بۇرىنعى پاتشا سارايىنداعىداي كەرەمەت ءسان-سالتاناتتى كورە المادى. ەسەسىنە كومپيۋتەردىڭ نەشە تۇرىنەن ورىلگەن قابىرعالار ۇيالى تەلەفوندار، پلانشەتتەر، تاعى دا ايبارىس بىلمەيتىن سوڭعى قۇرالدارمەن ساندەلىپتى. سارايدا جۇگىرىپ قىزمەت ەتەتىن قىزمەتشىلەردىڭ دە قاراسى كورىنبەيدى. توردە ينتەرنەت پاتشا وتىر. ول دا قاھارلى، سۇستى ەمەس. قايتا مەيىرىمدى، كوڭىلدى كورىندى. باسىندا اعىلشىننىڭ ءۇش «w» ءارىپتەرىنەن جاسالعان ءتاجى، ۇستىندە 0 جانە 1 ساندارىنان ورىلگەن جەلبەگەيى بار ەكەن. ايبارىس پاتشاعا سالەمدەسپەك بولىپ ەدى، ينتەرنەت پاتشا:
— قوش كەلدىڭ، بالاقاي، — دەپ ءبىرىنشى امانداستى.
— امانسىز با، ينتەرنەت پاتشا؟ — دەپ ايبارىس تا پاتشالارعا لايىق سالەم راسىمىمەن قولىن كەۋدەسىنە قويىپ، باسىن ءيدى.
— ءماسساعان، مەن قانشا پاتشا بولسام دا ماعان ەشكىم بۇلاي قۇرمەتپەن سالەمدەسكەن ەمەس. تەك «سالەم»، «قوش كەلدىڭ» دەپ قانا امانداسادى، — دەپ تاڭ قالىپ، ءارى ريزا بولىپ قالدى ينتەرنەت پاتشا.
— ءيا، بالاقاي، نەگە كەلدىڭ؟
— مەن ءسىزدىڭ پاتشالىعىڭىزدىڭ شىرماۋىنا تۇسكەن دوستارىمدى قۇتقارۋعا كەلدىم. دوستارىمدى بوساتۋىڭىزدى سۇرايمىن، — دەپ ايبارىس اۋىلدا بولعان جايدى بايانداپ بەردى.
— دوستارىم دەيسىڭ بە؟ مەنىڭ پاتشالىعىمدا ادامدار ميلليونداپ سانالادى. قانە، ىزدەپ كورەيىك، — دەپ «ىزدەۋ» دەگەن ءۋازىرىن ءبىر نۇكتەنى باسىپ شاقىرتىپ الدى دا، ايبارىستىڭ دوستارىنىڭ اتى-جوندەرىن كورسەتتى. ول ەكى-ۇش مينۋت ىشىندە-اق وسى اتتاس ادامداردىڭ بارلىق ءتىزىمىن شىعارىپ بەردى. ايبارىس ول تىزىمنەن ءوز دوستارىن تابا المادى.
— تابا المادىڭ با؟ جارايدى، مۇڭايما، تابامىز. ايبارىس، ايتشى، مەن بۇرىنعى پاتشالارعا ۇقسامايمىن، ءيا؟ — دەپ ينتەرنەت پاتشا ايبارىسقا سۇراۋلى جۇزبەن قارادى.
— ءيا، ۇقسامايسىز. مەيىرىمدى سياقتىسىز. ءبىراق مەنى سوزگە اينالدىرماي، دوستارىمدى تاۋىپ بەرىڭىز، — دەپ ايبارىس قاباعىن شىتتى. وسى كەزدە قايدان كەلگەنى بەلگىسىز جان-جاعىنا «مەنى باسىپ كور»، «تەگىن جۇكتەپ ال»، «عاجاپ!»، «قىزىقتى روليكتەر» دەگەن قىزىلدى-جاسىل كىشكەنە ەكراندار پايدا بولىپ كەتتى. ايباتىر بۇلاردى بىلەدى، ادامدى وسىلاي قىزىقتىرىپ ۋاقىتىن بوسقا الادى.
— مەنى بۇلارمەن الداي المايسىڭ، — دەپ قولىن جان-جاعىنا سەرمەپ قالىپ ەدى، الگى جازۋلار جوق بولىپ كەتتى.
ينتەرنەت پاتشا جىميىپ:
— جارايسىڭ، ۋاقىتتىڭ ءقادىرىن بىلەدى ەكەنسىڭ. اتتەڭ، ادامدار مەنىڭ پاتشالىعىمدى دۇرىس پايدالانا المايدى، — دەپ لەزدە مۇڭايا قالدى.
سودان كەيىن ينتەرنەت پاتشا كومەككە ءبىلىم-عىلىم ءۋازىرىن، سپورت-ونەر، پايدالى ىستەر، سوڭعى عىلىمي جاڭالىقتار، تاريح ۋازىرلەرىن ءبىر-بىر نۇكتەنى باسىپ شاقىرتىپ الدى.
ءبىرىنشى كەلگەن تاريح ءۋازىرى:
— 1957 جىلى العاش رەت بۇرىنعى كسرو-دا جاساندى جەر سەرىگى ۇشىرىلدى. بۇل كسرو مەن اقش اراسىنداعى تەحنولوگيالىق باسەكەلەستىككە اكەلدى. 1961 جىلى ماسساچۋسەتس تەحنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ ستۋدەنتى لەونارد كلەينروك فايلداردى ءبولشەكتەپ، ءار ءتۇرلى جەلىلەر ارقىلى تاراتۋ تەحنولوگياسىن سيپاتتايدى. 1967 جىلى لارري روبەرتس ARPA كومپيۋتەرىن بىر-بىرىمەن جالعاستىرىپ، 1969 جىلى ARPANET جۇمىسىن باستايدى. ونىڭ العاشقى پايدالانۋشىلارى اسكەريلەر، عالىمدار بولدى. 1971 جىلى باعدارلاماشى رەي توميلسون ەلەكتروندى پوشتا جۇيەءسىن اشىپ، @ بەلگىسىن قولدانۋدى ۇسىنادى. «ARPANET»ء-تى قولدانۋشىلار اياسى كەڭىپ، 1982 جىلى قازىرگى ينتەرنەت دۇنيەگە كەلدى، —
دەپ زۋلاتا باستاپ ەدى، ينتەرنەت پاتشا قولىن كوتەرىپ:
— توقتا، توقتا! مەن سەنى ءومىربايانىمدى ايتۋ ءۇشىن شاقىرعان جوقپىن. ودان دا بەرى قارا، مىنا بالالاردى كوردىڭ بە؟ — دەپ قولىنداعى ايبارىستىڭ دوستارىنىڭ سۋرەتتەرىن كورسەتتى.
— جوق، كورمەدىم، — دەدى ايبارىسقا قاراپ كۇلىمدەپ. — ال مىنا بالاقايدى تانيمىن. قالىڭ قالاي، ايبارىس؟ — دەپ ەسكى دوسىن كورگەندەي قۇشاقتاسىپ امانداستى.
وسىلايشا بارلىق ۋازىرلەرگە سۋرەتتەردى كورسەتىپ ەدى، ەشقايسىسى ايبارىستىڭ دوستارىن كورمەگەن بولىپ شىقتى. تەك ەربارىستى باسىندا بىر-ەكى رەت كورگەندەرىن ايتىپ، ال ايبارىسقا قۇشاق جايا امانداسىپ جاتتى. ايبارىس تا كومەككە ءوز دوستارىنىڭ كەلگەنىنە قۋانىپ قالدى. كەنەت ينتەرنەت پاتشا اياق استىنان تۇنجىراي قالدى. بارلىعى:
— نە بولدى، ينتەرنەت پاتشا؟
— نەگە كوڭىلسىزدەنە قالدىڭىز؟ ءبىز ءبىر نارسەنى دۇرىس ىستەمەدىك پە؟ — دەپ ءبارى بايەك بولىپ قالدى.
— جوق، سەندەر قولدارىڭنان كەلگەنشە جۇمىس جاساپ جاتىرسىڭدار. تەك ادامدار ۋاقىتتارىنىڭ ءقادىرىن بىلمەي كۇنى بويى كومپيۋتەر الدىندا وتىرادى. اسىرەسە بالالار. ولار جازىلماعان اق پاراق قوي. نە جازعىسى كەلسە دە اتا-اناسىنىڭ ەركىندە. ال كەيبىر اتا-انالار بالالارىنىڭ كىممەن دوس بولىپ جۇرگەنىنە ءمان بەرمەيدى، ال كەيبىر بالالار اتا-اناسىن تىڭدامايدى. مەن Windows، Mac، Linux جانە باسقا دا وپەراسيالىق جۇيەلەرگە پايداسىز مالىمەتتەردى قۇلىپتاپ تاستاڭدار دەپ بۇيرىق تا بەردىم، Family Online Safety Institute (جانۇيانىڭ ونلاين قاۋىپسىزدىك ينستيتۋتى) ءۋازىرى دە جۇمىس ىستەۋدە. ءبىراق بارلىعى ادامنىڭ ءوز ەرىك-جىگەرىنە بايلانىستى ەكەن. سونى ويلاپ كوڭىلىم ءتۇسىپ كەتتى، — دەپ پاتشا ءۇنسىز قالدى. بارلىعى:
— ءيا، دۇرىس ايتاسىز، دۇرىس ايتاسىز، — دەپ باستارىن يزەدى.
— سەنىڭ دوستارىڭ بۇل جەردە جوق. دەمەك، ولار مەنىڭ ءىنىمنىڭ قۇرىعىنا تۇسكەن بولار.
«مەنىڭ ءىنىم» دەگەن ءسوزدى ەستىگەندە ۋازىرلەردىڭ بارلىعى شاراسىز كۇيگە تۇسكەندەي بولدى. ينتەرنەت پاتشانىڭ ءبىر سوتقار، قيقار ءىنىسى بار بولاتىن. ءوزى ەشكىمدى تىڭدامايتىن، قارۋ-جاراق، سوعىس ويىندارىن جاقسى كورەتىن، بالالاردىڭ باسىن اينالدىرىپ، ءوز ايتقانىن ىستەتەتىن ويىنقۇمار باعدارلاما بولاتىن. ونىڭ قۇرىعىنا تۇسكەن جان وڭايلىقپەن قۇتىلمايتىن.
— ءىنىڭىز كىم؟ شاقىرتساڭىزشى تەزىرەك، — دەپ ايبارىس قۋانىپ كەتتى. دوستارىمدى تاپقان شىعارمىن دەگەن ءۇمىت جارق ەتە ءتۇستى.
ينتەرنەت پاتشا اگەنت شاپقىنشىسى ارقىلى سوتقاربەكتى لەزدە شاقىرتىپ الدى. سوتقاربەك اعاسىنا ۇقسامايتىن، قاتالداۋ ءارى دورەكى كورىندى ايبارىسقا. پاتشا اعاسىندا جوق قارۋلاردى دا ءىلىپ الىپتى ءوزى. كەلە سالا ەشكىمگە دە امانداسپاستان ايبارىسقا قاراپ:
— ءماسساعان، ۋىسىما تۇسپەي جۇرگەن باتىرىمىز مەنى ءوزى ءىزدەپ كەلىپتى عوي، — دەپ ايبارىسقا تيىسە سويلەدى. ۋازىرلەر دە سوتقاربەككە جاقتىرماي قارادى. ءىنىسىنىڭ قىلىعىن جاقسى بىلەتىن پاتشا ماسەلەگە بىردەن كوشتى.
— ايبارىستىڭ دوستارى سەندە مە؟
— ا، مىنالار ما؟ — دەپ سوتقاربەك ۇلكەن ەكراندى كورسەتكەندە بارلىعى شوشىپ كەتتى. ەكراننىڭ ارعى جاعىنان اپ-ارىق، وڭدەرى قۋداي، جانارلارىندا جالىن جوق، ماڭگۇرت سەكىلدى بالالار ۇزىن جەلىلەرمەن شىرمالىپ، كوزدەرىن ۇلكەن ەكرانداعى اتىس-شابىس ويىندارىنان الماي وتىر.
پاتشا دا، ۋازىرلەرى دە، ايبارىس تا:
— نە ىستەگەنسىڭ؟
— مىناۋ نە سۇمدىق؟
— ويباي-اۋ، مىنالار مىنا تۇرلەرىمەن وتاندارىن قالاي قورعايدى؟
— بولاشاقتارى نە بولادى؟ — دەپ شۋىلداپ كەتتى.
ايبارىس شىداماي كەتتى.
— قانە، جىبەر دەرەۋ دوستارىمدى، — دەپ جۇدىرىعىمەن قويىپ قالىپ ەدى، بەيعام تۇرعان سوتقاربەك اناداي جەرگە ۇشىپ كەتتى.
— مەندە نەڭ بار؟ مەن بە ەكەم بۇلاردى شاقىرعان؟ ادامدار ءوزدەرى بىلاي ىستە دەپ باعدارلاما قۇرىپ الادى دا، ەندى بالالارىنا يە بولا الماي مەنى كىنالايدى. بۇلاردىڭ ەرىك-جىگەرلەرى وسال بولسا دا مەن كىنالىمىن بە سوندا! — دەپ قاتتى اشۋلانىپ كەتتى سوتقاربەك، — جىبەرمەيمىن دوستارىڭدى!
سوتقاربەكتى اشۋلاندىرىپ العانىن تۇسىنگەن ايبارىس ەندى نە ىستەرىن بىلمەي:
— اعاتاي، جىبەرشى دوستارىمدى! نە ايتساڭ دا ورىندايمىن!
«نە ايتساڭ دا ورىندايمىن» دەگەن ءسوزدى ەستىگەن سوتقاربەك دەرەۋ اشۋى باسىلىپ، كوزى جايناپ شىعا كەلدى.
— شىنىمەن دە نە ايتسام ورىندايسىڭ با؟
— ءيا!
— ءاي، تاعى نە ويلاعانىڭ بار! دەرەۋ جىبەر بالالاردى قيناماي! — دەپ ينتەرنەت پاتشا سوتقاربەكتىڭ ىشىندە ءبىر قۋلىقتىڭ بار ەكەنىن سەزىپ، ىنىسىنە زىلمەن بۇيرىق بەردى.
سوتقاربەك ءمىز باقپاستان:
— اعاتايىم، تۇتقىندى ءجاي جىبەرە سالعاندى قاشان كورىپ ەدىڭىز؟ بارلىق نارسەنىڭ قارىمتاسى بولادى ەمەس پە؟ كوپتەن بەرى اداممەن سايىسقا تۇسكىم كەلىپ، قولىم قىشىپ ءجۇرىپ ەدى، ەندى ءساتى كەلگەن سەكىلدى. ايبارىس ءوزى سۇرانىپ تۇر عوي. سولاي ما، باتىرىم؟ — دەپ ايبارىسقا قۋلانا قارادى.
— ءيا! نە ايتساڭ دا ورىندايمىن!
— وندا تىڭدا. ادامدار ەر كەزەگى ۇشكە دەيىن دەۋشى ەدى عوي. مەنىمەن ءۇش رەت سايىسقا تۇسەسىڭ. ءبىراق اعام مەن ۋازىرلەردىڭ كومەگىنە جۇگىنبەي، ءبارىن ءوزىڭ ىستەيسىڭ. ساعان ءبىر جەڭىلدىك — ءۇشىنشى سايىس ءتۇرىن سەن تاڭدايسىڭ. وسىعان كەلىسسەڭ وندا باستايمىز.
— جارايدى. ال باستا. مەن دايىنمىن.
— وندا ەڭ اۋەلى شاحمات وينايمىز. سەنىڭ اتىس-شابىس ويىنداردى جاقتىرمايتىنىڭدى بىلەم عوي، — دەپ بەتىن ءبىر تىرجيتتى دا، شاحمات تاقتاسىن جايا سالدى. ينتەرنەت پاتشا سايىسقا باسىندا قارسى بولىپ ەدى، شاحمات تاقتاسى جايىلعاندا وزىنە دە ايبارىس پەن ءىنىسىنىڭ سايىسى قىزىقتى بولىپ كەتتى. ويىن باستالدى. باسىندا جيناقتالا الماعان ايبارىس 5 جۇرىستەن كەيىن سوتقاربەك مات قويىپ، جەڭىلىپ قالدى. سوتقاربەك كەلەسى ويىندا دا ءوزى جەڭىسكە جەتەرىنە نىق سەنىممەن ويىنعا كىرىستى. ءبىراق بۇل جولى ادام مەن باعدارلاما ۇزاق وينادى. اقىرى 50 جۇرىستەن سوڭ دا بىردە-بىر فيشكا ورنىنان قوزعالماي، بىردە-بىر تاس جەلىنبەي ويىن پات بولدى. سوڭعى شەشۋشى ويىندا ايبارىس وز-وزىنە: «ايبارىس، جيناقتال! بۇل ويىن كومپيۋتەردەن بۇرىن شىققان. ادام ويلاپ تاپقان. بارلىق مۇمكىن بولاتىن جەڭىستى جۇرىستەردى ەسىڭە ءتۇسىر»، —
دەپ ىشتەي ءوزىن-وزى قامشىلاپ، جيناقتالىپ ويىنعا كىرىستى. ويىن ۇزاققا سوزىلدى. ايبارىس تەرلەيىن دەدى. سوتقاربەك اشۋدان قىزىپ كەتۋدىڭ الدىندا تۇر. اقىرى ايبارىستا 3 تاس، سوتقاربەكتە 2 تاس قالعاندا ايبارىس فەرزيا ارقىلى مات قويىپ شىن جەڭىسكە جەتتى. ماڭدايىنان تەر بۇرق ەتە قالدى. سوتقاربەك اشۋدان جارىلىپ كەتە جازدادى. ينتەرنەت پاتشا مەن ۋازىرلەر ايبارىستى قۇتتىقتاپ، قۋانىپ جاتتى.
كەلەسى سايىستا سوتقاربەكتىڭ شەشىمى بويىنشا قۇلتەمىر مەن ايبارىس بىر-بىرىنە ۇزدىكسىز دوپ لاقتىرۋ كەرەك بولدى. كىم ءبىرىنشى تۇسىرسە، جەڭىلىس تە سونىكى. ويىن باستالدى. دوپ قۇلتەمىر مەن ادام اراسىندا ويقاستاپ ءجۇر. ءبىراز ۋاقىتتان سوڭ ايبارىس شارشاي باستادى. قولى تالىپ كەتتى. ال قۇلتەمىر بىلق ەتەر ەمەس. سوتقاربەك ابدەن قۋاتتاپ اكەلگەن عوي. پاتشا دا مازاسىزدانا باستادى. كەنەت ايبارىسقا ءبىر وي ساپ ەتە قالىپ قۋانىپ كەتتى دە، وزىنە كەلگەن دوپتى ۇستاي قالدى. سوتقاربەكتىڭ كوزى جايناپ كەتتى.
— نە بولدى، جەڭىلگەنىڭدى مويىندايسىڭ با؟
— جوق. مەن ويىنعا ەرەجە قوسامىن. دوپ سەندەردەن بۇرىن پايدا بولعان ءارى ويىننىڭ ەرەجەسىن ادام قۇرادى. سوندىقتان مەن ءاربىر 20 مينۋت سايىن 5 مينۋت دەمالۋ ەرەجەسىن قوسامىن.
ەشكىم بۇل شەشىمگە قارسى كەلە المادى. ءتىپتى سوتقاربەك تە. ويىن جاڭا ەرەجەمەن قايتا جالعاستى. 4 ساعاتقا سوزىلعان ويىندا ايبارىس قانشا دەمالىپ السا دا قالجىراپ شارشاي باستادى. قولىنداعى دوبىن «وسى ەڭ سوڭعىسى بولعاي» دەپ لاقتىرىپ قالىپ ەدى، قۇلتەمىر ونى قاعىپ ۇلگەرمەي قاتتى قىزعاننان كۇيىپ كەتتى دە قۇلاپ ءتۇستى. ايبارىس تا سىلق ەتىپ جەرگە وتىرا كەتتى. سوتقاربەك بۇلقان-تالقان بولىپ اشۋلاندى. تاعى دا ادام جەڭدى! پاتشا مەن ۋازىرلەر قۋانىپ، ايبارىستى قۇتتىقتاپ جاتتى. ايبارىس قولىن كوتەرە الار ەمەس. ەندى سايىستى ءوزى تاڭدايدى. جاقسىلاپ ويلانۋ كەرەك. كومپيۋتەردىڭ شاماسى كەلمەيتىن تاپسىرما بولۋ كەرەك. ال سپورتتىق ويىنعا شاماسى جوق، قاتتى شارشادى. نە ىستەۋ كەرەك؟ كەنەت قۋانىپ كەتتى دە:
— ايتىس! كەل، مەن سەنى ايتىسقا شاقىرامىن! — دەپ ايعايلاپ ورنىنان ۇشىپ تۇردى.
— كادىمگى قازاقشا ايتىس پا؟ — دەپ سوتقاربەكتىڭ كوزى باقىرايىپ كەتتى.
— ارينە! — دەپ، جاۋاپ كۇتپەستەن باستاي جونەلدى.
كەلدىم مەن بۇل ولكەگە دوسىمدى ىزدەپ،
بالالاردى شىرماپسىڭ مىڭداپ، جۇزدەپ.
قاقپانىڭا ءتۇسىرىپ ۇيالمايسىڭ،
الداپ، ارباپ اينىماس دوسىڭبىز دەپ.
قانە، جىبەر بارلىعىن تەز ارادا!
مەنى، وسال قارسىلاس دەپ ويلاما.
دوس بولامىز اعاڭمەن اقىلى كوپ،
بۇدان بىلاي ءبىراق تا سەن جولاما!
ايتىس قازاقتىڭ ءتول ونەرى عوي. تەك باعدارلامامەن ءومىر سۇرەتىن كومپيۋتەر بۇعان جاۋاپ بەرە الۋشى ما ەدى؟ ءۇنى ءوشتى. ايبارىس جەڭىسكە جەتىپ، دوستارىن بوساتىپ الدى. ينتەرنەت پاتشا مەن ۋازىرلەر قاتتى قۋاندى. ال سوتقاربەك بولسا اشۋدان قاتتى قىزىپ كەتىپ، ءبىراز ۋاقىت ىستەن شىعىپ قالدى. مەڭىرەۋ سياقتى ەش نارسەنى سەزبەي تۇرعان دوستارىنا ايبارىس اكەسى بەرگەن جۋساندى يىسكەتىپ ەدى، شىنىمەن اسىر سالعان تاۋ جوتالارى مەن اتا-انالارى ولاردىڭ ەسىنە ءتۇسىپ، ءسونىپ قالعان جانارلارى شوقشا جاينادى. باسىندا ەشنارسەنى تۇسىنبەگەن ولارعا ايبارىس بارلىق وقيعانى بايانداپ بەردى. سونىمەن پاتشا مەن ۋازىرلەر ولارعا اقىلدارىن ايتىپ، ايبارىس ولارعا العىسىن جاۋدىرىپ، دوستارىن ەرتىپ اۋىلىنا ورالدى. اۋىل قۋانىپ توي جاسادى. ايبارىستىڭ اتا-اناسى بالالارىنا ريزا بولدى. اتىنا لايىق ازامات بولىپ وسەرىنە سەندى. بالالار اتا-انالارىنا ەندى اتىس-شابىس ويىنداردى ويناماۋعا، تىيىم سالىنعان سايتتارعا كىرمەۋگە ۋادە بەردى. اۋىل بالالاردىڭ شۋىمەن قايتا جاندانعانداي بولدى.
* * *
وسىلايشا بۇل ەرتەگى دە باسقا ەرتەگىلەردەي ءساتتى اياقتالدى. ايبارىس ءوز دوستارىن قۇتقاردى. ءبىراق، بالالار، ول تەك ءوز دوستارىن عانا قۇتقارا الدى. سوتقاربەكتىڭ قۇرىعىندا ءالى تالاي بالا قالدى. جان-جاعىڭا، دوستارىڭا قارا. بالكىم ولار دا سوتقاربەكتەن بوسانىپ شىعۋعا ەرىك-جىگەرى جەتپەي، سەنىڭ كومەگىڭە ءزارۋ بولىپ جۇرگەن شىعار...
You Might Also Like
-
ءالسىز شام جارىعى ولەۋسىرەي جانىپ تۇرعان، قارا كولەڭكە جەراستى وتكەلىنە تۇسكەندە جاڭا پىسكەن سامسا ءيسى مۇرنىڭا كەلەدى. بۇرقىراعان سامسا ءيىسى جايىلعان اۋانى كەسىپ وتكەن سايىن وقۋداعى شاعىم ەسىمە تۇسە...
-
— قۇزعىن دەگەن قۇس قوي، ءا، — دەدى قۇستار جايلى سۋرەتتى كىتاپتى پاراقتاپ، قۇستاردىڭ تۇر-تۇسىمەن، ەرەكشەلىگىمەن تانىسىپ وتىرعان نەمەرەسى وتەي اتاسىنا.
