InfoHub Logo

جامبىل شاشۋبايمەن كەزدەسەتىن تۇستا ولەڭدى كوپ ايتا قويماي، توقتالىپ جۇرگەن كەزى بولادى. وسى كەزدە ەل ىشىندە بولعان ءبىر ۋاقيعادان اعايىن اراسىنا وكپەلەپ، قىسقى بالقاش تەڭىزى قاتقاندا ارقادان بەرگى قاباققا وتكەن شاشۋباي، شۋ، ىلە بويىن انىمەن ارالاپ الماتى كەلەدى. الىستا جۇرگەن ادامنىڭ اعايىنشىل كەلەتىن ادەتىمەن، سول كەزدە الماتى قالاسىنداعى ساۋدامەن بايىعان بايبۇلاڭ، بايمولدا دەگەندى جاندارالعا، ۋەزگە پەريەۆودچيك (ءتىلماش) بولىپ تۇرعان نايمان جىگىتتەرى باقيا، بارلىبەك دەگەن سىرتتان بالالارىن تاۋىپ الادى. بارلىعىن ورتا ءجۇز دەپ باۋىر تۇتىپ، وسىلاردىڭ قولىنا كەلىپ ءوزىنىڭ ارعىندىعىن، ونان قالدى ورتا جۇزدىگىن ايتىپ، ولاردىڭ بايلىعىن، بەكتىگىن ايتىپ ءارى ءانشى، ءارى اقىن، گارمونشى شاشۋباي ءوزى باۋراپ اكەتەدى. گارمونىمەن قوسىلىپ تولىقسىپ ايتاتىن ارقانىڭ اسەم ءانىن اسپانداتا شىرقاعان شاشۋباي جەتىسۋ ەلىن اۋزىنا قاراتادى.

— قىزىلجار، قارقارالىدان كەلىپ ءجۇرمىن،
ەلدەرىن ۇلى ءجۇزدىڭ كورىپ ءجۇرمىن،
اۋزىمدا ولەڭ دەگەن مالەگىم بار،
اركىمگە سويلەپ-سويلەپ بەرىپ ءجۇرمىن، —

دەپ، توقسان تولقىتىپ ءانىن الاتاۋ شوقتىعىنان اسىرادى.

اباي ايتقان ەرتەدەگى ەل اقىندارىنىڭ الىستا ءجۇرىپ اۋىلىن ماقتايتىن، جەرىن، سۋىن، ەلىنىڭ اتى شىققان ادامىن دارىپتەيتىن ادەت شاشۋبايدا دا بار-دى. ول ۇلى ءجۇز جيىندارىندا ءوز ەلىن، ارقانى كوتەرە ماقتايدى. ۇلى ءجۇزدىڭ ىشىندە جۇرگەن كىسىلىككە ىلىنگەن، ساۋدامەن اۋىسىپ كەلىپ بايىعان ادامدارىن جەر-كوككە سىيعىزباي ماقتان ەتەدى. شاشۋباي ماقتانىنىڭ ارقاۋى بولعان جوعارىدا اتى اتالعان بايبۇلاڭ، باقيا، بارلىبەك، تۇرلىبەكتەر بولادى. قالىڭ ۇلى ءجۇزدىڭ ىشىندە ءبىرلى-جارىم اۋىسىپ كەپ قاتارعا ىلىنگەن ارعىندى ماقتاۋ ۇلى ءجۇز ادامدارىنىڭ نامىسىنا تيەدى. ولاردىڭ نامىسىنا تيگەن سايىن، ءوزىمشىل باي، ماقتان قۇمار شەنەۋنىكتەر شاشۋبايعا وزدەرىن كوتەرمەلەتە تۇسەدى. سول كەزدەگى ۇلى ءجۇز ەلىنىڭ، ونىڭ ىشىندە شاپىراشتى، دۋلاتتىڭ باقيا، بارلىبەك تۇستاس كىسىلىكتى جىگىتتەرى: بايبۇلاڭ، بايمولدا تەڭدەس باي ساۋداگەرلەرى ارعىننان كەلگەن اقىنعا قارسى ايتىستىراتىن اقىن ىزدەپ، ءسوز ەسەسىن قايتارىپ ارعىننىڭ اپتىققان باي، اسقاقتاعان قارا تاياعىنا (وقىعاندارىنا) وزدەرىنشە قىر كورسەتپەكشى بولادى.

الماتى اتىرابى كىسىلىگىمەن اتى شىققان شاپىراشتىنىڭ ءبىر بەلدى اۋىلىنىڭ بالاسى ماڭكە بولىسقا قاتار ايتىپ، سول ارقىلى جامبىل مەن شاشۋبايدى شايقاستىرماق بولادى. جامبىلدىڭ الماتىعا كەلگەن حابارى بولعان سوڭ، بايبۇلاڭ: «تاماشا مەنىڭ ۇيىمدە بولسىن»، — دەپ، سول شاقىرماق بولادى.

«مەن سول جىلى 17 جاستا ەدىم، ماقىش دەگەن اعام، كادۋەلگى باتىر ماقىش اباقتىعا ءتۇسىپ قالىپ، سوعان ازىق اپاردىم. بۇرىن قالانى كەرمەگەن جانە اعاش، بالشىق ۇيدە بولىپ كورمەگەن ەدىم. اپارعان ازىعىمدى اباقتىنىڭ الدىنان بەردىم دە، ەندى كەشكە قايدا بارارىمدى بىلە الماي، قالانىڭ ۇيلەرىنە تاماشالاپ كەلە جاتىر ەدىم، ارت جاعىمنان بىرەۋ «ىبىرايىم» دەدى، جالت قاراسام، قيسىباي ەكە، «مۇندا نە عىپ ءجۇرسىڭ؟» — دەپ سۇراعان سوڭ ءجونىمدى ايتتىم. «ەندى قايدا باراسىڭ، بۇگىن مەنىڭ قاسىمدا بول، اتىڭنان ايرىلىپ قالاسىڭ»، — دەپ ەرتىپ ءجۇردى.

قيسىبايدىڭ جاتقان ۇيىنە كەلىپ، اتىمىزدى قوراعا بايلاپ، ۇيگە كىرگەننەن كەيىن، ءۇي يەسى: «قيسەكە، سىزگە ءبىر كىسى كەلىپ تۇر»، — دەدى. ول كىسى ۇيگە كىرىپ، قيسىبايعا ءبىر حات اكەلىپ بەردى. حاتتى وقىپ قيسىباي: «جارايدى»، — دەپ، الگى ءۇيدىڭ شايىنا قاراماي، شاقىرعان ۇيگە كەلدىك، مەنى دە تاستاماي ەرتىپ كەلدى. ءۇي تاماشا سالىنعان ءۇي ەكەن. كوكتوبەل دەگەن، تاقتايىنىڭ ءبارى سىرلى. ەسىگىنەن تورىنە دەيىن جايىپ تاستاعان كىلەم، كورپە.

ءبىز كەلىپ وتىرعان ۇيدە، بىزدەن بۇرىن ءۇش-تورت جاس جىگىت وتىر ەكەن. ولار قيسىبايعا سالەم بەرىپ امانداستى. ۇستىندە اق شالبار، اق كەمزالى بار، باسىندا قارا تاقيا بار جىگىت ۇلكەن سىرنايى بار، سونى الىپ قۇبىلىپ، توڭكەرىلىپ وتىرا الماي وتىردى.

جەلتوقسان ءىشى، كۇن شىڭىلتىر ەدى،
«مىنا كىسىلەر توڭىپ كەلدى، شايدى جاسا!» —

دەپ، دوڭگەلەك جەر ۇستەلگە شاي جاسالدى. مەنىڭ ەكى كوزىم گارمونى بار كىسىدە وتىر. بۇرىن گارموندى، ونداي قىس ىشىندە اپپاق كيىم كيگەن كىسىنى، ءساندى ادامدى كورمەگەم، ءتىپتى ەسىم شىعىپ وتىرمىن. ءبىر مەزگىلدە سىرتتان كىسىلەر كەلىپ قالدى دەپ ابىرجىپ، كوپ كىسىنى ۇيگە كىرگىزدى. ول كىسىلەر دە تورگە شىقتى. بۇل كەلگەن كىسىلەردىڭ ىشىندە ماڭكە، ساميجان جانە جامبىل بار ەكەن، امانداسىپ وتىرعاننان كەيىن ول كىسىلەرگە دە شاي اكەلدى.

باعاناعى گارموندى جىگىت ويناقتاتىپ گارموندى تارتىپ، ولەڭدى قويا بەردى.

— بالاسى قوشقاربايدىڭ مەن شاشۋباي، پاندەسىن ارتىقتى كەم قىلعان قۇداي. ساڭلاعىن الماتىنىڭ جيىپ الىپ، سىيلادى قوناق قىلىپ بايبۇلان باي. شاھارىم ترويسكى، قارقارالى، بارادى كەشكى بازار تارقاعالى. ءبىرقاتار توسىن ادام كىرىپ كەلدى. ۋا، شىركىن، ىشىندە بۇل ادامنىڭ جامبىل بار ما، سول شىركىن كەپ وتىر ما بايقاعالى، —

دەپ گارمونىمەن توڭكەرىلىپ، ءانىن قوسقاندا، مەنىڭ ەسىم شىعىپ كەتكەنى سونشا، ءوزىم قاسىنا تاياۋ وتىرعان قيسىبايعا باسىمدى سوعىپ الا جازدادىم. قيسىباي بايقاپ وتىر دەپ ءتۇرتىپ قويدى. وسىنى ءبىر ايتىپ، ءانىن توڭكەرىلتە ءبىر قايتارىپ تاستاپ، جامبىلعا ءبىر سوقتىعىپ، تۇرتكى سالىپ ءبىر ەتتى دە، ارىپتەستىك ءسوز بارىمتاسىنىڭ شەكەسىن ءبىر كورسەتىپ، جامبىلمەن بىرگە كەلگەن كىسىلەرگە سوقتىعا:

— ءبىر كوزى ساميجاننىڭ قيسىق ەكەن،
بايباتشاڭ ماڭكەمەنەن پۇشىق ەكەن.
بولعاندا ءبىرىڭ ويقى، ءبىرىڭ شويقى
ءبارىڭ دە باپ كەلىسىپ وتىر ەكەن، —

دەپ مازاقتاي باستادى.

توردە وتىرعان ماڭكە:

«جامبىل-اۋ، مىنا ارعىن ءبىزدى ءولتىردى عوي، ەندى قاشان»، — دەگەندە؛ جامبىل: «ايتا ءتۇسسىن، ايتقانىمەن قايدا بارار دەيسىڭ»، — دەپ شاي ءىشىپ وتىرا بەرەدى. تاعى دا شاشۋباي:

«ارقادا مەن ايتامىن سالدىعىمدى، مۇندا كەلسەم ايتامىن
باقيا، بارلىبەك، تۇرلىبەكتەي حاندىعىمدى،
قالادا وسى ۇشەۋى امان بولسا،
بۇزبايدى جاندارالدار جارلىعىمدى، —

دەپ گارمونىن قايتا قۇيقىلجىتتى.

جامبىل شايىن ءىشىپ بولىپ، دومبىراسىن الىپ كيە جونەلدى:

«شاشۋباي، سەن ءبىر ارقادان قاشىپ كەلگەن جالاڭ اياق،
جەل ءسوزدى نە قىلايىن سەنەن اياپ.
ءتىلىڭدى اڭداپ ايت تا، بايقاپ سويلە،
تيمەي مە، بۇيتە بەرسەڭ، ساعان تاياق.
شاشۋجان، سەن كوكشەتاۋ،
قىزىلجاردان كەلىپ ءجۇرسىڭ،
ديدارىن جاقسىلاردىڭ كورىڭ ءجۇرسىڭ،
اۋزىڭدا ولەڭ دەگەن مالەگىڭ بار،
اركىمگە سويلەپ - سويلەپ بەرىپ ءجۇرسىڭ.
شاشۋجان، مەن الدىنان جاقسىلاردىڭ ءوتۋشى ەدىم،
مەن داعى قۋعانىما جەتۋشى ەدىم.
ۇلىنا ۇلى ءجۇزدىڭ ءتىل تيگىزبە،
جىلىڭدا ءبىر كۇن كورىپ كەتۋشى ەدىم.
شاشۋجان، ماقتانباعىڭ، ارقادان مەن كورگەن ارعىن،
بۇل جەرگە باي بوپ جاتىر كەلگەن ارعىن،
كەلدى دە جەتىسۋعا بايىپ كەتتى،
ارقادا بەز تابا الماي جۇرگەن ارعىن.
شاشۋجان، باستاپتا بايبۇلاڭ كەلىپ ەدى،
مىنگەسىپ قارالا اتقا،
قوس تىگىپ الماتى تاستاعىندا ءۇش جىل جاتتى،
ەلىمنىڭ كەڭشىلىگىن سونان بايقا،
السىن دەپ تەرى-تەرسەك ارالاتتى.
مۇنىمەن بايبۇلاننىڭ تيىن جاتپاي،
قيقاقتاپ قارالا اتپەن وتىن ساتتى.
جۋىندىممەن باي بولعان بايبۇلانىڭ،
قويشىسىمەن ايتىسقان بايلار قۇساپ،
ايتقانىم جاقسىلىعىمدى جاراماس - تى.
شاشۋجان، مۇندا كەلسە ماقتايدى بارلىبەك، باقياسىن،
سايلاۋعا شىقساڭ ەكى كوزىڭ توبەڭدە اقياسىڭ،
استە جوق مۇسىلمانعا جاقىندىعىڭ،
ورىستىڭ باسا كيىپ تاقياسىن.
قۇدايدىڭ ءوزى پاتشا، ءوزى قۇداي،
ءبىر جەردەن الار تاۋىپ وقياسىڭ
سۋ ورنىنا ىشكەنىڭ اراق، بوزا،
دوزاقتىڭ ورتاسىندا وتىرارسىڭ.
دىنىڭە كەسەك اتقان سۇرقياسىڭ»، —

دەگەندە، ءىشىپ، قىزىپ وتىر ەكەن، ورىسشا كيىنگەن جىگىت جامبىلعا تۇرا جۇگىرىپ قونا تۇسكەنى. مەن قايدان بىلەيىن، باقيا دەدى بىرەۋ ارتىنان سۇراعانىمدا. وعان ماڭكە تۇرا جۇگىردى. شارتتا-شۇرت توبەلەس بولدى دا قالدى. الگى جاساۋلى تۇرعان شاي، ۇستەلى — ءبارى تاس-تالقان بولدى. قيسىباي جىلىستاپ دالاعا شىقتى، مەن دە ەرە دالاعا شىقتىم. جانجال باسىلىپ، بايبۇلاڭ دالاعا شىعىپ، قيسىبايدى ۇيگە كىرگىزدى. ەلدى تىنىشتاتىپ وتىرعىزدى. ەندى ايتىس توقتالدى. گارمونى بار كىسى، الگى ورىسشا كيىنگەن كىسىلەر، ولار باسقا ۇيگە بارىپ داۋرىعىپ جاتتى. ءبىز وتىرىپ تاماق ءىشىپ، ۇيگە قايتتىق. ەل تارقاردا بايبۇلاڭ كەلىپ: «ءبىر تاماشا ىستەلىك دەگەن سوڭ شاقىرىپ ەدىم، اياعى ۇياتتاۋ بولىپ كەتتى. ۇلى ءجۇزدىڭ بالاسى ءۇي مەنىكى، جول سىزدەردىكى»، — دەپ، قيسىبايدىڭ الدىنا 40 سوم اقشا اكەلىپ قويدى. قيسىباي 40 سومنىڭ 25 سومىن جامبىلعا بەرىپ، قالعانىن وتىرعان ەلگە ۇلەستىردى. سوندا ماعان 50 تيىن اقشا بەردى. ەرتەڭىندە ەلگە قايتتىم. وسى ولەڭدى سول ايتقاننان ۇعىپ، ەلگە ايتا كەلدىم»، — دەيدى ىبىرايىم بايسىمبەت بالاسى.

ول كىسى بيىل 58 جاستا. سوندا جامبىل مەن شاشۋبايدىڭ ايتىسقانى 1904 جىلى بولعانى دالەلدەنەدى. مۇنى بىزگە ىبىرايىم 20 جەلتوقسان كۇنى 1945 جىلى ايتتى. ۇمبەتالى دە، ءومىرزاق تا تاپ وسى ىبىرايىم ايتقانداي قىسقا جانە جىل مولشەرىن دە وسىلاي ايتادى. ال شاشۋباي ايتىسىنىڭ بۇرىنعى كىتاپتاردا باسىلىپ جۇرگەنى كوپ قوسىلىپ، اسا وزگەرىپ كەتكەن جانە قۇلمامبەت پەن جامبىل ايتىسىنىڭ ءسوزى وسى ايتىسقا ارالاسقان. ونىڭ ۇستىنە مايكوت اقىننىڭ سارىباي اسىنا كەلىپ قايتقان جولى ايتقان ولەڭى دە شاشۋباي سوزىنە ارالاسىپ كەتكەن. مەنىڭ بايقاۋىمشا، مىناۋ ادامداردىڭ ايتقانى ءدال شىندىق. ويتكەنى بۇلار كوزىمەن كورىپ، ىشىندە بولعان ادامدار.

جامبىل مەن شاشۋباي وسى ايتىستان كەيىن وتە جاقىن بولىپ كەتەدى. ەكەۋى دوستاسىپ، شاشۋبايدىڭ ارقادان الا كەلگەن ەتە سونى، جاقسى ءانى، ادەمى جىرى، شورتانباي اقىننىڭ، دۋلاتتىڭ جىرلارى بولادى. بۇل جىرلار جامبىلعا وتە ۇنايدى. اسىرەسە ارقا ەلى كەڭەيتىپ، ادەمىلەپ ايتاتىن اسانقايعىنى جونىندەگى اڭگىمەلى جىرلار اقىن جۇرەگىنە قوزعاۋ سالعانداي، ەل مۇڭىنىڭ، حالىق ارمانىنىڭ ءتۇيىنى ءتارىزدى بولادى. قۇتتى قونىس ىزدەگەن سىرشىل، قيالي اقىن بەتىن تەرەڭ سىرعا اۋدارادى. جامبىلدىڭ ەرتەرەك ۇعىپ ەل ايتۋىنان، كۇسەپ جىرلاپ كەتكەن «وتەگەن جىرىن» اسانقايعى سارىنىنا سالىپ جىرلاۋعا بەيىمدەيدى.

جامبىل وسى شاشۋبايمەن ايتىسىپ، ونىڭ جىرىمەن، ۇلگىلى اقىنداردان العان ۇلگىسىن وزىنە ۇلگى ەتىپ، ەل باس قوسقان جەردەگى جامبىلدىڭ كوپشىلىككە تاڭداپ ايتار جىرى «وتەگەن جىرى» بولادى. «وتەگەن جىرى» ارقىلى جامبىل سول كەزدە قازاق ەلىنىڭ پاتشا وتارىنا قاپتالىنان ىلىنگەن جەر - سۋدان ەرىك كەتىپ، قونىسى تارىلعان، باستان ىقتيار كەتكەن كەزىن «وتەگەن جىرى» ارقىلى ەل كوكەيىنە ەلەۋلى ءىز تۇسىرە سيپاتتايدى. جامبىلدىڭ اقىندارمەن كەزدەسىپ ايتىسۋى تەك ەلدى، رۋدى، ءوز ەلىنىڭ بايىن، اتقا مىنەرىن ماقتاۋمەن عانا اياقتالماي، ار جاعىنان باسقا ارنا تابادى، ول ارناسى اقىندىق ءورىسىنىڭ سونى بەلەڭى، ءار سالادان كەلەتىن حالىق اقىندىعىنىڭ الۋان تاراۋلارىنا تانىسۋ بولادى.

---