InfoHub Logo

جامبىلدىڭ قۇلمامبەتپەن ايتىسى — جامبىل ومىرىندەگى ۇلكەن بەلەسكە شىققان اسا ۇلكەن وزگەرىس. جامبىلدىڭ اقىن اتىن اسپانداتقان وسى ايتىس بولادى. ويتكەنى قۇلمامبەت جەتىسۋ ەلىنە اتى ەرتە جايىلعان، ايتىسقان اقىندى بەتتەتپەگەن، اسا اۋىزدى اقىن بولعان.

قۇلمامبەتتىڭ اتى الىسقا كەتىپ، ابىرويى كوتەرىلۋى دە تەزەك تورەنىڭ كوتەرمەلەۋىنەن بولعان. قۇلمامبەت جاس شاماسىنا كەلگەندە ءسۇيىنبايدان كىشى، جامبىلدان ۇلكەن كورىنەدى. ول كەزدەگى جەتىسۋ بويىنان قولىنا دومبىرا الىپ ولەڭگە، انگە تالاپ قىلعان اقىن تەزەك الدىن كورمەي، ونىڭ تەزىنەن وتپەي كەتپەگەن.

قۇلمامبەت — البان ەلىنەن شىققان اقىن. ءبىراق ءوزى قۇلان، ايان دەگەن از اتانىڭ بالاسى بولادى.

قۇلمامبەت مەنىڭ اتىم — قۇلان، ايان،
ەكەنىم مەنىڭ قۇلان تاڭىرگە ايان.
البان، دۋلات جيىلىپ باتا بەرسە،
كەڭەس ايتىپ جىرلايىن ەتىپ بايان، —

دەپ باستاپ، ولەڭدى كەڭىنەن باستاپ، ءسوزىن سالماقتاپ ايتاتىن جەرى كەڭ، اسا تولعاۋلى اقىن بولعان. جامبىل ولەڭنىڭ ىشىندە قۇلمامبەتتى «سەن ارعىنسىڭ قاڭعىپ كەلگەن، ىزا بولسام، البانىمنان قۋىپ جىبەرەم» دەيتىنى دە سول. قۇلمامبەتتىڭ ارعى اتالارى ۋاق ەكەن. ءبىر سەبەپتەن ەرتەدە كەشىپ كەلىپ، البان ىشىنە ءسىڭىپتى.

قۇلمامبەتتى تەزەك قولىنا ۇستادى، سول اتىن شىعاردى دەيتىنىمە دالەل. نايماننان شىققان اتاقتى 'تۇبەك اقىن سەكسەن جاستاردىڭ شاماسىنا كەلگەندە تەزەك تورەگە ولەڭ ايتامىن دەپ شىعادى. ەل ورتاسىنا اتى جايىلعان تۇبەكتىڭ كەلە جاتقانىن تەزەك ەستيدى. سول كەزدە قۇلمامبەت تەزەك ۇيىندە ەكەن. تاعى ءبىر باسقا اقىنى دا بولادى.

تەزەك — سوزبەن قارماسقان اقىندىقتى اسا قادىرلەيتىن ادام، ۇيىندەگى ەكى اقىنعا: «تۇبەك كەلىپ قالسا، نە دەپ جاۋاپ ايتاسىڭدار. ونىڭ اقسايتىن سىرىن، ەلىنىڭ جايىن بىلەسىڭدەر مە، اقىن ادام وزىنە كەزدەسەتىن اقىننىڭ ءمان - جايىن، سىرىن تەرىپ جۇرمەي مە ەكەن»، — دەپ، ءوزى ولەڭ ايتىپ وتىرادى. سوندا تۇبەك بايقاۋسىز كەلىپ قالىپ، ايتىس باستالىپ، قۇلمامبەت ايتىسىپ، ونان تەزەكتىڭ ءوزى دە قوسىلىپ كەتىپ، ۇلكەن ايتىس بولادى.

بۇل ايتىستى وسپان اقىن، بۇل تاران كولحوزىنداعى ەسداۋلەت اقىن ەكەۋى دە ايتادى. بۇعان قاراعاندا، قۇلمامبەت — تەزەكتىڭ قولىنا ۇستاپ ايتىسقا سالىپ، ارناسىن ۇلعايتقان اقىننىڭ ءبىرى.

ءارى تەزەك قولىنا ۇستاپ شاشباۋىن كوتەرگەن، ءارى تۇبەك سياقتى ءۇش ءجۇزدىڭ بالاسىنا اتى جايىلعان ءىرى اقىندارمەن شەڭگەلدەسىپ ءورىس العان قۇلمامبەت جامبىلعا دا، باسقا اقىندارعا دا ماڭايىن باستىرمايتىن ءدۇر بولىپ كورىنەدى. ەل اراسىنداعى بىرنەشە اقىندارمەن ايقاسىپ جانە ءسۇيىنباي ايتىسى، باقتىباي ايتىسى، قاتاعان ايتىسى سياقتى ۇلكەن ايتىستاردى وزىنە ساباق ەتكەن جامبىل قۇلمامبەتپەن ءبىر كەزدەسسەم دەپ جۇرەدى. جامبىل قۇلمامبەتتى ەرتەدەن بىلەدى، ونىمەن بىرنەشە استا، تويدا قاتار ولەڭ ايتادى. سارىباي وسىندا بىرگە بولادى. ءبىراق ايتىسىپ ءورىس كورىسپەيدى. قالايدا ءبىر ايتىسىپ كورسەم دەپ ىزدەنىپ تە جۇرەدى. وسى كەزدە جەتىسۋ بولىسى باس قوسقان ۇلكەن جيىلىس بولادى. جيىلىس ىلە كاپىرىندە وتەدى. بۇل جەر (كوپىر اۋزى دەسىپ كەلەدى) وسى كۇنگى ىلە ستانسياسى تۇرعان جەردەن از جوعارى، سول جەرگە ءۇي تىگىلەدى. الماتى، قاپال ۋەزدەرى كەلەدى، ەكى ۋەزدىڭ بولىستارى، اتقا مىنەرلەرى كەلەدى. بۇل توپتا تەزەك بولمايدى، ول ولگەن كەز كورىنەدى. توپقا اقىندار جيىلىپ، ايتىس بولادى. قۇلمامبەت بىرنەشە اقىندى سوزبەن بۋىپ سويلەتپەي تاستايدى. ايتىستى ءتىلماش ارقىلى ءتۇسىنىپ وتىرعان ۋەز قۇلمامبەتتى كوتەرمەلەپ، سىيلىق بەرەدى. ەندى مۇنىمەن ايتىسار كىم بار دەپ ىزدەگەندە، ەسقوجانىڭ بولىسى (شاپىراشتى) قۇتتىق سەيىتتىڭ قۇدايبەرگەنى: «تازدان باسقا اقىن قۇرىپ پا، ءسۇيىنبايدىڭ ءىنىسى جامبىل بار»، — دەيدى...

قۇدايبەرگەن ومىراۋ تەنتەك، بەتتى ادام بولعان. اكەل دەپ جامبىلدى ىزدەتەدى. جامبىل قۇلمامبەتتىڭ بەتىنەن ءارى ون شاقتى اقىندى جەڭىپ تاستاعان ەكپىنىنەن قورعانىپ، قاشقاقتاپ جۇرەدى. قۇدايبەرگەننىڭ جىبەرگەن كىسىسى جامبىلدى تاۋىپ الىپ كەلەدى. جامبىل سىرتتا كىرە قويماي تۇرعاندا:

— قارا كۇڭنىڭ بالاسى ىستى باقىر،
كىم ولسە، سوعان تۋار زامان اقىر،
جامبىل دەگەن بار دەيدى ءبىر نەمەسى،
اقىن بولسا، ول نەمە قايدا جاتىر؟
بىرەۋدى جامبىل دەگەن ەل ماقتايدى،
ەركەك قويداي قۇيرىعىن سالماقتايدى،
اقىن بولسا، قايدا ءجۇر ول نەمەسى،
كورەلىك، ونى نەگە ارداقتايدى.
قۇدەكە، كىسى جىبەر جامبىلىڭا.
جامبىلدى بولار ما ەكەن الدىرۋعا.
البان، دۋلات توبىندا مەن ءبىر جورعا،
مەنىمەن جارار ما ەكەن شالدىرۋعا، —

دەپ، سودان كەيىن:

— بولعاندا مەن اقسۇڭقار، سەن ءبىر تاۋىق،
سەن اتەش ايعايلاعىش اۋىق-اۋىق،
ءسۇيىنبايدىڭ كۇركىلدەپ ۇيدە جاتىر،
باسقاڭدى قويۋ كەرەك جىلى جاۋىپ، —

دەپ لەپىرىپ وتىرعان قۇلمامبەتتىڭ سەرپىنىنەن جۇرەكسىنىپ تۇرعاندا، ۇيدە وتىرىپ قۇدايبەرگەن اقىرىپتى: «قاراسايدىڭ ارۋاعىنان ساداعا كەتكىر، نە عىپ بۇعىپ ءجۇر؟» - دەپ.

— وسى ءسوز سۇيەگىمنەن ءوتىپ كەتتى جانە قاراسايدى ايتقاندا نە بولعانىمدى بىلمەيمىن، دومبىرامدى الىپ قۇلمامبەتتىڭ الدىنا كەلىپ قاراما-قارسى وتىرا قالدىم، - دەيدى ەكەن جامبىل (ۇمبەتالىنىڭ ايتۋىنان). جامبىلدىڭ بۇل ايتىسىن ۇمبەتالىدەن جاقسى بىلەتىن دە، ايتاتىن دا كىسى جوق.

ايتىس اسا قىزۋ بولادى. ءوزىمشىل، وركوكىرەك قۇدايبەرگەن قۇلمامبەتتىڭ شاپىراشتىنى ازىرقانا، كەمىتە سويلەگەنىنە تەرىسىنە سىيماي ىزا بولىپ وتىرادى. جامبىلعا كەزەك كەلىپ شاپىراشتىنى ماقتاپ كەپ بەرگەندە، قۇدايبەرگەن: «سەنى تاپقان شەشەڭنەن اينالايىن!» — دەپتى.

بىرنەشە رەت كەزەك ايتىسىپ قۇلمامبەتكە كەزەك كەلگەندە، قۇلمامبەتتىڭ دومبىراسىنىڭ ىشەگى ءۇزىلىپ كەتىپ، ەندى دومبىرانىڭ ىشەگىن جالعاعانشا ىزا بولىپ وتىرعان تەنتەك قۇدايبەرگەن ۇستەلدە تۇرعان 300 سومدى جۇلىپ الىپ قالتاسىنا سالىپ: «سەن دومبىراڭنىڭ ىشەگىن جالعاعانشا، ءبىزدىڭ جامبىل وتىرا ما، ءبىزدىڭ جامبىل جەڭدى»، — دەپ كىسىلەرىن ەرتىپ تۇرىپ كەتىپتى. البان ادامدارى جەتىسۋ ورتاسىندا قۇدايبەرگەنگە كۇش ىستەي الماي، جامبىل جەڭدى لاقاپ بولىپ، قۇلمامبەت قالىپ قويادى.

مۇنى جامبىل ءوز اۋزىنان وسىلاي ايتادى: «شىنىندا، قۇلمامبەتتەن اقىندىعىم اسقان جوق. ول اسا ءىرى اقىن ەدى. مەنىڭ ابىرويىمدى كوتەرگەن قۇتتىق سەيىتتىڭ قۇدايبەرگەنىنىڭ تەنتەكتىگى عوي»، — دەيدى ەكەن جامبىل (ۇمبەتالى ايتۋىنان). وسى توپتا جامبىل اتاعى اسپانعا ۇشقانداي بولادى. ون شاقتى اقىندى بەت قاراتپاي قويعان قۇلمامبەتتى جامبىل جەڭدى دەگەن ءسوز بۇكىل جەتىسۋعا تارايدى. بۇل ايتىستى ەل سول جەردەن باستاپ جاتتاپ اكەتەدى. مۇنى ۇمبەتالى جامبىلدىڭ ءوز ايتۋىنان جاتتاعان.

بۇل ايتىس ىلە كوپىرىندە، شاماسى، 1896 جىلدارى وتكەن. ويتكەنى بۇل ايتىستا ءسۇيىنباي ءتىرى، ءبىراق اۋرۋ، ۇيىندە، جيىنعا بارا الماپتى. ءسۇيىنبايدىڭ ءتىرى ەكەنىنە قۇلمامبەتتىڭ ءوز ءسوزى دە دالەل. «ءسۇيىنباي سوندا اۋرۋ ەدى. كەلەر جىلى ءولدى»، — دەيدى ىبىرايىم. ءسۇيىنباي 1898 جىلى ولگەن.

جيىن تاراپ، اركىم ءوز ەلىنە قايتادى. ايتىستىڭ ارتىنان قۇلمامبەتپەن جامبىل بۇرىنعىسىنان دا جاقىن تانىسادى. وزىنەن جاسى دا ۇلكەن، ءارى ارۋاعى دا ەرتە كوتەرىلگەن قۇلمامبەتكە جامبىل ىنىلىك داستۇرمەن سىيلاپ، ولەڭ ايتىپ، ەكەۋى بۇرىنعىدان دا دوستاسادى. جامبىل قۇلمامبەتتىڭ قاسىندا بىرنەشە كۇندەي بولادى.

ەكەۋى ايرىلاردا قۇلمامبەت جامبىلعا: «سەن قىرعىز ەلىنە تانىس كورىنەسىڭ، مەن شابداننىڭ الدىنا بارىپ ءبىر ولەڭ ايتايىن دەپ ەدىم، وسىعان مەنى باستاپ اپار»، — دەيدى. جامبىل اپارۋعا ۋادە قىلادى. ءبىراق قۇلمامبەت ەلىنە بارىپ قايتا كەلمەك بولادى. جامبىل كەتەدى. سول جىلى كۇزگە جاقىن قۇلمامبەت جامبىلدىڭ ۇيىنە كەلىپ، ەكەۋى قىرعىزعا بارۋعا شىعادى.

«قۇلمامبەت اپيىن جەيتىن كىسى ەكەن، جولدا اتقا جۇرە الماي: «جامبىلجان، مەنىڭ بەلىمدى شىلبىرىممەن قاتتى بۋىپ بەر!» — دەپ تارتقىزادى. «ۇزىن ءيىر قارا كىسى ەدى، ءىشىن شىلبىرىمەن تارتقانىمدا، قولىم قارىسىپ قالدى. سوندا دا «قاتتى تارتا المادىڭ - اۋ» دەدى قۇلمامبەت. اپيىن دەگەن ادامنىڭ ىشەك-قارنىن تارتىپ، باۋىرىن جازدىرمايدى ەكەن، ەل ورىنعا وتىرا، شابدان اۋلىنا ارەڭ جەتتىك. قۇلمامبەتتىڭ تاماق ىشۋگە شاماسى كەلمەدى. قوناق ۇيگە بارىسىمەن بەلىن شەشىپ، جاتقىزىپ قويدىم. بۇل كىم دەپ سۇراعاندارعا قۇلمامبەت ەكەنىن ايتپادىم، ماعان ەرگەن ءبىر ابىشقا ەدى، ءوزى اۋىرىپ كەلدى دەپ قويدىم. ءوزىم تۇندە شابداننىڭ ءوز ۇيىنە بارىپ ولەڭ ايتتىم. مەن قايتا كەلىپ جاتقانىمدا دا قۇلمامبەت جەڭدى ەسىن جيعان جوق ەكەن. تاڭەرتەڭ تۇرساق، كۇن ساسكە بولىپ قالىپتى. قۇلمامبەت اپيىننان ايىعىپ، انشەيىن قۇراعىتىپ وتىر. ءبىرازدا ءسىزدى ماناپ شاقىرادى دەدى ءبىر قىرعىز. ەندى قۇلمامبەتتى ەرتىپ، ەكەۋىمىز كەلدىك.

ءبىز كەلىپ وتىرعان سوڭ، شابدان: «جامبىل بوتام، ات توقىتىپ جۇرگەلى وتىرمىن. تاشكەنگە اسىعىس باراتىن جۇمىسىم بولىپ قالدى. ءبىزدىڭ ەسىكتەردى ءبىر كورگەنىڭ بۇل ەمەس. ءبىر قارا قىزىل بەستى بايلاتىپ قويدىم. مىنا جولدان ماقتانىپ قايتسام، تاعى سوعارسىڭ»، — دەدى. وسى كەزدە قۇرعاعىتىپ وتىرعان قۇلمامبەتتىڭ قولىنا دومبىرانى ۇستاتا بەردىم. ءولىپ وتىرعان اقىن:

— توزادى ەل اعادان، تون جاعادان،
سوعادى ارلان ءبورى تay ساعادان.
اي ءوتىپ، كورمەگەلى اپتا بولدى،
ءجۇرمىسىڭ، باتىر شابدان، ەسەن-امان؟
ابداندا وتكەن ەكەن قاشاعان حان،
سەرعازى جەتپىس ەكى جاساعان حان.
از سوزبەن امانداسپاي كەتەمىن بە،
التىندى اتتاعان سوڭ بوساعاڭنان.
ابداندا وتكەن ەكەن اباق، جايناق،
ءوتىپتى سايىمبولەك سان جىلقى ايداپ،
بۇل تاپتا مۇسىلمانعا پاتشا بوپسىڭ،
ءبىر ساپار كەلىپ قالدىم تاماشا ويلاپ.
بالاسى حان جانتايدىڭ نەشە ءتۇيىن
بار ما ەكەن بۇل جالعاندا باۋىرى ءبۇتىن،
قازاق، قىرعىز بالاسىن بىردەي كورگەن
اينالعان قازىقۇرتتاي جالعىز قۇتىم.
جاراسقان اق — قىزىلعا، اسان — تامعا
اق ديدارىڭ ءتۇسىپ ءتۇر مۇسىلمانعا،
باقىر مەنەن ىسىكتەي قيىلعاندا،
قىلىشىڭ باس كەسەدى ۇشىنعاندا.
قوياننان ەلىم جۇتاپ قالعاننان سوڭ،
مەن كەلدىم امانداسا شابدان حانعا، —

دەدى. «ەل كوشكىلىك جەردەن ىزدەپ كەلگەن ەكەنسىڭ، نە مۇقتاجىڭ بار ەدى؟» — دەپتى شابدان.

ا، باتىر، وزىڭە ايتار ارىمىز بار،
ايتاتىن ارىزىمدى ءتارىزىم بار.
ا، باتىر، بەك قىسىلىپ كەلگەننەن سوڭ،
شالا قازاق اپسامەتكە بەرەتۇعىن
300 سوم قارىزىم بار.
اتاسى ابسامەتتىڭ ءالىم ەدى،
اقشاسىن سۋعا بەرگەن زالىم ەدى،
ا، باتىر، بەك قىسىلىپ كەلگەندەگىم
كەشەگى ەر باسقان باتتال قازى تورەگە ءمالىم ەدى، —

دەپ، ولەڭدى كەسەك-كەسەگىمەن تومارىلتا توككەن اۋىزدى اقىننىڭ ءسوزى شابداننىڭ كوكەيىنە قونىپ: «جامبىل، بوتام، مىنا ابىشقا اقساقال سەنەن ىرشى تۇرماي ما. بىزگە تۇندە نەگە ايتپادىڭ؟» — دەپ اسىققان جولىنان قالا الماي وكىنەدى. سويتەدى دە قۇلمامبەتكە ءوزىنىڭ اسىعىس جولىن ايتىپ: «كەلىپ قالدىڭ، قالاۋىڭ نە ەدى؟» — دەپ سۇرايدى. قۇلمامبەت «300 سوم اقشاعا بورىشتى بولىپ قىسىلعان سوڭ كەلىپ ەدىم»، — دەيدى. شابدان ءوزىنىڭ مالىنىڭ بەرەتىن-قوياتىنىن بيلەيتىن كۇيكە دەگەن مانابىن شاقىرىپ، جىگىتىنە يەك قاعادى. ول: «مەن بۇل كىسىنىڭ جولىن اكەلىپ وتىر ەدىم. ءبىراق اناداعى ساتىلعان مالدىڭ اقشاسى ۋستالىي كەتىپ، از بولىپ قالىپ ەدى»، — دەپ، 200 سوم اقشا قويادى. سوندا قۇلمامبەت: «سەن پاتشانىڭ ايتقان ءامىرىن ورىنداماي، بارىن جوق دەيسىڭ» دەپ كۇيكەگە ءتيىپ ولەڭ ايتقان سوڭ، شابدان نامىستانىپ، ءوزى جۇرگىزۋگە كەلىپ وتىرعان جانە ولەڭ تىڭداپ وتىرعان ماناپتاردىڭ ءبارىنىڭ اتتارىنىڭ ەر-توقىمىن العىزىپ، قۇلمامبەتكە ماتاپ بەرگىزىپ اتتاندىرادى.

وسى جولى قۇلمامبەت 12 ات، 200 سوم اقشا الىپ قايتتى، مەن ءبىر بەستى الدىم. العاشقى 200 سومدى اكەلىپ الدىمىزعا قويعاندا، بۇرىن ونداي كوپ اقشا الىپ كورمەگەن كوزىم تۇنىپ كەتىپ، العالى جاتىر ەدىم، قۇلمامبەت قوزعاما دەپ يشارات ەتتى دە، ولەڭدى ورشەلەندىرە ايتتى. قىرعىز ماناپتارى ءمارت، نامىسكەر كەلەدى، ءبىر قۇلاسا وڭباي قۇلايدى. قۇلمامبەتتىڭ ءسوزى ايتىپ وتىرعاندا تىڭداۋشىنى الىپ كەتۋشى ەدى. جانە ءبىر باستاپ العاننان كەيىن كوتەرىلىپ ۇدەي بەرۋشى ەدى. مەن ءوزىم اقىن كورگەندە قۇلمامبەتتەي اۋىزدى اقىن كورگەنىم جوق»، — دەيدى ەكەن جامبىل اقىندىق جايى ءسوز بولعاندا (بۇل دا ۇمبەتالى ايتۋىنان جانە ءومىرزاق ايتۋىنان).

مەنىڭ بۇل جولداعى ولجام قۇلمامبەتتەن «كورۇعلى سۇلتان» جىرىن ۇيرەندىم. ءبىراق ءبارىن جاتتاپ الۋ قيىن ەكەن. قۇلمامبەت ءبىر ايتقاندا ەكى كۇن، ەكى ءتۇن ۇيىقتاماستان ايتتى. مەن وسىنىڭ ءبىر كۇن، ءبىر ءتۇن ايتۋىنان-اق ۇعىپ الدىم. مەنىڭ ءورىسىمدى كەڭىتكەن ءىرى جىر «كورۇعلى سۋلتان» بولدى»، — دەيدى ەكەن جامبىل. مۇنى ۇمبەتالى دە، ءومىرزاق تا، تاعى بىرنەشە كىسى ايتادى.

---