InfoHub Logo

جامبىلدىڭ جاسى 50-گە كەلگەن كەزدە دە ورتا داۋلەتى بولعان. وسى كۇندەگى كەنجە بالاسى تەزەكبايدىڭ شەشەسى قانىمجاندى ايتتىرىپ العان كەزدە، جامبىلدىڭ 100-دەن اسا جىلقىسى بار، قاتارلى ءۇي ەدى دەسەدى اۋىلدارى. العاشقى العانى ورىمبەت قىزى مومىن دەگەن كىسىدەن تۋعان ءۇش ۇلى بولعان. قوجاش، قوجامبەردى، قوجاق دەگەن بالالارى ءوز الدىنا ءۇي بولىپ ءبولىنىپ كەتكەن كەزى بولاتىن. جاكەڭنىڭ قوجاش دەگەن بالاسى ولەڭ ايتىپ، اۋىل اراسىندا كوزگە كورىنە باستايدى. ءبىراق جاكەڭ قوجاشتىڭ ولەڭ ايتقانىن جاقسى كورىپ، جول بەرە قويماعان. سوندىقتان قوجاش جاكەڭنىڭ كوزىنشە ولەڭ ايتپاي، ىلعي ۇرلانىپ ايتادى ەكەن. ءبىراق قوجاشتىڭ ولەڭگە ىڭعايى بارىن تانىڭقىراپ، ەسەيگەن كەزىندە، جاكەڭ ءبىراز ءوزىنىڭ ولەڭ ايتىپ الىسقا ۇزاپ ءجۇرۋىن توقتاتىڭقىرايدى. وسى كەزدە جاكەڭنىڭ ءبىراز ۋاقىت ەل اراسىنىڭ سوزىنە كىرىسكەن جاعدايى بولعان. ونىڭ ءبىر ۇلكەن سەبەبى مىنادان بولعان ءتارىزدى. جامبىلداردىڭ وزىمەن اتالاس، بايبىشە بالاسى اتاناتىن، ونىڭ ىشىندە سادىبەكتەن شىققان بەلگىلى، بەدەلدى كىسى بولعان، سارىبايدىڭ بەل بالاسى قيسىبايدىڭ ەل بيلەگەن كەزى بولادى. قيسىباي جامبىلدى اعا تۇتاتىن، از دا بولسا سىيلايتىن جاعدايى بولادى. ويتكەنى سارىبايدىڭ ءوزى ءتىرى كۇنىندە جامبىلدى ءارى ءتاۋىر كورىپ، ءارى قيسىبايعا اعا بول دەپ قيسىبايدىڭ قاسىنا كوپ ەرتكەن كىسىسى بولعان. سوندىقتان قيسىباي ءبىر كەلەلى ىستە جامبىلعا اقىلداسىپ تا جۇرەتىن جاعدايى بولعان. ءبىراق بولىستىق شارىنا تالاسۋ، سول ارقىلى كەدەيدى بايلار قاناۋشىلىق كوبەيىپ، حالىقتىڭ كۇيزەلە باستاعان كەزى بولادى. ەكەي ءىشى، ونىڭ ىشىندە سول سادىبەك اراسىنىڭ ءوزى بىرنەشە رەت ۇلكەن پارتيا بولىپ قاتتى بۇلىنگەن. اسىرەسە بىرنەشە جىل بولىس بولىپ ەلدەن بويى اسىپ العان قيسىباي، ۇزاق ۋاقىت بي بولعان كۇرتىباي (بۇ دا جامبىلدىڭ جاقىن اعايىنى) سادىبەك كەدەيلەرىنەن كوپ ادامعا زورلىق ىستەيدى. ولاردىڭ كورگەن زورلىق، تارتقان زاردابى جامبىل سياقتى حالىق مۇڭىنا تىلدەس وسكەن ساققۇلاق، سۇڭعىلا ادامعا اۋىر تيەدى. سونداي ءبىر كەزەڭدە ءبىر ۇلكەن قىزۋ پارتيا باستالادى. اتاقتى ءسۇيىنباي اقىننىڭ كوزى ءتىرى كەزىندە ونىڭ بالاسى مالىباي بولىس بولۋعا تالاس شىعارادى. قيسىباي، كۇرتىباي، تايتەلى بۇلار مالىبايدان جانە اسىلبەك دەگەن بايدان كوپ اقشا الىپ، بولىستىقتى سولارعا بەرمەك بولادى. ىلعي بايلاردان جۋاندىق زورلىعىنان الىم شىعىندى كەپ تارتىپ، قاجىعان ەل وزدەرىنە جاناشىرداي ءتاۋىر ادامدى سايلاۋعا بەت الادى. ەلدىڭ قالاپ، سايلايمىز دەگەن كىسىسى داۋلەتى از، وزىنشە ادال، ەلگە زورلىعى جوق بايسەركە دەگەن جىگىت بولاتىن. بايسەركەنى سايلايمىز دەگەن كوپشىلىكتىڭ اۋقىمىنا جامبىل دا كىرىسەدى. وسىدان بارىپ كۇرتىباي، قيسىبايلارمەن جامبىل وسى سايلاۋدا قاتتى قارسى بولادى. ويتكەنى ءالتي، قوساي دەگەن ەكەيدىڭ جۋان قامشى بايلارى، كوپ زورلىقشىل رۋلارى، ەگەر قولدارىنا بولىستىق تيسە، ەل ناشارلارىن بۇرىنعىدان دا جىلاتادى دەگەن ويى بولادى. وسىدان بارىپ جامبىل كۇرتىباي، قيسىبايلاردىڭ ايتقانىنا كونبەي، قارسى شىعادى.

قىزۋ تارتىس ۇستىندە بايلار جاعى اقشانى كوپ شاشىپ، ەلدى بولەكتەپ، جامبىلدار جاعىنان دا كەپ كەتىپ الىپ كەتەدى. بايلاردىڭ وسى وزبىرلىعىنا قارسى جامبىل ەرەكشە تاپقىرلىق ىستەيدى. ول سايلاۋدا اقشاعا ساتىلعان اعايىندارىن قايتارۋ ءۇشىن كۇرتىباي، تايتەلى سياقتى جۋانداردىڭ قارامۇرىن دەگەن جەردەگى جالپاق ەگىستىگىن، 500 دەسياتينا جەردى ۇزىناعاشتىڭ مۇجىعى اۆرۋچكا دەگەن ورىسقا ءبىر جىلعا 1000 سومعا ارەندىگە بەرىپ، اقشانى الىپ ەلگە ۇلەستىرەدى. تايتەلى، تاعى باسقا اعايىندارى ول جىلى ەگىن سالا الماي، جەرىنە ءبىر جىلعا اۆرۋشكا يە بولىپ قالادى. سودان ۇلكەن جانجال شىعىپ، وسى توبەلەستە جاكەڭە دە تاياق تيەدى. ارتىنان اعايىن تاتۋلاسىپ باس قوسىپ وتىرعاندا:

سادىبەكتەن ءبولىنىپ بولدىم ساياڭ،
نارىقسىز جامانداردان جەدىم تاياق.
ءتۇبىڭ بىرگە بولعان سوڭ، تۇتپەيسىڭ عوي،
بالەنى جاۋدىرىپ ەڭ اياماي-اق.
ءۇش توقال بولىس بولدى اتپاي-شاپپاي،
قيسىباي، ءىس ىستەدىڭ ەبىن تاپپاي.
كۇرتىباي ءۇش توقالعا ەرىپ كەتتى،
اداسقان اي جارىقتا اق بوز اتتاي»، —

دەپ ايتقان جامبىلدىڭ وسى ولەڭى بۇل وقيعانىڭ بولعانىنا دالەل. بۇل وقيعانىڭ كەزىندە جامبىل رۋ باسى، پارتياشىل كىسى بولىپ كىرىسپەگەن. ءبىراق ەكەيدىڭ، ونىڭ ىشىندە ءوز اتاسىنىڭ ناشارلارىن جاقتاپ كۇرتىباي، قيسىباي، تايتەلى سياقتى اتقامىنەر جۋان اعايىندارىنىڭ ەلدى ساۋداعا سالىپ، بولىستىقتى بايعا ساتقانىنا ىزا بولىپ قارسى تۇرعان. ناشارلاردىڭ سىباعاسىنا ىستەگەن زورلىعىنا ەرەگىسكەندەي، ولاردى تارتىستا جەڭىپ الماعانمەن، ولاردىڭ جانىنا باتاتىن جەرىن ساتىپ، ناشار اعايىنعا اۋزىنا سۋ تامىزعانداي، از دا بولسا پايداسىن تيگىزگەن.

بۇل وقيعا جامبىل ومىرىندە وتە ءبىر ەسكەرۋلى كەزەڭ بولعان. ول وسى تارتىستا وزىمەن ءومىر بويى دوس بولىپ كەلگەن قيسىبايمەن دە كورگىسىز بولىپ ارازداسقان. وزىنە ۇستاز تۇتقان ءسۇيىنباي اقىننىڭ بالاسىنا بولىستىقتى كەزى تىرىسىندە بەرگىزبەۋگە باسشى بولىپ قارسى شىققان. بۇرىن اعايىن، تۋعاننىڭ ءبارىن دوس، ءبارىن ءبىر اتانىڭ بالاسى دەپ، تۋىسقانشىلىق ىستەپ، تۇتاس قارايتىن جامبىلعا اعايىننىڭ دا اعايىنا بار ەكەنى، جۋانداردىڭ سىرى وتە-موتە وسى جولى اشىلعانداي بولادى. وسىدان كەيىن ول وسى ءوزى جاقىن كورگەن قيسىباي، كۇرتىبايلارعا ولەڭمەن ءتيىپ، مىنەپ وتىراتىن سىنشى بولا باستايدى. قيسىباي جامبىل ءسوزىن كوپ كەكتەمەيدى ەكەن. ويتكەنى قيسىباي دا ولەڭدى ادەت قىلماعانمەن، ءبىر اۋىز، جارىم اۋىز سوزبەنەن جامبىلمەنەن كوپ قاعىساتىن ازىلدەس بولعان. بۇلاردىڭ اراسىنداعى ءازىل ولەڭدەرى وتە كوپ. قيسىبايدان جامبىلدىڭ ءبىرسىپىرا جاسى ۇلكەن ەكەنىن جوعارىدا ايتقانبىز. ءبىراق ەكەۋى ەتە ەرتە جولداس بولعانىن دا ايتتىق. سوندىقتان بۇل ەكەۋى ولەڭمەن كوپ قاتىسقان. بىردە قيسىباي مەن جامبىل ەكەۋى وزدەرىنىڭ ەسبولات دەگەن اتالارىنىڭ ءبىر داۋلەتتى كىسىسى قاينازار دەگەن بايدىڭ ۇيىنە كەلىپ وتىرادى. قاينازار قيسىبايعا ازىلدەپ: «مىنا جامبىلدىڭ ولەڭىن كۇندە ەستىپ ءجۇرمىز، شىراعىم، سەنىڭ دە ءۇنىڭدى ەستيىك، ءبىر كىشكەنە ولەڭ ايتشى!» — دەيدى. سوندا قيسىباي:

— قىز ءوسىردىڭ بۇلادان،
يت جينادىڭ قۇلادان..
Aت مىنەسىڭ قاسقا اتتان،
قاتىن الدىڭ اقساقتان»، —

دەيدى دە: «ەندىگىسىن، جامەكە، ءسىز ايتىڭىزشى»، — دەگەندە، جامبىل:

«قاسىڭا كەلگەن اقساقتى
كاپىردەن جامان قاڭساتتىڭ.
قاراعاش، الماعان ەكتىڭ شايىردى،
جامان-جاقسى بولعانمەن،
قاينازار اتىڭ جايىلدى»، —

دەپتى.

مىنە، وسىلاردىڭ وسىلاي دا قاتار ءبىر ولەڭدى ءبولىپ ايتقان كوزدەرى دە بولعان.

جوعارىدا ايتىلعان قيسىباي مەن جامبىلدىڭ پارتيا جونىندەگى وكپەلەرى ءبىراز ۋاقىتقا سوزىلعان بولسا كەرەك. جامبىل سارىباي اۋلىنا، قيسىبايعا كەپكە دەيىن قاتىناسپاي جۇرەدى. سونان ەكەۋى ءبىر جيىندا كەزدەسىپ قالادى. جامبىلعا قيسىباي سالەمدەسىپ:

«اسسالاماعالايكۇم، جامبىل اعام،
300 سوم قارىز بولىپ ءمىندى ماعان.
شەشەڭ جامان كىسى ەدى كۇڭگە شاتىس،
بالاسى ەڭ جاپا اعامنىڭ ايتتىم ساعان»، —

دەيدى. وتكەن سايلاۋداعى تالاستا كوپ شاشىلعان اقشادان قيسىبايدىڭ موينىنا ءبىرسىپىرا اقشا مىنسە كەرەك. جانە جامبىل كۇرتىبايدىڭ تايتەلىنىڭ 500 دەسياتينا جەرىن ورىسقا 1000 سومعا جالداپ، اقشا العانىن ەستىپ، وسىدان بارىپ ايتىلعان ءسوز بولسا كەرەك. سوندا جامبىل جۇلىپ العانداي:

شەشەڭىز سارت بولعاندا، اكەڭ اقساق،
ايتىسالىق سەنىمەن ولەڭ تاقپاق،
جەتىگەنتتىك سارت قىزى شەشەڭ ءبۇبى،
سەن دە قازاڭ بولار ما ەڭ ءۇش جىل باقساق»، —

دەيدى. جۇلىپ العانداي قيسىباي دا:

«جامبىل تايپاق،
جامبىل ولەڭ ايتادى قۇداي جايقاپ،
جاپەكەمنىڭ وڭ كوزى قالاي ەدى،
ولەرىندە كورىپپەڭ ونى بايقاپ؟ —

دەگەندە، جامبىل:

«سوقىر كوزى اكەمنىڭ التىن دەپتى
سارت قازاققا بۇگىندە مانساپ جەتتى.
بولىستىقتى وزىڭنەن الىپ قويسام،
ىزدەپ تاپپاي جۇرەرسىڭ
جەتى كەنتتى.
قاسقا ايعىردىڭ تىزگىنىن قاعىپ ءجۇرسىڭ،
سارەكەمنىڭ جىلقىسىن باعىپ ءجۇرسىڭ.
سەندەي سارتتار بازاردا نان ساتىپ ءجۇر
نانىڭ ساتپاي بۇل جەردە نەعىپ ءجۇرسىڭ؟» —

دەپ اششى تىلگە جامبىل دا قيسىبايدىڭ جەر-جەبىرىنە جەتەدى. بۇل ولەڭ ەل اۋزىنا تارالىپ كەتەدى. ءبىراق قيسىباي ونى وزەكتى كەككە اينالدىرىپ الىسقا اپارماي، و دا جامبىلعا ءوزىنىڭ وسى سياقتى ءبىر اۋىز، جارىم اۋىز ولەڭدەرىن ايتا جۇرەدى. ءبىراق ول ولەڭدەردىڭ ءبارى ءبىزدىڭ قولىمىزعا تۇسكەن جوق.

جامبىلعا اكەسىنىڭ العاشقى ايتتىرىپ اپەرگەن ايەلى مومىن دەگەن كىسى. جانىس ەلىنىڭ ورىمبەت دەگەن رۋىنىڭ قىزى ەكەن. مومىن دەگەن كىسى مومىن دەسە، مومىن ادام، بۇيىعى عانا شارۋاسىنا يە كىسى بولسا كەرەك. بۇل كىسىدەن جامبىلدىڭ 3 ۇل، 2 قىز بالاسى بولعان. مومىننان تۋعان 3 ۇلدىڭ ەڭ ۇلكەنى قوجاق ەرجەتىپ ۇيلەنىپ، ەنشى الىپ، بولەك شىققان كەزدە جاستاي اۋىرىپ ولەدى. ودان بالا قالمايدى. ونان كەيىنگى بالاسى قوجاش 1933 جىلى ولگەن. بۇل بالاسى — اقىندىق جاعىنان جامبىلدىڭ وزىنە تارتقان، ەل اراسىندا بەلگىلى بولا باستاعان ادام. بۇل جايىندا ايرىقشا ايتىلاتىندىقتان، بۇل جەردە ونى ءسوز ەتپەيمىز. 3-ۇلى قوجامبەردى، بۇ دا سول قوجاش قاتارلى 32-33 جىلداردا ولگەن. بايبىشەنىڭ بالاسىنان قازىردە ۇزاتقان گۇلتاي دەگەن قىزى عانا ءتىرى (امانگەلدى كولحوزىندا تۇرادى).

جاكەڭنىڭ اكەسى ءولىپ، اعاسى مەككەدە ءولىپ، ونان كەيىنگى ءىنىسى قومان تاعى دا ءولىپ، 1895-جىلدان 1910-جىلداردىڭ اراسى وتە اۋىر جىلدار بولعان. وسى كەزدە جاكەڭنىڭ كۇيى اۋىرلاپ، ءومىر قىزىعىنان كوڭىلى سۋىنعانداي، ولەڭنەن دە ءبىراز توقتالعانداي بولادى. ونىڭ ۇستىنە جاكەڭنىڭ كوپتەن جولداس بولعان بايبىشەسى مومىن دا سول كەزدە ولەدى. سودان كەيىن جاكەڭ وسى تەزەكبايدىڭ شەشەسى قانىمجان يتقارا قىزىن ايتتىرىپ الادى. ول كىسى — دۋلاتتىڭ بوتبايىنان تارايتىن تىلەۋقابىل دەگەن رۋىنىڭ ىشىندەگى يتقارا دەگەن كىسىنىڭ قىزى قانىمجاندى ايتتىرىپ العان كەزدە، جامبىلدىڭ 100-دەن اسا جىلقىسى بار، جاقسى دوڭگەلەك داۋلەتتى بولعان. قانىمجاننان ءتورت ۇلتۋعان. ولار: العاداي، شىنىباي (بۇل جاستاي ولگەن)، ىزتىلەۋ، كەنجەسى تەزەكباي. العاداي مەن ىزتىلەۋ وتان سوعىسى كەزىندە اسكەرگە الىنىپ، مايدانعا بارعان. ول بالالارىنان ءقازىر حابار جوق.

جامبىل قىزداي العان بۇل ەكى ايەلىنەن باسقا، اعاسى ءتايتى مەككەگە كەتىپ سوندا وتەدى، سول اعاسىنىڭ قىرعىز قىزى توقالىن جامبىل الادى. ودان بالا بولماعان. ول كىسى دە ەرتە ءولىپ قالادى. ودان كەيىن ءىنىسى قومان ءولىپ، ونىڭ ايەلى جاستاي جەسىر قالعان سوڭ، ونى دا جامبىل العان. بۇل كەلىنىنىڭ اتى اردان دەگەن كىسى ەكەن. ارداننان ءبىر ۇل، ءبىر قىز تۋادى. ول بالالارى وسى كۇندە بار. سونىمەن، جامبىل ءوز كىندىگىنەن 11 بالا كورگەن. ولاردىڭ ءقازىر ءتىرىسى تورتەۋ: ەكى ۇل، ەكى قىز، قالعاندارى ولگەن.

جامبىل ءوز ءومىرىنىڭ ىشىندە الدەنەشە ايەلدى ءسۇيىپ، ءبىراق ونىڭ ەشقايسىسىنا دا قولى جەتىپ الا الماعان. جامبىلدىڭ العاشقى جاس كەزىندە ءبىر قىزدى الا الماي قالعانىن ءبىز جوعارىدا ايتتىق. ودان كەيىن ءسۇيىنبايدىڭ قاسىنا ەرىپ ءجۇرىپ ءبىر كەلىنشەكپەن تانىسىپ، ونى دا الىپ قاشادى. ءبىراق ونى دا سىڭىرە الماي قايتارىپ بەرگەنىن وسى اڭگىمەنىڭ ىشىندە جازىپ وتىرمىز. تاعى سول سياقتى وزدەرىنىڭ جاقىن اعايىنى وراز دەگەننىڭ باياۋ اتتى سۇلۋ ايەلىمەن كوڭىل قوسىپ، جاقىن بولعان. ول ايەلدىڭ كۇيەۋى وراز دەيتىن جىگىت ءولىپ، ايەل جەسىر قالادى، امەڭگەرى وجان دەگەن جىگىتتى باياۋ مەنسىنبەيدى. جامبىلعا تيمەكشى بولىپ كوپ تالپىنادى ايەل. ءبىراق ول كۇندەگى ايەل ەركىنىڭ عۇرىپ تۇزاعىندا بولعاندىعى بۇلارعا بوگەت بولعان. جانە جامبىل كوبىنەسە اعايىننىڭ وكپەسىنەن يمەنىپ، ونى دا الا الماي، ەل تالقىسىنان شىعا الماعان. مىنەكي، جاكەڭ ەسكى ادەت-عۇرىپتىڭ سان شىرماۋىنا ءتۇسىپ، ايەل تەڭسىزدىگى تۇگىل، ءوز باسىنداعى ازاتتىعى بولماعان. وسىنداي اۋىر ءحالدى باسىنان كەشىرگەن، سۇيگەنىنە قولى جەتپەي، سۇيمەسە جار، ۇيلەسپەگەن سىنىق كوڭىلدى جاماپ-جاسقاپ ءومىر كەشىرگەن.

---