InfoHub Logo

جامبىلمەن زامانى ءبىر، اقىندىق تەرەزەسى تەڭ اقىن — دۋلات ىشىندە قاسقاراۋ رۋىنان، ونىڭ ساپىي، بوتىي دەگەن اتاسىنىڭ ىشىنەن شىققان مايكوت بالاسى سارىباس اقىن. سارىباس اقىن 1845 جىلى تۋعان، ءبىرسىپىرا جاساپ كەلگەن اقىن. سارىباس جامبىلمەن دە قاتار ءجۇرىپ، سان رەت قاعىسىپ ولەڭ ايتىسقان. سارىباس اسا ايتقىش اقىن بولعان. بايعارا دەگەن مولداعا:

— باي: «ءما»، — دەسە، «اۋ» ، — دەيسىڭ،
«بار ما؟» — دەسە، «جوق»، — دەيسىڭ، —

جانە سول مولداعا:

— سەن شۋلاعان جەردەن الاسىڭ، —
مەن دۋلاعان جەردەن الامىن.
سەن جىلاتىپ وتىرىپ الاسىڭ،
مەن كۇلدىرىپ وتىرىپ الامىن،
سەن جۇرەسىڭ بىرەۋدەن كىسى ءولسىن دەپ،
مەن جۇرەمىن ءسوز تىڭدايتىن ۇل تۋسىن دەپ»، —

دەيدى ەكەن. ءدىننىڭ سىرىن، مولدا قۇلقىنىن دا اششى ازىلمەن مۇنان ارتىق قالاي ايتادى (كەنەن ايتۋىنان).

ىستى رۋىنان شىققان قۋاندىق اقىن، مەكەنى ىلە بويىندا توپاردا، و دا جامبىلمەن زامانداس. بۇل اقىندى ۇمبەتالى كورگەن، كىشكەنە سارى سۇر كىسى ەكەن.

ماڭكە دەگەن بولىستىڭ اعاسى ءابدىلداعا اس بەرگەندە، كوپ ات شاۋىپ، باسىنا وياز كەلىپتى. اسقا سارىباس اقىن، قۋاندىق اقىن، قۇلمامبەت، شانشار اقىن، جامبىل، قوجانتاي اقىن — ءبارى جينالادى. اقىندار ويازعا ولەڭ ايتادى. قوجانتاي مەركە بويىندا قورالاس دەگەن رۋدان شىققان، ول جامبىلدان گورى جاسىراق بولعان.

«تۇيەمدەگى نارىمسىڭ،
جۇگىمدەگى بارىمسىڭ،
اسپانداعى جۇلدىزىم،
ماڭدايداعى قۇندىزىم،
دانىشپانىم، ارىستانىم»، —

دەگەندە، سارىباس اقىن ونىڭ ءسوزىن اياقتاتپاي، دۇرسە قويا بەرىپتى.

«قۇداي اتقان قۋاندىق،
ساقال-مۇرتى جوق نەمەسىڭ،
وسى سياقتى ۇلىقتى
ارىستانىم دەپ يت-شوشقاعا تەڭەيسىڭ،
قايتادان ايتساڭ نە دەيسىڭ،
شايتانىڭدى قاعايىن،
قارجاۋداعى كەگىمدى
ۇلىق الدىندا الايىن.
ارىستانىم دەپ ۇلىقتى،
قۋايىن دەپ ءجۇرسىڭ-اۋ،
قانجىعالاپ تۇمسىقتان
ۇرايىن دەپ ءجۇرسىڭ-اۋ.
سىپىرىپ الىپ تەرىسىن
ءبىر تۇبەكتىڭ باسىنا
«جاۋ اتارلاپ» شىعايىن دەپ ءجۇرسىڭ-اۋ.
تۇيەمدەگى نارىم دەپ،
تاقسىرىمنىڭ تۇمسىعىن
تەسەيىن دەپ ءجۇرسىڭ-اۋ،
جىڭعىلدىنى وراپ ءبىر
كوشەيىن دەپ ءجۇرسىڭ-اۋ.
قوشقاربايدىڭ تۇزىنان
ەكى قاپ ءتۇز ارتىپ aپ،
ساتايىن دەپ ءجۇرسىڭ-اۋ.
باسقا ساباپ جۇرمەسە،
ۇلىقتى ورگە قاراي
تارتايىن دەپ ءجۇرسىڭ-اۋ،
دەپ تويتارىپ تاستاپ، ءوزى:
— جاۋعا سەستى بولسىن دەپ
باستىرمادىڭ مەرتىڭدى.
دولى بولىپ ءوسسىن دەپ،
كەستىرمەدىڭ سىرتىڭدى.
تازا باقتىق جۇرتىڭدى،
كوز الدىڭدا ءوزىڭدى يت دەپ قورلاعان
تەپكىلەتىپ شىعارشى
مىنا قۋاندىق دەگەن ءيتىڭدى، —

دەپ باستىرمالاتىپ اكەتەدى. سارىباستىڭ ولەڭىن ءتىلماش ارقىلى ۇعىنىپ، وياز قۋاندىقتى ۇيدەن تەپكىلەپ ايداپ شىعارادى. وسىنداي وتە اۋىزدى، قيىننان ءسوز تاباتىن، ويلانىپ وڭ ايتتىم دەگەن اقىن ءسوزىن شەشەندىگىمەن تەرىسكە اۋدارىپ، ەگەسكەن جەردە ەبىن تاباتىن سارىباس تا جامبىلعا كەپ وي سالادى. وسى ايتىستا جامبىل سارىباسپەن، قۇلمامبەتپەن بىرگە بولادى. ءبىراق ولەڭ ايتتى دەمەيدى.

وسى سارىباس اقىنمەن جامبىل ايتىسى قاشان بولعانىن كەنەن اشىپ ايتا المادى. جوعارىداعى ءسوز كەنەن ايتۋىنان. جانە كەنەن «بۇل ەكەۋى ايتىسقان جوق، وسىنىڭ قايدان شىققانىن بىلمەيمىز»، — دەيدى.

جامبىلمەن ءارى قونىسى قاتار، ءارى زامانى ءبىر بولعان ءامىر اقىن. ءامىردىڭ سۇيەگى دۋلات رۋى ىشىندە تىلەۋقابىل اتانادى. ءامىردىڭ تۋىپ وسكەن جەرى — اڭىراقاي، بەرتىندە سامسىعا كەلىپ مەكەندەگەن. سامسىدا وسى كۇندە ۇلكەن كولحوز بار. جامبىل مەن ءامىر وتە جاقىن، اقىندىق مۇناراسى قاتار وسكەن. ويتكەنى جامبىلدىڭ ەڭ كەيىنگى تاڭداپ العان ايەلى وسى تىلەۋقابىل ىشىندە يتقارا دەگەننىڭ قىزى حانىمجار — امىرلەردىڭ قارىنداسى. جامبىل تىلەۋقابىلدىڭ رۋىن تەگىس قايىن كورىپ، بارىنە ەركەلەيدى ەكەن.

سوعىس باستالعاننان كەيىن جامبىل سامسى كولحوزىنا نەشە رەت كەلىپ، ءتىپتى 1944 جىلى قاينىما بارامىن دەپ ادەيى كەلىپ، ەكى كۇن بولىپ كەتىپتى. دوسماعامبەت الىمبەك ۇلىنىڭ ۇيىنە كەلىپ قونىپ، سوندا وتىرىپ سول اۋىلدىڭ باسقا جەرگە ۇزاتىلىپ، كەيىننەن توركىنىنە كەلىپ بالا-شاعاسىمەن وتىرىپ قالعان ءبىر ايەلدى بالدىزىم دەپ قالجىڭ ايتىپ قاسىنا وتىرعىزىپ:

— بالدىز دەيمىن،
سۋ جاعالاي بىتەدى جالبىز دەيمىن،
جاسىم كەلدى توقساننىڭ سەگىزىنە،
جەزدەڭ قالاي جاتادى جالعىز دەيمىن»،

دەپ ولەڭ ايتىپ، قالجىڭداسقان كورىنەدى. امىرمەن دە سونداي جىلىلىق، جاقىندىق ىستەرى بولعان كورىنەدى. جامبىل دا، ءسۇيىنباي دا ءامىردى: «اتتەڭ، اۋزىندا باتى جوق، استان قيار ەتە ءدىلمار اقىن»، — دەيدى ەكەن.

ءامىردىڭ سوزدەرىندە ءار ءتۇرلى كەزەڭدەردە جامبىل مەن ءسۇيىنبايدان ۇلگى العان اششى شاقپا دا بار. ءامىر جامبىلدىڭ ءارى تۇستاسى، ءارى شاكىرتى سياقتى اقىن، ويتكەنى جامبىل ءسوزىنىڭ ءىزى امىردە كوپ كەزدەسەدى. سوندىقتان ءبىز بۇل جەردە ءامىر اقىنعا ازىراق توقتالامىز.

ءامىر ەرتە كەزدە اڭىراقاي بويىندا مەكەندەپ جۇرەدى. ءوزىنىڭ ءناسىبى جاراپازان ايتىپ، بۇقپانتاي ولەڭگە كوپ سالىنادى. سونان ءبىر جىلى سامسىداعى ەلىنە كەلىپ سوندا قىستاپ قالادى (سامسى ۇزىناعاشقا 25-30 كيلومەتردەي جەر). الماتىدان تاشكەنگە قاراي وتەتىن جول ءتۇسىپ، سامسىدا بەكەت سالىنعان كەز. بەكەتتى ۇستاپ جانە اسحانا اشىپ وتىرعان وزبەك، ۇيعىرلار بولادى. سولارعا ءامىر بالشىقتان ءۇي سالعىزىپ، جىلى ۇيگە كىرەدى. ەڭ العاش تىلەۋقابىل ىشىندە بالشىقتان ءۇي سالعىزىپ كىرگەن — ءامىر اقىن. شاماسى 1905 جىلدار بولسا كەرەك.

— ءبىز سامسىعا كەلدىك تە تام سالدىردىق،
سامسىداعى ەلدى ءبىز تامساندىردىق.
كەلگەن-كەتكەن كىسىگە كەڭ بولسىن دەپ،
باس-اياعىن تام ءۇيدى مول سالدىردىق.
تۇيە ءجۇنى بۇل بولماس قايتقاننان سوڭ،
ەسكەرمەدىك تۇيەنى سامسىدا جاتقاننان سوڭ،
كەپيەتى تۇيەنىڭ ۇرىپ كەتتى،
اتاندى اكەپ سيىرعا ساتقاننان سوڭ، —

دەپ ءامىر كيىز ۇيدەن شىعىپ تام ۇيگە اۋىسقان كەزدى، كوشپەندىلىكتى ازايتىپ، قولدىڭ قارا مالى سيىردى قۇنتتاپ، شالا جاتاق بولا باستاعان كەزدى ادەيى سيپاتتاعان.

ءامىردىڭ ءوز ەلى تىلەۋقابىل شاعاتاي دەگەن رۋمەن بولىستىققا تالاسادى. بۇل كەزدە دەگەن شتاتتىڭ كۇشەيىپ، شاردى دوپ الىپ، پۋلى جەتكەن كىسى بولىس بولعان كەز بولادى. وسى سايلاۋدا امىرلەردىڭ اعايىنى جولدىباي دەگەن بايدىڭ اقكۇشىك دەگەن بالاسى اقشامەن بولىس بولادى:

ناسىباي جاراسادى شاقشالىعا،
بولىستىق وڭاي بولدى اقشالىعا
قايىرىپ قىران بۇركىت بايلاپ قويدىم،
تۇلكىنى الدىرامىن اقسارىعا، —

دەپ ولەڭ شىعارادى. ويتكەنى تىلەۋقابىل ىشىندە اسا ەستى كىسى، ەل قالايتىن ۇسەمباي دەگەن اقساقال بولادى، ونىڭ مالى جوق، بايمەن تالاسا الماي وتىرىپ قالادى. ءامىردىڭ «قىران بۇركىت قايىرىپ بايلاپ قويدىم»، — دەپ جۇرگەنى سول ەكەن.

1911 جىلى سامسىدا ءبىرسىپىرا ەل قۇرالىپ، جانىبەك دەگەن مولدا مەشىت سالادى، ءوزى قاجىعا بارىپ كەلەدى. جانىبەكتى ەل ءپىر تۇتىپ، قادىرلەپ وتىرعاندا، ءامىر ايتىپتى:

— نە بولدى ەكەن، جانەكە، اڭدىعان قىز،
ولار كەمپىر، شال بولدىق ءسىز بەنەن ءبىز،
تۇندە تۇرىپ ەندى قىز ىزدەۋ تۇگىل،
ەسىك الدىن ەتەمىز كوكپەڭبەك مۇز، —

دەپ جانىبەكتىڭ باسىنداعى سىرىن ايتىپ ازىلدەيدى. ويتكەنى ەل ءپىر تۇتىپ وتىرعان مولدا امىرمەن ءبىر ۇيگە بىرگە قونىپ، ءبىر جاستىق ىستەسە كەرەك.

ۇلى ءجۇز ىشىندەگى اقىندىقتىڭ ءبىر ءتۇرى جارشىلىق ىستەۋ بولعان.

1. جاراپازانشى (بۇل ورازا ايىندا ەل قىدىرىپ جاراپازان ايتادى).

2. جارشى (توپتا بىرەۋدىڭ جوعالعان مالىن، دۇنيەسىن جارلاپ، ءتۇسى، تۇگىن ايتىپ، سوعان اقى الادى).

3. جوقشى جىرشى. بۇل استا سول ولگەن ادامدى جوقتاپ جىرلاپ، جانكۇيەردىڭ قاسىندا بولادى.

ءبىر توپتا قاپالباي دەگەن ءبىر جىگىت: «ءبىر ءسۇر كۇشىگىم جوعالدى، جارلاپ بەر»، — دەپ، امىرگە ءبىر سوم بەرىپتى. سوندا ءامىر:

— كوردىڭ بە قىلىش قۇيرىق سۇرشا كۇشىك،
سيىردىڭ وسكەن ەدى ءسۇتىن ءىشىپ،
اتاق قارابىجىردىڭ جيىنىندا
جار بولىپ جوقتاپ جۇرگەن جەيمان پۇشىق،
اۋزى سۇرشا كۇشىك كەرە قارىس،
اتاسى العان ەكەن ءنان جولبارىس،
ەر جەتىپ سۇرشا كۇشىك وسكەننەن سوڭ،
بولەك اۋىل قونىپ eد كاتەن، قالىش.
(قاپالبايدىڭ اتالارى، اعايىنى)
جوعالدى قاپالبايدىڭ اق تابانى،
جيىلىپ كاتەن، قالىش ماقتاعانى،
اتاڭ قارابىجىردىڭ جيىنىندا
جار سال دەپ قاپالبايدىڭ جوقتاعانى، —

دەپ، ءوزىن ماسقارا قىلعان سوڭ، امىرگە ون سوم جول بەرىپ، ارەڭ توقتاتادى.

مىنەكي، جامبىلدىڭ وزىمەن تۇستاس قاتار وسكەن ەل ىشىندەگى اقىندار — وسىلار. بۇلاردىڭ قاي-قايسىسىنىڭ ءسوزى بولسىن ءمىردىڭ وعىنداي وتكىر. ىزدەنىپ تاۋىپ ايتۋدى، بەتىڭ بار، ءجۇزىڭ بار دەمەي ولتىرە ايتۋدى پىسىقتايدى. بۇلاردى ايتقان سامسى كولحوزىنداعى دوسماعامبەت الىمبەك ۇلى 75 جاستا جانە كادىرجان وسكەمباي ۇلى 54 جاستا. ءبىراق بۇلاردىڭ ءبارى دە اۋىل اراسىندىق كەلتە ءسوزدىڭ سارىنىن ۇستاعان، ورىستەرى كۇيكى جاتادى. جامبىل وسى سياقتى قىسقا، وتكىر سوزگە بۇلاردىڭ بارىنەن دە تاپقىر جانە وتكىر كەلگەن. ولاردان گورى قايداعى جۋانداردى شەنەۋگە، سولاردىڭ مىنەپ ايتۋعا ءسوزىن سايلاعان.

ءبىر جىلى ۇلكەن جۇت بولىپ، ەلدىڭ مالى جۇتاڭقىراپ قالادى. ۇزىناعاش اينالاسىنداعى ەل قىستان اسا جۇدەڭكىرەپ شىعادى. سول جۇتتان ارىقتاپ شىققان ءبىر كوك اتتى ءمىنىپ، ەر-توقىم، كيىمى جۇپىنى جامبىل ءبىراز ەل ارالاپ ولەڭ ايتىپ، الماتىنىڭ كۇنشىعىس جاعىنداعى جانىس ەلىنە، وسى كۇنگى «قىزىل تۋ» كولحوزى وتىرعان جەردەگى ءبىر اۋىلعا كەلەدى.

ءبىر ۇلكەن بوز ءۇيدىڭ قاسىنا كەلىپ اتتان ءتۇسىپ، دومبىراسىن الىپ ۇيگە قاراي جۇرسە، ەسىك الدىندا كورپە سالىپ جاتقان كۇبىدەي ءبىر قىزىل كۇرەڭ قاتىن جامبىلدى كىسى كەلدى دەپ ەلەمەيدى جانە جاقتىرمايدى. ءجون سۇراسا، جاۋاپ بەرمەپتى. مىنا تۇرعان ۇلكەن اق ءۇي كىمدىكى دەسە، «قىزىل بولىستىڭ ءۇيى» دەپتى. ول ءۇي بەلگىلى سايماساي بولىستىڭ ءۇيى ەكەن. جامبىل ۇيگە كەلىپ وتىرىپتى. سايماسايدىڭ ايەلى ءبىر اياقپەن اق كەجە اكەلىپ بەرەدى. جامبىل ولەڭ ايتىپ، كىسىلەر جينالىپ، دۋىلداي باستاعاندا، باعاناعى قاتىن كەلىپ، ومىراۋلاپ تورگە شىعىپتى. سوندا جامبىل:

— قىزعالداقتاي ءجۇزى بار سايماسايدىڭ
كەسىرلى قاتىنى بار الماسايدىڭ.
قىرعىز، قازاق باس قوسسا توپ جارادى،
جيرەنشەدەي ءتىلى بار ەر قوسايدىڭ، —

دەگەندە، جانتايىپ جاتقان سايماساي باسىن كوتەرىپ الىپ، قايتا ايتقىزىپتى.

جەڭگەسىنە ۇرسىپ، جامبىلعا ءبىر شاپان بەرگىزىپتى. باعاناعى قىزىل قاتىن الماساي دەگەن سايماسايدىڭ اعاسىنىڭ قاتىنى ەكەن (وسپان اقىننىڭ ايتۋىنان).

جامبىلدىڭ ءوزى رۋى ەكەيمەن قونىسى سىبايلاس بولعان ەلى ايقىم رۋى. بۇل رۋدىڭ دا تەنتەك، قيسىق مىنەزدىلەرىن جامبىل كوپ شەنەگەن.

«ايقىمنىڭ بەكەشكە جاقىن ەكەن كونتەكتەرى
(كونتەك — ءبىر اتاسىنىڭ بالاسى)
بۇل كۇندە سالبىراپ ءجۇر شونتەكتەرى،
اراقپەن پيۆانى ءىشىپ-ىشىپ،
كوشەدە ساندىرايدى تەنتەكتەرى، —

دەپ، ءتۇپ-تامىرىنا قوزعاپ اكەتەتىن اششى ءسوزى بۇكىل ايقىمدى نامىستاندىرعان.

جامبىلدىڭ جاستاۋ كەزىندە كوپ ەركەلەپ جانە ارقا تۇتقان كىسىسى سارىباي بولعان. كوبىنەسە سارىباي ۇيىنە ەپتەيلى كىسى بولىپ، اعاينا ىشىندە اكەسىنىڭ زامانداسى، وتە جاقسى كورگەن. سارىبايدىڭ قيسىباي دەگەن ۇلكەن بالاسىمەن وتە دوس بولعان (جامبىل قيسىبايدان 14 جاس ۇلكەن ەكەن). ءبىراق قيسىبايمەن كوپ جولداس بولعان. ەكەۋى كەپ قاجاسىپ ايتىسادى ەكەن.

سارىبايدىڭ ءوزى بار كەزىندە جامبىل سول ۇيگە كەلسە، سارىبايدىڭ ۇيىندە وتىن بولماي، ىستىق ىستەي الماي وتىر ەكەن، كۇن جاۋىن بولسا كەرەك. قيسىبايدى وقىتاتىن سارىبايدىڭ ۇيىندە بايزاق دەگەن مولدانىڭ قاسىنا كىسى قوسىپ، بىرەۋدىڭ كەڭىنەن وتىن اكەل دەپ جىبەرىپتى، سوندا وتىرىپ جامبىل:

— وتىنعا ەكەۋ كەتتى، ءبىرى — مولدا،
مىنگەنى مولداسىنىڭ شۇبار جورعا،
مولداسى سارىەكەڭنىڭ ۇرلىق قىلىپ،
قۇدايا، كەشىرە كور، ءوزىڭ توبا، —

دەپ قويا بەرىپتى، سوندا سارىباي: «جامبىل قاراتىم، مولدانىڭ وزىنە ايتپاي-اق قوي، رەنجىپ قالار»، — دەپ ايتقىزباپتى.

جامبىل بىردە اۋا جايىلىپ كەتكەن تۇيەسىن قاراپ ءجۇرىپ، ءبىر ۇيگە قونىپتى. الگى ءۇيدىڭ ايەلى ساراڭ بولسا كەرەك، ءجوندى ەت اسپاي، جاۋىرىن اسىپتى.

تاماققا باتا ىستەگەندە:

— جامبىلعا استىڭ جاۋىرىن،
تاڭداپ-اق استىڭ ءتاۋىرىن،
تۇيە قاراپ جۇرگەن بۇل جامبىل
ايمالاپ باسسىن ءاۋىرىن، —

(ءاۋىرىن دەگەن قۇمارىنان شىقسىن دەگەن ماعىنادا) دەپ، جامان ۇيالتىپتى.

بۇيدالى رۋىنىڭ ىشىندە ابا دەگەن ۇلكەن باي بولعان، سول ابانىڭ ەستەمەس دەگەن بالاسىنىڭ ءۇيى ءبىر جىلى سوعىمعا قازىسى قارىس تۇسكەن بيە سويدى دەپ ەستىپ، جامبىل ادەيى كەلىپ قونادى. سويتسە، ەستەمەستىڭ ايەلى ءجوندى ەت اسپايدى. اسقا باتا ىستەگەندە:

«ەستەمەس باستاس بولدىڭ كوسەممەنەن،
سويلەيدى مىنا كەلىن اۋزىن اشىپ اسەممەنەن
(تۇتىقپا قاتىن بولسا كەرەك)
بار ەكەن دەپ اسىڭدى بارپىراتپاي،
بۇدان بۇلاي اسىپ ءجۇر باسەڭمەنەن، —

دەپتى. ەستەمەس جامان ۇيالىپ، قاتىنىنا قايتا ەت اسقىزىپ، جامبىلدىڭ اياعىنا جىعىلىپ، شاپان جاۋىپ ارەڭ قۇتىلىپتى.

جامبىل ءبىر رەتتە بايىمبەت توسپاسى دەگەن جەردە وتىرعان ايقىم رۋىنىڭ ىشىندەگى ايتەك دەگەن اتانىڭ بالاسى مۇسا اۋىلى دەگەن اۋىلعا كەلەدى. بۇل اۋىل ەگىن سالاتىن، وزدەرى قاۋ بەرىكتەۋ اۋىلدار ەكەن، قىرمان باسىنا كەلگەن جامبىلعا ولەڭ ايت دەپ بولماپتى:

ايقىمنىڭ بۇرىلعام جوق باسقاسىنا،
ايتەكتىڭ تۋرا كەلدىم توسپاسىنا،
قورجىنىن جامبىل اتاڭ تولتىرا بەر،
ءبىلدىڭ عوي كەلگەننەن سوڭ ساسپاسىنا، —

دەپتى.

قىرمان باسىندا وتىرعان جىگىتتەر كەۋ-كەۋلەپ، ىشىندەگى بەردىگۇل دەگەن ءبىر ءتاۋىرمىن دەگەن جەڭىلتەك جىگىت مىنالاردى ولەڭ ەت دەپ بولماپتى:

«بەردىباي اۋزى قىزىل بوز بايتالداي،
مىنەزى بەردىعۇلدىڭ جىن-شايتانداي،
ءاپىرىم استە مەنىڭ باسىلمايدى،
مىنا وتىرعان كەلىنشەككە ءمىنىپ الىپ
قوي قايتارماي»، —

دەپ ولەڭ ايت دەگەن بەردىعۇلدىڭ الدىمەن ءوزىن شەنەپ تاستاپتى (ۇمبەتالى ايتادى: «وسى ايتقان ادامدارى تاپ قولمەن قويعانداي. جامبىل سونداي ءدال ايتاتىن كىسى عوي»، — دەيدى).

جامبىل ءسوزدى بەتىڭ بار، ءجۇزىڭ بار دەمەي، رەتى كەلگەن جەردە ءتىلىپ سالاتىن بولعان. بۇرىنعى قاستەك ەلىنە قاراعان كاشكە تۇقىمىنان شىققان قۇتتىق سەيىتتىڭ قۇدايبەرگەنى وتە تەنتەك جانە ەلگە بەدەلدى باي كىسى بولعان. ءبىز جوعارىدا قۇدايبەرگەننىڭ جامبىل مەن قۇلمامبەت ايتىسىنداعى ومىراۋلاۋىن ايتىپ كەتتىك.

سول قۇدايبەرگەننىڭ بولىس كۇنىندە ۇيىنە جامبىل كەلەدى. قىسقى ۋاقىت بولسا كەرەك. جامبىل سالەم بەرىپ امانداسسا، قۇدايبەرگەن جامبىلدى كەمىتەم دەپ:

— ءبىر جىندى ەكەيمەن جارىسام دەپ اتىم ءولىپ قالدى، — دەپتى. ەسقوجا ەلى ەكەيدى ۇنەمى كەمىتە سويلەيتىن ادەتى بولىپتى.

— بولىسجان، جۇرگەن جەرىڭ كۇندە ساۋىق،
پەندەنىڭ بويىندا كوپ قاتەر-قاۋىپ،
ەكەيدىڭ جىندىسىمەن جارىسام دeپ،
سەنىڭ دە كەتىپتى عوي ەسىڭ اۋىپ، —

دەپتى. قۇدايبەرگەن ەش نارسە ايتپاپتى. ويتكەنى قۇدايبەرگەن استىندا اسا سەمىز اتى بار ۇزىناعاشتان كەلە جاتسا، ەكەيدىڭ تاڭات دەگەن ءبىر ادامى قاسىنان شاۋىپ ەتە شىعىپتى. ەكەيدەن اتىم قالسا، اتىم قۇدايبەرگەن بولماسىن دەپ، بۇ دا تۋرا شاۋىپ، سودان ەكەۋى ەرەگىسىپ اۋىلعا جەتكەنشە شاۋىپ، قۇدايبەرگەننىڭ تۇنىپ تۇرعان سەمىز اتى بوعى اسىپ كەتىپ، ءولىپ قالىپتى. سول ەسەر مىنەزىن بەتىنە ايتىپ، ءوزىن كوزبە-كوز جەرلەگەن.

ەل اراسىندا ساۋدا قىلىپ كەزدەمە ساتقان وزبەكتىڭ ءبىر ساۋداگەرىنە جامبىل كەلىپ ولەڭ ايتادى، ەش نارسە بەرە قويمايدى.

— بەس كوز بەرەن بەرەسىڭ ءبىر جاتقانعا،
شاي ءىشىپ ءماز بولاسىڭ پۇل ساتقانعا.
ءتۇشىبايعا بارعاندا ەسەپ بەرىپ،
كوتەنشەگىڭ سولقىلدار شوت قاققاندا، —

دەپ، ساۋداگەردىڭ ماسقاراسىن بەتپە-بەت وزىنە ايتىپ، ەسىن شىعارىپتى. جامبىلعا ءبىر كويلەكتىك اق بەرىپ، جالىنىپ ارەڭ قۇتىلىپتى.

جامبىلدىڭ ەرتە كەزدە ەل اراسىندا ايتقان ءبىر اۋىز، ەكى اۋىز ولەڭى وتە كوپ، ءبىراق جازىلىپ جينالماعان. جانە جاتقا ءبىلىپ ايتاتىن ادامداردىڭ كوبى دە ءقازىر جوق. كەيبىر ەستە قالعاندارىن ايتا بەرمەيدى، سونان دا جاڭىلىپ قالادى.

وكتيابر كولحوزىنىڭ جىلقىشىسى ەشماعامبەت دەگەن كىسىنىڭ ايتۋىنان ءبىر اۋىز ولەڭ مىناۋ:

ءبارىڭ دە بازارقۇلدىڭ بالاسى عوي،
ۇيالماي سول ۇشىققا تالاسا قوي.
ءبىر ۋىس بىرەۋىڭە ارتىق كەتەر
سال داعى ساپتىاياققا ساناسا قوي».

«قۇتىرعان دەگەن بۇلاقتىڭ بويىنا 20 ءۇي ورتادان تارى ايدايدى، تارى ءتاۋىر شىعادى. تارىنى جيناپ العان كەزدە سول جەرگە جامبىل كەلەدى، جامبىل كەلگەندە رايىمقۇل، ۆەكتورى دەگەن بازارقۇل بالالارى تارىعا تالاسىپ جاتىر ەكەن، سوعان ايتقانى ەدى»، — دەيدى. بۇل جامبىلدىڭ ورتا جاسقا كەلگەن كەزى.

جامبىل تاعى سول ەرتەرەك كەزدە ءبىر جىلى كۇزدى كۇنى قىرعىز اسادى. ويتكەنى بۇل تۇستا استىق ءجوندى شىقپاي، استىق جاعى ەتە تاپشى بولادى. قىرعىزدىڭ جەتىگەن دەگەن رۋىنان شىققان مانابى ءسالىباي دەگەننىڭ ۇيىنە كەلىپ ولەڭ ايتىپ، تاماشا ەتىپ وتىرعاندا، سول ۇيگە قارعالى بويىنداعى ايقىمنىڭ قۇلشىن جانە سۇراۋىمبەت دەگەن ەكى بايشىگەشتەۋ جىگىتى كىرىپ كەلەدى. بۇلار كەلىپ وتىرىپ، ماجىلىسكە كىرىسىپ ءجون سۇراسقان سوڭ، ولار دا استىق ىزدەپ كەلگەن ەكەن:

— ا، قۇداي، بەرمەي قويدىڭ تارىمىزدى،
كەتىردى مىنا تارى ارىمىزدى.
جالعىز جامبىل قاڭعىرىپ ءجۇرۋشى ەدى،
بيىلعى جىل قاڭعىرتتىڭ ءبارىمىزدى.
ءبىر قاپ تارى سۇراعاندا قاراماپ ەڭ بەتىمىزگە،
بيىلعى جىل ءتۇسىپسىڭ ەتىڭىزگە.
بيىل سەندەر دە مەندەي شۇباپ كەپسىڭ،
اشاڭدى قىستىرىپسىز كوتىڭىزگە، —

دەپ ەكەۋىن اجۋالايدى. ويتكەنى بۇل ەكەۋى ءارى مالدى، ءارى ەگىن سالاتىن بۇدىنتاق شارۋالى، سارابدال جىگىتتەر ەكەن، ەتكەن جىلى جامبىل بارىپ ولەڭ ايتىپ تارى سۇراسا، بەيىلدەنىپ تارى بەرمەي، ۇناتپاعان بولسا كەرەك.

باتىس قاستەك بولىسىنا قاراعان ەلدىڭ ابىلقاسىم انداسىن دەگەن جانە قاسقاراۋ سۇلەيمەن ۇلى دەگەن ەكەۋى ءبىرى ستارشىن، بىرەۋى ەلباسى، وتە ەلدى جەپ اتى شىققان اتقامىنەر جەبىرلەر بولسا كەرەك. وسى ەكەۋى الىمنىڭ ۇستىنە «قارا شىعىن» ءتۇستى دەپ، بىرنەشە ادامدى قان قاقساتىپ جۇرگەنىن جامبىل دا ەستيدى. سول ەلدىڭ راحمەت دەگەن كەدەيدىڭ «قارا شىعىن» الىم وسىمىنە بەرەتىن اقشاسى بولماي، 3 پۇت جوڭىشقاسىنىڭ ۇرىعى بار ەكەن، سونى الىپ كەتكەنىن ەل اراسى ءسوز قىلىپ جۇرەدى.

جامبىل ءبىر جاقتان كەلە جاتسا، الگى ەكەۋى ەتەكتەگى ەلدەن الىم جيعان با، ايتەۋىر، كەلە جاتادى.

ەكەۋى جامبىلعا سالەم بەرىپ، ءبىراز جەرگە بىرگە ءجۇرىپ، «ولەڭ ايتىڭىز» دەپ تۇرتكىلەيدى.

— تومەنتىننەن كەلەسىڭ، ەكى قۋىم،
ەلدىڭ جايىن بىلەسىڭ بۋىن-بۋىن،
قاتىق سورپا ەكەۋىڭ اتقا مىنسەڭ،
تاعى كىمنىڭ تارتاسىڭ سارى سۋىن.
ەلدەن تيىن قويمايسىڭ ءتۇتىن ساناپ،
ەسەبىڭدى اياعىڭ شىعاراردا،
راحمەت پۇشىقتى الدىڭ تالاپ، —

دەگەندە، ەكەۋى: «ەلگە ايتا كورمەڭىز»، — دەپ، جامبىلعا جاتىپ جالىنىپتى.

جامبىل بەتىڭ بار، ءجۇزىڭ بار دەمەيتىن اششى ءتىلىن تۇيرەردە، اسىرەسە اتقامىنەر ستارشىن، بي، بولىسقا جالىنعانعا دا قاراماعان. بۇل جونىندە ازىلدەس بولعانمەن، قيسىبايعا ايتاتىن سوزدەرى كىسى كوڭىلىنە قاراپ، داۋلەتىنەن «كىسىلىگىنەن» يمەنبەيتىندىگىن كورسەتەدى.

جامبىل ۇزىن سارىن، وزەكتى، سورەلى ءسوزدى قۇلاشتاپ ايتۋمەن قاتار، ءبىر اۋىز، جارىم اۋىز وسى سياقتى ولەڭدەرمەن ءوزىنىڭ ۇلكەن جولىن سالا جۇرگەن.

جامبىل ومىرىندەگى جانە اقىندىعىنا قور قۇيعانداي ءبىر ءتاۋىر كەزەڭ، ۇلكەن بەلەس اتاقتى شوجە اقىنمەن كەزدەسۋى دەۋگە بولادى.

— ارقادان قۇداي ايداپ شوجە كەلدى،
ەتى جوق ءۇيسىن، دۋلات كوجە بەردى،
ارقادا كوك تارلاۋ جەپ ۇيرەنگەن aت،
قارا ءتۇبىر جۋساندى قالاي جەيدى؟ —

دەگەن ولەڭىن جانە ءوزىنىڭ كىم ەكەنىن جىرىمەن جاريالاي جۇرەتىن اقىن شوجە:

«اي قاسىندا تۋادى شولپان جۇلدىز،
ايدىن كولدە وينايدى كامشات، قۇندىز.
ءوز اتاسىن جاسىرعان مۇردەت دەگەن
ەتىم قازاق بولعاندا، ءتۇبىم قىرعىز»، —

دەپ ءوز باسىنداعى ءمىنىن دە، شىنىندا، ورتاعا سالا سويلەيتىن تەلەگەي تەڭىز جىردىڭ ارناسىنداي اقىن شوجە جامبىلعا ۇلكەن ساباق بولادى. شوجەنىڭ ەل شەتىنە كەلگەنىن ەستىپ، ىزدەپ بارىپ ءبىراز كۇن قاسىنا دا ەرەدى. شوجەنىڭ كەمپىربايمەن ايتىسىن دا جامبىل سول جۇرگەندە ۇيرەنىپ، كەيىننەن ۇلى ءجۇز ىشىنە ايتىپ تاراتادى. اسىرەسە شوجەنىڭ تۇتىعىپ قالاتىن ادەتىن، ولەڭ ويلانعانداعى كوز قۇبىلىسىن، دومبىرا قاعىسىن وتە قىزىق ەتىپ ايتادى ەكەن.

ەل اۋزىنداعى كەيبىر اڭگىمەدە جامبىل شوجەمەن ەرىپ قىرعىزعا بارىپ بىرگە ارالادى دەيدى. ءبىراق وندا بارعانداعى شوجە ولەڭىنەن تەك مىنا جوعارىداعى ايتىلعان ءبىر اۋىز ولەڭى «اي قاسىندا تۋادى شولپان جۇلدىز» بولماسا، باسقا ولەڭى ساقتالماعان. ال جامبىلدىڭ قانداي ولەڭ ايتىپ، شوجەگە قىزمەت ەتكەنى دە ەل اۋزىنان كەزدەسە المادى.

جامبىلدىڭ جاسى وتىزدىڭ قامال ءىشىن كىرگەن كەزدە، اتاقتى كەنەسارى حاننىڭ بالاسى سىزدىق سۇلتانعا كەزدەسەدى. كەزدەسكەندە سىزدىق ورىس پاتشالىعىمەن بۇرىنعى جاۋلىعىن قويىپ، ەلىنە كەلىپ، اقمەشىتتەگى (قازىرگى قىزىلوردا) تۋىستارىنا قوسىلىپ، سوندا تۇرىپ، ءبىراز ۋاقىت وتكىزگەننەن كەيىن، وسى جەتىسۋ ەلىنە كەلەدى.

«سالەم بەردىم، الديار،
ورىن بەردىڭ قاسىڭنان.
سەن ءبىر قالعان كوز ەدىڭ
كەنەسارى اسىلدان.
سىزدىق اتىڭ جايىلدى،
بۇل وڭىرگە جاسىڭنان.
ايباتىڭدى كورگەندە
دۇشپاندارىڭ باس ۇرعان،
التىن جۇزىك سارى قاسقا ەر،
اتاڭىزدىڭ ارۋاعىن سىيلايدى ەكەن بار حالىق، —

دەپ جامبىل ولەڭ ايتىپتى دەسەدى. بۇل ولەڭ 1946 جىلعى تولىق جيناعىنا كىرگەن.

سىزدىقتىڭ بۇل كەلۋى پاتشا ۇكىمەتى تاراپىنان سىزدىققا سەنىم بولىپ، وزىنە بەلگىلى ەركىندىك جاسالادى. وسى سەنىم ورنىعىپ، كوڭىلى سەنگەن قازاق دالاسىنىڭ ءىشىن ارالاپ، بۇرىنعى اكەسى ءجۇرىپ وتكەن جەرلەردى كورىپ، سول ەلدەردەن اكەسى جايىندا مالىمەتتەر العىسى كەلەدى.

بۇل جونىندە سىزدىقتىڭ العاشقى كەلگەن ەلى جەتىسۋ ەلى، شۋ وزەنى بويىنداعى ەل بولادى. بۇل جەردەگى ۇلى ءجۇز ىشىندە بەلگىلى اۋىلداردا بولىپ، قىرعىز ەلىنە بارىپ اكەسىنىڭ قازا بولعان جەرىن كورىپ، تاۋاپ ەتپەككە بەت الادى. سول جولىندا ۇلى ءجۇزدىڭ سول كەزدەگى ءجون بىلەتىن، ەل بيلەگەن ادامدارىمەن اقىلداسادى. سىزدىقتىڭ كەلە جاتقانىنان حابارلانعان قىرعىز ماناپتارى جانتاي بالاسى شابدان ماناپ الدىنان كىسى جىبەرىپ شاقىرتادى.

سىزدىق قىرعىزعا باراردا ۇلى ءجۇز ادامدارىنىڭ كوپ كىسىسىن ەرتەدى. سول كۇندەگى ءقادىرلى بي، ءتىلدى، شەشەن جانە ءانشى اقىنداردان كوپ ادام بولادى. سول توپقا جامبىل دا قوسىلادى. سىزدىقتىڭ 17 جىل بويىنا سوزىلعان كوپ سوعىسى جايىندا اڭگىمەلەرىن تىڭدايدى. سىزدىقپەن سەرىك بولىپ، سوعىستا بولعان باتىرلاردى ەستىپ، وزىنە كوپ اسەر الادى.

قىرعىز ەلى دە، ۇلى ءجۇزدىڭ قاسىنا ەرگەن ادامدارى دا سىزدىق اكەسىنىڭ قۇنىن جوقتاپ، قىرعىز ەلىنە تەنتەكتىك ىستەيدى دەپ قاۋىپتەنەدى، ءبىراق سىزدىق ونى ىستەمەيدى. اكەسىنىڭ ءولىمى جونىندە سىزدىق وتە تەرەڭ قاراپ: «ول ءبىر وتكەن ءىرى ادامنىڭ جورىعى، ءوزى باستادى، ىستەدى، ءوزى اياقتادى، قىرعىز ولتىرمەلىك دەگەندە، اكەم تىزە بۇككەن تىرلىكتى كەرەك قىلعان جوق. ەرلىكپەن ولگەن اكەمنىڭ ارۋاعىن جاسىتىپ، كەك قۋىپ، قۇن الام با، ونى نە قىلام. مەنىڭ اكەمە قانداي قۇن تولەۋ بولادى. ول ءوز قۇنىن ءوزى الىپ كەتكەن ادام»، — دەپتى.

— سىزدىقتىڭ قاسىندا جۇرگەن ەكى ايلىق ءومىرىم ماعان اسقار كەزەڭدەي، ءوزىم كورمەي اتىن ەستىپ قۇمارتقان اتاقتى باتىرلاردى كوزبەن كەرگەندەي بولدىم، — دەپ، وسىنى جامبىل كوپ اڭگىمە ەتەدى ەكەن.

جامبىل جاسىنان حيكايالى جىردى ايتۋعا قۇمار بولعان. اسىرەسە ونى قىزىقتىرعان — ەل قورعانى بولعان ەرلەر جىرى. ءسۇيىنبايدىڭ ايتۋىنان ءوزى ۇعىپ كەپ جەرىنە جىر قوسىپ مولايتىپ العان «سۇرانشى جىرى»، كۇسەپ اقىن جىرلاپ ەسكىرگەن كەزدە جۇرناعىن ۇعىنىپ، جاڭعىرتىپ العان «وتەگەن جىرى». بۇل جامبىلدىڭ اسا ءسۇيىپ، اسا ماقتانىپ جىرلاعان جىرى بولعان.

---