جامبىلدىڭ اكەسى جاپادان، اعاسى تايتىدەن ايرىلعان كەزى
جامبىلدىڭ جاسى 50ء-دىڭ ىشىنە كىرىپ، ەگدە تارتىپ كەلگەن كەزدە 87 جاسىندا اكەسى جاپا قايتىس بولادى. وندا ورتاشاراق داۋلەتى بار جاپانىڭ بالالارى اكەنى جونەلتىپ، جاپا قايتىس بولعاننىڭ ارتىنان ەكى جىلدان سوڭ جامبىلدىڭ اعاسى ءتايتى مەككەگە كەتەدى. ءتايتى مەككەگە جۇرمەستەن بۇرىن جاپاعا اس بەرەدى.
ەنشىسى بولەك ءتايتى ءارى مەككەگە بارامىن دەپ جينالىپ جۇرگەن كەزى بولادى دا، اسقا كوپ مال شىعارمايدى. قولىنداعى مالىن جامبىل دا كوپ ۇستامايدى، اس ونشا ۇلكەن بولماي، تەك اۋىل اراسىندىق بولىپ وتەدى.
— سويعانىڭ جاپەكەمە جاۋىر سارى، Ac بەردى دەپ جينالدى ەلدىڭ ءبارى.
اسقا كەلگەن كىسىگە eت جەتپەي قاپ،
جامەكە، توگىلدى عوي بەتتىڭ ارى.
جاپەكەمە سويعانىڭ سوقىر سارى aت،
سادىبەگىڭ جەپ قويدى يتتەي تالاپ.
بيىل قۇلىن ەر جەتىپ aت بولعانشا
كەتكەنىمىز وسى عوي سوعان قاراپ.
جاسىڭنان-اق اتاندىڭ اقىن جامبىل،
بۇل كۇندە اتىڭ شىعىپ بولدىڭ داڭعىل،
تىرنەكتەپ جيعان مالىنان جاپەكەمە
ءبىر ءدۇبىر قىلمادىڭ عوي ءتاڭىر العىر، —
دەپ، قيسىباي جامبىلعا جانىنان تيە ولەڭ ايتقانى وسى استا.
مەككەگە بىرەۋ بارسا،
شىبىل بارسىن،
شىبىلدان باسقاڭ بارساڭ، شىعىندارسىڭ.
كوبىنىڭ ولگەندەردىڭ جيىپ الىپ،
بارعاندا قيامەتكە شىرىلدارسىڭ، —
دەگەن ولەڭ بۇكىل ەل اۋزىنا جايىلىپ كەتەدى. شىبىل رۋىنا بەدەرى كەتپەيتىن تاڭبا ءتارىزدى بولىپ باسىلادى.
ءبىز جوعارىدا ايتتىق، جامبىلدىڭ ءبىر الىپ قاشقان كەلىنشەگى شىبىل رۋىنىڭ جەسىرى ەكەن دەپ، سول كەلىنشەكتى قايتىپ العان، ونىڭ ۇستىنە جولىندا قازا بولعان مىنا اعاسىنىڭ اقشاسى مەن كيىمىن بەرمەۋى جامبىلدىڭ شىبىل رۋىنا اششى ولەڭدەر ايتۋىنا سەبەپ بولعان كورىنەدى.
وسى شىبىل رۋىنىڭ كەڭشات دەگەن ءبىر بايى ءارى بولىس، وتە ساراڭ كىسى ەكەن. جامبىل بىرنەشە جەردە ولەڭ ايتىپ، كەڭشات ءماز ءونىمدى ەش نارسە بەرە قويماپتى. ۇزىناعاشتا ەلدىڭ ءبىر باس قوسقان توبىنا جامبىل كەلسە، كەڭشات تا كەلىپ تۇر ەكەن، سوندا جامبىل كەڭشاتتىڭ قاسىنداعى ءبىرسىپىرا ادامدارعا ولەڭ ايتىپ جىرلاپ كەلىپ:
«ءتورت اسىلدىڭ بالاسى ءتورت قۇلاڭتى كەمەدەي،
اراسىندا شىبىل ءجۇر ءورت سوندىرگەن نەمەدەي»، —
دەپ، شىبىل رۋىنىڭ ءارى از، ءارى قونىس الا الماي كىشتىمتايلى بولىپ قالعانىن ايتىپ كەڭشاتتى جەرلەيدى. كەڭشات جامبىلدىڭ ولەڭىنەن قورقىپ، سول جەردە ءبىر اتتىڭ اقشاسىن بەرىپتى دەيدى.
سارىبايدىڭ بالاسى قيسىباي بولىس بولىپ تۇرعاندا، شىبىل رۋىنان ورىسشا وقىعان يسا تەرگەۋسىز بالاسى ءتىلماش بولادى.
قيسىباي جامبىلمەن ەتە جاقىن بولعان. جيىن بولعاندا، ەل ارالاعاندا قيسىباي جامبىلدى قاسىنا كەپ ەرتىپتى. بىردە جامبىل قيسىباي ۇيىنە كەلىپ وتىرعاندا، ەكەيدىڭ بىرەۋى ءتىلماشتان باس بەلەت (پاسپورت) سۇراپتى. ونان بۇرىن دا وسى ءتىلماشتىڭ ەل اراسىنان پارا العانىن جامبىل ەسىتىپ جۇرەدى ەكەن.
وسىنىڭ ارتىنان جامبىلدىڭ اعاسى ءتايتى مەككەگە بارۋعا قامدانادى، جامبىلمەن اقىلداسىپ جول قاراجاتقا سالماق سالادى. جامبىل قولىنداعى مالىنان ساتىپ اقشا بەرۋگە قيماي، قىرعىز اسىپ كەتەدى. سوندا بارىپ ولەڭ ايتادى. سول جىلى قىرعىزدىڭ ارعى الىس شەتى (قازىرگى قاراقالۋەزى) قوشقارعا دەيىن كەتىپ قالادى. بۇل ۋاقىتتا قاجىلاردىڭ جۇرەتىن كەزى تايانادى. ءتايتى اسىعادى، جامبىلدى ىزدەتىپ كىسى شاپتىرادى. جامبىل وسى جولى قىرعىزدىڭ كوپ ەلىن ارالاپ مەيلىنشە تانىسادى. قىرعىز ەلىنە دە اتى شىعىپ، ابىرويى اسادى. اسىرەسە جامبىلدىڭ ايتۋىنان ءسۇيىنبايدىڭ تەزەككە بارعان جەرىن وتە قىزىقتاپ كوپ ايتقىزىپتى قىرعىزدار. ونان سوڭعى قىرعىزعا وتە قىزىقتى بولعان ءسۇيىنباي مەن قاتاعان ايتىسى ەكەن. «مەنىڭ ءوز اقىندىعىمدى قويشى، قىرعىزعا مەنى تانىستىرعان وسى ءسۇيىنباي ولەڭدەرى عوي»، — دەيدى ەكەن جامبىل ءوزى (ءومىرزاق ايتۋىنان).
ءتايتى مەككەگە بارعان جەردە ولەدى. ءتايتىنىڭ بالاسى ءساتىش 7 جاسىندا مال-مۇلكىمەن جامبىلعا قاراپ قالادى. ءتايتىنىڭ اقشاسىن، كيىمىن وزىمەن بىرگە بارعان ساۋىرباي دەگەن قاجى يە بولىپ الىپ، ءبىراق مۇندا قايتىپ كەلگەن سوڭ جامبىلعا بەرمەيدى. مەككەگە بارعان قاجىلار ءبىر عانا شاپىراشتى رۋىنان ەمەس، دۋلات، ءۇيسىن رۋلارىنان بولادى. سولاردان بارىپ سۇراپ، اعاسىنىڭ اقشاسى مەن كيىمىن ساۋىرباي العانىن ءبىلىپ، جامبىل داۋلايدى.
ساۋىرباي شىبىل رۋىنان بارعان قاجى ەكەن. قاجىمىزدى ۇرى دەدى دەپ شىبىل رۋى قىزىپ، بۇل كوپ ءسوز بولادى. ءبىراق باسقا قاجىلار موينىنا قويىپ، ساۋىربايدان اعاسىنىڭ كيىمىن، اقشاسىن ءوندىرىپ الادى.
«بولىسقا جولداس بولدى پەسىر دەگەن،
جىگىتكە قارامايدى كەسىر دەگەن،
ەكەيدى قاڭعىپ كەلىپ شىبىل جەدى،
قۇدايدىڭ ۋاقىتى شىعار جەسىن دەگەن»، —
دەپ سىقاقتايدى.
بۇل اڭگىمەلەردى ايتقان — قىزىل اسكەر كولحوزدىڭ مۇشەلەرى تۇرسىنبەك، جاڭاوسپان دەگەن اقساقالدارى.
جامبىلدىڭ بۇل ولەڭدەرى، ارينە، ءبىر ۋاقىتتا عانا ايتىلماعان. مۇمكىن، بىرەۋى جاسىراق كەزىندە، بىرەۋى ۇلعايىڭقىراعان كەزدە بولۋى.
جامبىلدىڭ شاپىراشتى، دۋلات تابىنان ءتۇسىپ تاعى ءبىر كوزگە كورىنگەنى بىلاي: تايتورى رۋىنان شىققان ساكە دەگەن كىسى وتە ءقادىرلى ادام بولادى. ساكەنىڭ ءوزى بولىس بولىپ، بۇرىن بىتىراپ كەتكەن از اتا تايتورىنىڭ باسىن قوسىپ، جيرەنعايىر وزەنىنە اكەلىپ ورنالاستىرىپتى. تەگىندە، ول جەر وزدەرىنىڭ اتا قونىسى ەكەن. ەسقوجا رۋىنان شىققان مىرزابەك، كاشكە سياقتى جۋاندار وزدەرىنە زورلىق ىستەپ قونىستارىن الىپ قويادى. سول قونىستى ساكە ايتىسىپ ءجۇرىپ الادى.
سول ساكەنىڭ اعاسى سادىربەك دەگەن كىسى ءولىپ، سوعان اس بەرەدى، قوناق الادى، داياشى بولىپ قىزمەت ىستەيدى.
وسى استا جامبىل ساكەنىڭ قاسىنا ەرىپ سادىربەكتى جوقتاپ جىرشىلىق ەتەدى. اسقا قىرعىز شابدەن، دۇنگەننەن بۇلار باتىر كەلىپتى. قاسىنا قارۋ-جاراعى بار ون جاساۋىل ەرتىپ، ءانشى، جىرشىمەن كەلىپتى.
— سادىربەككە aت شاپتى،
سۋىقتوبە باۋرىندا.
قىرعىز، قازاق باس قوستى
ساكە بولىس اۋلىندا.
قاتارلاپ ءۇيدى تىكتىرىپ،
قامبالاپ قازان قايناتتىڭ.
جەلىلەپ بيە بايلاتتىڭ.
ساۋىن ايتىپ اس بەرىپ،
اقىنداردى سايراتتىڭ.
اتاڭا زورلىق كورسەتكەن
مىرزابەك پەن كاشكەنىڭ
باسىنا تاياق ويناتتىڭ، —
دەپ جىرلاعان جامبىل وسى استا. بۇل جىردى بىزگە ايتقان — مۇستافا دونەن ۇلى دەگەن كىسى. ول ءقازىر قوعامشىل كولحوزىندا، جاسى 1944 جىلى 56-دا. «بۇل استا مەن 13-14 شاماسىندا ەدىم»، — دەيدى. بۇل استا جامبىلدان باسقا دا كوپ اقىن بولدى، ءبىراق جامبىلدى ساكە وتە قادىرلەپ ءوز قاسىندا ۇستايدى. جانە الىستان كەلەتىن سىي كىسىلەردىڭ الدىنان جامبىل بارىپ جىر ايتىپ اكەلىپ ءتۇسىرىپ وتىردى دەيدى.
بۇل اسقا اسا بولەك سالعاناتپەن كەلگەن كىسى ساكەنىڭ رايىم دەگەن ءىنىسىنىڭ ىرعايتى ەلىنە (بۇل دۋلات ەلى بۇرىن پىشپەككە قاراعان ەل) ۇزاتقان گۇلشاش دەگەن قىزى بولىپتى. قىزدىڭ بارعان جەرى دە اسا باي جەر بولسا كەرەك. كۇيەۋى ۇراق نوعايباي بالاسى دەگەن وتە سەرى جىگىت ەكەن. اسقا كەلگەندە گۇلشاش قاسىنا ەكى قىز ەرتىپ، 8 جىگىت ەرتىپ، وزگە ەلدەن بولەك كەلگەن.
ەكى قىز بەن گۇلشاش ۇشەۋى كومىردەي ءۇش قارا كەك ارعىماق ءمىنىپ كەلگەن. ال سەگىز جىگىت ءبىر ءتۇستى ىلعي الا اياق قارا ات ءمىنىپ كەلگەن. سەگىز جىگىتتىڭ باسىنا كيگەندەرى سارى ماقپالمەن تىستاعان قارا بۇيرا بورىك، ۇستەرىنە قارا ماقپالدان بەشپەت كيگەن.
گۇلشاش ءوزى باسىنا شەتتىگىن مارجانمەن جەلبىرشەكتەگەن اق كۇندىك سالىپ، شاشىنىڭ ۇشىنا ىلعي اق مەرۋەرت ءتىزىپ، سەكسەن تال عىپ ءورىپ، ۇلدە مەن بۇلدە كيىپ جانە باستارىنا قول شاتىر ۇستاپ كەپتى.
گۇلشاشتىڭ الدىنان تۇستىك جەردەن شىعىپ جىر ايتىپ الىپ كەلگەن. وعان دا بارىپ جىر ايتقان جامبىل بولعان.
جامبىلدىڭ وسى استا ايتقان جىرى ەل اۋزىندا جاتتالىپ، اسىرەسە تايتورى سياقتى از ەل مىرزابەك، كاشكەلەردەن تەڭدىك الدىڭ دەگەن جەرگە وتە ارقالانىپ جانە گۇلشاشتىڭ ءساندى كەلىسىن كەلىستىرىپ ايتۋى ەلگە ۇنايدى. Ac سەگىز كۇنگە سوزىلىپتى. ەكى كۇندەي بالۋان كۇرەسى بولىپ قىرعىز، قازاق بولىپ كۇرەسىپ، باس پالۋان سول تايتورى رۋىنىڭ وزىنەن شىققان دارىباي شىمىرباي بالاسى شىعىپ، سايىسقا قىرعىزدان تىستەۋىك سايىسشى قازاقتان تاعى تايتورىنىڭ وزىنەن ورازالى دەگەن شىعىپ، و دا تىستەۋىكتى ءتۇسىرىپتى.
قاسقاراۋ رۋىنان كەلگەن اتاقتى نوعايبايدىڭ كۇرەڭ اتى باس بايگەنى الىپتى. بار بايگەنى اس بەرگەن رۋدىڭ وزدەرى العانىنا تايتورى رۋى اسا ىرىم ەتىپ قۋانسا كەرەك.
سوندا جاسى 80-گە كەلىپ قالعان سالعانات دەگەن بايبىشە (قورجىمباي دەگەن كىسىنىڭ ايەلى):
«تەلەكەڭ مەن جۇزەكەڭ
ساكەگە جاقىن اقىلدى.
سول ۇشەۋىڭ ءبىر تۇرساڭ،
يت قاپپايدى تاقىمدى، —
دەپتى.
بۇل سالعانات ايتقان ءسوز دە كۇنى ءبۇتىن ماتەل بولىپ قالىپتى. ءوستىپ تاتۋ تۇرساڭدار، بار بايگە وزىڭدىكى بولادى دەگەنى بولسا كەرەك. سالعانات جونىندە ەل اۋزىندا كەپ اڭگىمە بار كورىنەدى، ءبىز كوپ كەزدەستىرمەدىك. وسى سالعانات ايتقان كوڭىلى مىناۋ ەكەن:
— اققۋ ۇشىپ كولگە كەتتى
اق سۇڭقار ۇشىپ شولگە كەتتى،
بالاڭىزعا، باتىر ساكە، قايعىرما،
ءبارىمىز باراتۇعىن جونگە كەتتى.
قايىڭ ەدىڭ، قايىسپا،
بولات ەدىڭ، مايىسپا،
ارعىماق بولدىڭ ارداقتى،
تاي، قۇنانمەن ەندى جارىسپا! —
دەپتى. بۇل ءسوز استا ۇلگىلى ءسوز بولىپ، ساكەگە ەل سالعانات بايبىشە ايتقانداي دەپ توقتاۋ ايتىپتى، مەن دە سوندىقتان قوسىپ وتىرمىن. ايتپەسە جامبىل تاريحىنا باسقا بايلانىسى از.
ەل اۋزىنان كوبىنەسە ساقتالىپ قالاتىن ءسوز وسى سياقتى جيىندا ايتىلعان ءسوز عوي. جامبىلدىڭ اۋىزعا ىلىنگەن ءبىر كەزەڭى وسى اس سياقتى. بۇل اس جامبىلدىڭ 40 جاس شاماسىنا جاڭا كەلگەن كەزى كورىنەدى. جامبىل وسى استا ءبىر عانا ءوزى تۇستاس اقىنداردى عانا ەمەس، سالعانات سياقتى اۋزى ورامدى، ءسوزىن تاقپاقپەن ەل كوكەيىنە قوندىرا ايتاتىن اق شاشتى شەشەن بايبىشەنى كورگەن، ونى دا وزىنە ۇلگى ەتكەن.
You Might Also Like
-
جامبىلدىڭ ۇساق-تۇيەك ولەڭدەرىنەن بولەك العاشقى اۋىزعا ىلىنگەن جەرى — سايقال دەگەن قىزبەن ايتىسقانى. بۇل قىزبەن جامبىل تالاس بويىندا كەزدەسەدى.سايقالدىڭ اتىن ەستىپ، جامبىل ءبىر تويدا ادەيى ىزدە...
-
جامبىلمەن زامانى ءبىر، اقىندىق تەرەزەسى تەڭ اقىن — دۋلات ىشىندە قاسقاراۋ رۋىنان، ونىڭ ساپىي، بوتىي دەگەن اتاسىنىڭ ىشىنەن شىققان مايكوت بالاسى سارىباس اقىن. سارىباس اقىن 1845 جىلى تۋعان، ءبىرسىپ...
