InfoHub Logo

ەسقوجانىڭ جارىلعاپ دەگەن رۋىنان، اتاقتى قاراش باتىردىڭ ۇرپاقتارى مولدابەك جەتىباي بالاسى 1944 جىلى 26 تامىزدا بىزبەن اڭگىمەلەستى. بۇل كىسى جامبىل اۋدانى «وكتيابر» كولحوزىندا تۇرادى. جاسى 60-تاردىڭ شاماسىنا كەلگەن ادام.

جامبىلدىڭ جاس كەزىندە دە، كەيىنگى ۋاقىتتاردا دا جاقسى بىلەتىن، كوپ كەزدەسكەن، بىرنەشە ماجىلىسىندە بولعان ادام. مولدابەك قارت: «جامبىلدى ەرەكشە ويىمدا قالدىرعان ءبىر - ەكى توپتاعى سوزدەرى بولدى»، — دەيدى. «1906جىلى كۇنشىعىس كاستەك بولىسىنا قاراعان ەلدە ۇلان - اسىر ءبىر ۇلكەن داۋ بولدى. بۇل داۋ باتىس كاستەك بولىسىنا قاراعان بوتباي دەگەن كىسىنىڭ ءالفيا دەگەن سۇلۋ قىزىن شىعىس كاستەك بولىسىنا قاراعان شالاباي كەمپەرەك بالاسى قۇدا بولىپ ايتتىرعان ەدى. قىز ارتىنان كۇيەۋىن مەنسىنبەي، ىرعايتى بولىسىنا قاراعان قاسقاراۋ رۋىنىڭ قۇرمانقۇل سولتى بالاسى دەگەن جىگىتپەن قاشىپ كەتتى. وسىدان ەل ەگەر بولىپ قاتتى بارىمتالاستى. ەكى ارادا سان ادام سوققىعا جىعىلىپ، ءوزارا قازاقشىلاپ بىتىگە كەلە الماي، جۇمىس قالاداعى ۇيەزگە ارىز بەرىلىپ بارىپ، سوعان تىرەلدى. سودان ەكى جاق تا الماتىعا شاقىرىلىپ، قالاعا ەسقوجا، ەكەيدەن 400 كىسى، دۋلاتتان 500 كىسى، 900 كىسى باردىق. ەكى ەلدىڭ ادامى بىرىنە ءبىرى جاقىنداسىپ قالسا، جانجال شىعىپ كەتەدى دەپ، قارۋلى ستراجنيكتەر قالاعا ەكى كوشەمەن الىپ كىردى.

ەكى جاقتىڭ ادامدارى كەڭسە الدىنا كەلىپ ەكى جار بولىپ وتىردى. سوندا شاپىراشتى توبىنىڭ ىشىندە جامبىل دا كەلدى. جامبىلدىڭ ساقال-شاشىنا اق كىرىپ ۇلعايىپ قالعان كەزى ەدى. ۇيەز الدىندا ەكى جاقتان كىسى شىعىپ، داۋعا ءتۇستى. تولە بيگە كىسى بەلگىلەۋدە دۋلات جاعى ماڭكەنى قالادى. بۇل جانىس رۋىنان شىققان بەلگىلى جۋان بولىس بولاتىن. شاپىراشتى رۋى قۇتتىق سەيىتتىڭ قۇدايبەرگەنىن قالادى. وسىعان ەكى جاق تالاس بولىپ، كەلىسە الماي كوپ ايتىستى. سوندا جامبىل جۇلىپ العانداي:

«الاسانى اتقا ساناما،
جاقسىنى جاتقا ساناما،
جاماندى ەسكە ساناما،
ءبىر سىناعان جاماندى
ەكى قايتا سىناما،
تىرىدە كوڭىلىڭ قالسا،
كوزىڭە قۇم قۇيىلسىن،
ولگەندە وكىنىپ جىلاما، —

دەگەن. ماڭكەنى ءبىز دە جات كورمەيمىز»، — دەدى. سوندا شاپىراشتى جاعى جامبىلدىڭ وسى سوزىنەن ماڭكەگە كەلىپ توقتادى. ماڭكە ءوزى قالاپ قاسىنا تاۋتۇرگەن بولىسىنا قاراعان سايماساي دەگەن كىسىنى جانە شالا قازاق مىرقاسىم دەگەن كىسىنى، ىستى قاسابەك دەگەن كىسىنى قاسىنا الىپ بيلىك ايتتى:

«قىزدىڭ قالىڭ مالى 100 جىلقى.
50 جىلقىنى تاباندا بەرسىن،
50 جىلقىنى ەلگە بارعان سوڭ بەرسىن،
ايتپەسە قىزدى وسى جەردە توركىنىنە قايتارسىن.
ەكى تۇيە، ەكى ات ايىپتى قىزدى الىپ قاشقان
قاسقاراۋ رۋى بەرسىن.
بارىمتاى ەكى جاق يىرە وتىرىپ،
ءتۇزۋ سويلەسىپ قايتاراسىڭ»، —

دەپ بيلىك ايتتى.

قىزدى الىپ قاشقان قاسقاراۋ جاعى مالعا كەلگەن بىتىمگە قۋانىپ 50 جىلقىنىڭ اقشاسىن سول جەردە ساناپ بەردى. وسىمەن بۇل داۋ اياقتالدى. سوندا ەل: «جامبىلدىڭ ايتقان ءبىر اۋىز ءسوزى ماڭكەنىڭ موينىن ءوز اعايىنى قاسقاراۋعا بۇرعىزبادى، اۋزىنا قاسيەت قونباسا اقىن بولا ما؟» — دەپ تارقاستى.

ونان سوڭ 1910 جىلدار شاماسىندا جاز جايلاۋ ءۇستى ەدى. قىرعىز بەن قازاق قاتارلاسا جايلاۋعا قونعان كەز. بورالداي دەگەن جەردە شابدانمەن نەمەرە دالباي دەگەن قىرعىزدىڭ مانابىنا اس بەردى. بۇل اسقا قىرعىزدىڭ سارىباعىس، سولتى رۋلارى، قازاقتان دۋلات، شاپىراشتىنى شاقىرعان. جايلاۋ كەنەرەسىندەگى ەل تەگىس باس قوستى. اسقا تىگىلگەن سەگىز ۇيگە ادام سىيماي، قىرعىزدار تاعى دا اكەلىپ كوپ ءۇي تىكتى. استا 97 ات بايگە قوسىلدى. باس اتتىڭ بايگەسى 100 جىلقى ەدى. وسى جيىندا جامبىل بولدى. قىرعىزدىڭ سولتى دەگەن رۋىنان شىققان اتاقتى اقىن قالمىرزا دا بولدى. بۇل ەكەۋىن ەل ايتىسادى دەپ لاقاپتاپ كورىپ ەدى، قالمىرزا جامبىلمەن ايتىسپادى. قىرعىزدىڭ ايتىس دەپ بارعان كىسىلەرىنە قالمىرزا:

— ۇرۋىم بولات شەرتكە
ۇرانىم بولادى سارباعىس،
مەنىڭ مۇندا جۇرگەنىم،
ماناپتار سىزگە شوڭ نامىس.
باتىر شابدان، بايەكە، مامبەتالى، دۇرەكە،
تورتەۋىڭ تۇرىپ بار دەدىڭ،
بەتەگەلى جەر دەدىڭ، بەرەكەلى ەل دەدىڭ،
بەرسە داعى بەرمەسە، ءبىر جولعا بارىپ كەل دەدىڭ، —

دەپ، ءوزىن ەلەمەي كەدەيلىكپەن باسقا جاقتا، ياكي «سولتى» ىشىندە جۇرگەنىن ءمىن كورىپ ايتقانى بولسا كەرەك. وسى جونىنەن جامبىلدان سوزگە جىعىندى بولامىن دەپ قاعىسپاعانىن دا ەل وسىلاي دەپ جورىدى. سوندا بايقادىم، قىرعىزدىڭ قالمىرزا دەگەن سول كەزدەگى بەلگىلى ۇلكەن اقىنى ەدى. جامبىلمەن ايتىسۋعا يمەنگەندەي بولدى.

باس اتتىڭ بايگەسى ۇلكەن داۋ بولدى. ات 25 شاقىرىم جەردەن جىبەرىلدى. كومبەگە (سورەگە) شابداننىڭ قۇنان تورى دەگەن اتى مەن شاپىراشتى اقشال مىرزابەك بالاسىنىڭ سارى قىزىل اتى قاتار كەلىپ كىردى. سورەدەن وتەردە سارى قىزىل اتتىڭ مويىنى وزىپ شىقتى. ءبىراق قىرعىزدىڭ بايەكە دەگەن مانابى بايگەنى قازاققا بەرمەي داۋ ايتتى. «قازاقتار سارى قىزىل اتتى جولدان ۇرلاپ قوستى، ايتپەسە قۇنان تورىمەن قايدان تالاسىپ كەلسىن ول»، — دەپ، بايگەنى بەرمەي وتىرىپ الدى. ات ايداعان قىرعىزدىڭ سولتى دەگەن رۋىنىڭ بەلگىلى ءتاۋىر جىگىتىنىڭ ءبىرى ساعىمباي دەگەن ادام ەدى. ول سارى قىزىل اتتىڭ جەل تۇبىنە بىرگە بارىپ، بىرگە شاۋىپ قايتقانىن ايتتى. ول سوزگە بايەكە توقتاماي، قىرعىزدىڭ بورانباي دەگەن دۇرىس ادامى (ماناپ ەمەس، جاي قىرعىز) ادىلدىك ايتىپ: «قازاقتىڭ اتىنىڭ باگىنا بايەكە باسسىزدىق ىستەمە، بايگەسىن بەر»، — دەدى. وعان دا بايەكە كونبەي، بورانباي ەكەۋى سودان ۇشىنىپ، ەرەگەسىپ، بىرىنە ءبىرى پىشاق الا جۇگىردى، ەل ارەڭ توقتاتتى.

بورانباي: «بايەكە، نە بەتىڭمەن تۇلپاردىڭ باعىنا زورلىق قىلاسىڭ. ءوزىڭ قۇنان تورىنى جولدان ۇرلاپ قوسىپ وتىرىپ»، — دەپ، ەل الدىندا مويىنداتىپ ايتىپ سالدى. سونان بايەكە ونان سايىن قىرعىز، قازاق بولىپ جانجالداسىپ كەتە جازداپ، اياعىندا: «قاپىڭ بولسا، ەكى اتتى قايتا جىبەرەيىن، بايگەسىنە ءوزىمنىڭ قىزىمدى تىكتىم. شىداساڭ، ەل الدىندا ءسوز بايلا. سارى قىزىل ات مەنىكى، قۇنان تورى سەنىكى» دەدى. اياعىندا ەكى جاق سەنىمدى ادامنان كىسى شىعارىپ، ايداۋشىنى الىپ شابدانعا بارىپ، ايداۋشىنىڭ كۋالىگىمەن بايگەنى قازاقتار الدى. باس بالۋاندى قازاق دۋلات رۋىنان بارعان تولىقباي دەگەن جىگىت جىعىپ، ەكى باس بايگەنى وسى جولى قازاق اكەتتى.

وسى استا قىرعىز، قازاقتىڭ باستى كىسىلەرى جامبىلعا كوپ ولەڭ ايتىرتتى. تاپ نە ايتقانىن ۇعىپ قالا المادىم. ءبىراق ەكى اتتىڭ بايگەسى تالاسقاندا بايەكەگە كەلىپ:

«اتىڭنىڭ اتى دا قۇنان ەدى، ءوزى دە شالاعايلىعىن ىستەدى. ويناعاندا تاي وزادى، شىنداعاندا ات وزادى» دەگەن ەمەس پە، قايتەسىڭ تالاسىپ»، — دەپ سىقاقتاپ كۇلگەنىن بىلەمىن. ارتىنان قۇنان تورىنىن، ۇرلاپ قوسقانى اشىلىپ، بورانبايدان جىعىلىپ تۇرعاندا: «ەر جىگىت توبادان جاڭىلعاندا، ىلگەرى باسقاننىڭ ءيتى وتتاپ، ەسىگىنەن ەسەك بايگى ىلىنەر»، — دەگەن. ءبىزدىڭ مىرزابەك بالاسىنىڭ ءالى بەتى قايتقان جوق. بەكەر تالاستىڭ»، — دەپ مىسقىلداپ، تاعى دا سوزبەن جەڭدى. جامبىل وسىنى ايتىپ تۇرعاندا، قالمىرزا تاعى دا جاكەڭنىڭ وسىنى ايتىپ تۇرعاندا، قالمىرزا تاعى دا جاكەڭنىڭ قاسىنا كەلىپ تۇرىپ، قىرعىزدىڭ كوپ كىسىلەرىنە قاراپ جىلاپ كەتتى.

سونداعى ايتقانى:
وينادىم قارتا، قۇماردى،
بىلمەدىم قۇداي ۇراردى،
قالمىرزا جىرشى كەلىپ تۇر،
سويلەيىن دەپ ءولىپ تۇر.
بالا قۇستاي ءتونىپ تۇر
سارىباعىس، سولتى، ساياقتان،
ءتىمتىپ كەلگەن سوياقتان،
قۇرىمانا قۇر بولىس،
ەل تۇزەسىن قاي جاقتان،
قالمەننىڭ ۇلى قالىباي،
دەيدىنىڭ ۇلى سالىباي،
جەتى كەندەك بورانباي،
جەتىلىپتى ۇشاڭدا
جەتكەلەڭى دەيدى بي
دەيدىنىڭ ۇلى سالىباي،
ول كىشى ءىنىسىن الىپتى تانىماي،
لەپەستىڭ ۇلى قۇرماسىڭ،
تاقىرلاپ شاپقان قىرمانسىڭ،
كۇندە قۇران ۇرعانسىڭ
تۇندە قۇران ۇرعانسىڭ،
سەن قاي جەردە ۋادەدە تۇرعانسىڭ.
ۋادەسى جوق سەندەيلەر
ءاردايم ءۇستىپ قۇر قالسىن»، —

دەپ، اتتىڭ بايگەسىنەن ايرىلىپ، ۇياتتى بولىپ تۇرعان بايەكەنى تابالاپ قويا بەردى. قىرعىزدىڭ اس بەرگەن اۋىلى جامبىلعا دا، قالمىرزاعا دا جول بەرىپ ارەڭ توقتاتتى.

---