InfoHub Logo

جامبىلدىڭ قاي جىلى، قاي اي، قاي جەردە تۋعانىن ءبىز جوعارىدا ايتتىق. سويتسە دە جامبىلدىڭ تۋعاننان باستاپ بالا شاعىنان ءوزىمىز تاپقان قىسقاشا مالىمەتتەردى ايتا كەتەمىز. جامبىلدىڭ 1946 جىلعى 100 جىلدىق مەرەكەسىنە ارناپ باسپاعا دايىندالعان جيناعىنا جازۋشى ءسابيت قىسقاشا (بەتاشار) كىرىسپە ءسوز جازدى. وسى ءسوزدىڭ ىشىندە جامبىلدىڭ ءوز اۋزىنان ايتقان مىنا تومەندەگى ءبىر ءسوزىن كەلتىرەدى. «مەنىڭ تۋعان جىلىم يت ەدى، تۋعان ەلىم ەكەي يت قورلىقتا جۇرگەن كەزىندە تۋىپپىن»، — دەپ ەدى دەيدى. شىنىندا دا، ەل اقساقالدارىنىڭ ايتۋىندا جامبىل ەكەي ەلىنىڭ يت قورلىقتا جۇرگەن كەزىندە تۋىپ، ءوزى دە بۇلت جامىلىپ، مۇز توسەنىپ وتكىزەدى بالا شاعىن. جامبىل تۋاردا ەل كوشىپ كەلە جاتىر ەكەن.

قالماقپەن بە، يا قىرعىزبەن بە، ايتەۋىر، ءبىر جاۋىنگەرشىلىك بولىپ، ەل ۇدەرە كوشىپ كەلە جاتقاندا تۋعانىن ءبىز جوعارىدا ايتتىق. جامبىل جەتى-سەگىز جاسقا كەلگەنشە اكەسى تۋعان-تۋىسقاندارىمەن سول اشكەي اۋىلىنىڭ قاسىندا بولادى. ەكەي العاشقى قايتا باسىن قوسقاندا الدىمەن كوشىپ كەلگەنىن جانە ەكەيدىڭ شەتكە بىتىراعانىن جيناسقاننىڭ ءبىرى جامبىلدىڭ ءوز اكەسى جاپا، ونىڭ ءىنىسى جادىرا بولادى. العاشقى كوشىپ كەلگەندە جاپا، جادىرالار قارعالى وزەنىنىڭ وڭتۇستىك باتىسىنا تامان، وسى كۇنگى شۇعا فابريكاسىنىڭ باتىس جانىنداعى مايبۇلاق دەگەن جەرگە قوندى. (بۇل كۇندە مايبۇلاق كولحوزى مەكەندەيدى). ىستىباي اۋىلى، جامبىلدىڭ ۇلكەن اكەسى العاشقى ءوز ەلىنە كوشىپ كەلگەندە، جامبىل جەتى جاستا ەكەن. مۇنى جامبىلدىڭ جاقىن تۋىسقان ىنىلەرى مىرجى قازىباي بالاسى جانە يبرايىم بايسىمبەت بالاسى ايتادى.

جامبىل بالا كۇنىندە ءوزى ايتقانى بولماسا كونبەيتىن، اكە-اعا تىلىنە مويىنسۇنبايتىن قيسىق، تەنتەك بولادى. كوبىنەسە ۇيگە جولاماي، دالادا بالالارمەن، جىلقىشى، قويشىلارمەن بىرگە ءجۇرىپ تاي ۇيرەتىپ، اساۋ ءمىنىپ، باسقا اۋىلعا كەتىپ قالىپ، بەتىمەن ەركىن جۇرگەندى جاقسى كەرەدى ەكەن. وسىنداي قيسىق مىنەزىنەن بولسا كەرەك، ءبىر كۇنى اكەسى قۋىپ ۇرعان با، ۇيگە بارا الماي، اۋىلدىڭ سىرتىندا جاتىپتى. ەل اراسىنىڭ ءبىر ادامدارى اۋىل سىرتىندا دالادا جاتقان بالانى كورىپ توقتالىپ: «نەعىلعان بالاسىڭ، نەگە اۋىلعا بارمايسىڭ؟» دەسە، «مىنا جاپا دەگەننىڭ قىزىن ايتتىرعان ەدىم، قالىڭدىعىمدى بەرمەيدى. اۋىلىنا بارۋعا باتا الماي، قىزىنىڭ دالاعا شىققانىن اڭدىپ جاتىرمىن»، — دەپ، كيسىق قىرىس ءسوز ايتىپتى. مۇنداي قيسىقتانىپ وكپەلەپ كەتكەندەگى ادەتى، اۋىلعا كەلە جاتقان جولاۋشىنى اڭدىپ، سونىڭ جولىن توسىپ؛ «ءبىزدىڭ ءۇي سەمىز جىلقى سويعان، قازى، ەت كوپ، بىزدىكىنە قونىڭىز، — دەپ ۇيىنە ەرتىپ كەلىپ، قاشان سول كىسى كەتكەنشە بىرگە بولادى ەكەن. جامبىل ءبىر كۇنى تاعى دا ءۇي ىشىمەن وتاسا الماي اۋىلدىڭ سىرتىندا جاتسا، جانىستىڭ اقشا دەگەن رۋىنان شىققان اقساقال ادامى قازىبەك دەگەن كىسى ىستىباي اۋىلىنا كەلە جاتادى. جامبىل الدىنان شىعىپ سالەم بەرىپ: «ءبىزدىڭ ۇيگە ءجۇرىڭىز!» — دەپ، ەرتىپ كەلىپ ۇيىنە تۇسىرەدى. كەلگەننەن كەيىن الگى كىسىنىڭ اتىن بايلاپ، وزىنە قىزمەت ىستەيدى. كوپتى كورگەن جانە اقساقال قازىبەك بالانىڭ جۇرگەن-تۇرعانىن سىناپ، اكەسى جاپاعا: «مىنا بالاڭ نەشەدە؟» — دەپ سۇرايدى دا: «ءتۇبى ادام بولادى، مەنىڭ الدىمنان شىعىپ، سالەم بەرىپ، ءوزى ەرتىپ كەلدى. كوزىنىڭ جانارى جاقسى ەكەن، بەتىن قاقپا»، — دەيدى. جاپا جامبىلدىڭ قيسىق، تەنتەك ەكەنىن ايتقاندا، قازىبەك: «تەنتەك تە بولسا، تەرىس كەتپەس. ادام بولاتىن بالانىڭ الدىڭعى جاعى كەكشىل كەلەدى دەۋشى ەدى بۇرىنعىلار. كوزىنىڭ وتى ءتاۋىر ەكەن»، — دەپ تاعى قايتا ايتادى.

سول. كەزدەگى شاپىراشتى، دۋلاتتىڭ اقساقالدارى جامبىلدى جاستاي سىناپ، سوزىنەن، مىنەزىنەن ءار نارسە دامەتكەن. اسىرەسە، ۇلى ءجۇز ىشىنە شەشەندىك، سىنشىلىقپەن اتى شىققان ىستى بولتىرىك باتىردىڭ جامبىلدى بالا كۇنىندە سىناپ ايتقانىن جامبىلدىڭ ءوزى كەيىنگى ۋاقىتقا دەيىن ايتىپ وتىرادى ەكەن. «ءبىر كۇنى اۋىلدىڭ قاسىندا جاردا بالالارمەن ويناپ ءجۇر ەدىم، ءبىر توپ كىسى كەلە جاتىر ەكەن. الدارىنان شىعىپ سالەم بەردىم. ءبىر اقساقالدى كىسى: «بالام بۇل قاي اۋىل، كىمنىڭ بالاسىسىڭ؟» — دەدى. مەن ءجونىمدى ايتىپ، قونساڭىزدار، ءبىزدىڭ ۇيگە قونىڭىز، سەمىز قازى بار، كىسىگە ساقتاعان»، — دەپ ەرتىپ كەلدىم. ول كىسىنى ءۇيدىڭ ءىشى قازى اسىپ، اسا قۇرمەتتەپ كۇتتى. باعاناعى اقساقال كىسى ەت جەپ وتىرعاندا قازىنىڭ قابىرعاسىن ماعان بەرىپ: «بالام، اتىڭ كىم؟» — دەپ سۇرادى. اتىم جامبىل دەپ ەدىم، «اتىڭ جامبىل بولسا، كوكىرەگىڭ داڭعىل بولار»، — دەدى دە، اكەمە قاراپ: «مىنا بالانىڭ بەتىن قاقپا، مىنەزى جاقسى ەكەن. تەنتەك بولماي، تەكتىلى بولا ما»، — دەپ ايتىپ ەدى، — دەيدى ەكەن.

«بولتىرىككە ءوزىم ەرجەتىپ قالعان كەزدە تاعى دا ءبىر كەزدەسىپ سالەم بەردىم. ءوز اۋزىنان ءبىرتالاي اڭگىمەسىن ەستىدىم. بولتىرىكتەي شەشەن سەزدى تەز تاباتىن، قىزىقتى اڭگىمەلەرى ەسىڭنەن كەتپەيتۇعىن كىسى كورگەنىم جوق»، — دەيدى ەكەن جامبىل. وسى ارادا جامبىلدىڭ وتە جاقسى كورگەن كىسىسى بولتىرىك شەشەن جايىنداعى ەل اۋزىندا ساقتالعان ءبىراز اڭگىمەنى ايتا كەتەيىك. بولتىرىك باتىر دەپ كەلەدى ۇلى ءجۇزدى قاي-قايسىسى بولسىن، ىستى بولتىرىكتى. ىستى، وشاقتى، شاپىراشتى — بۇل ۇشەۋى تاڭبامىز ءبىر، ۇلى ءجۇز ورتاسىندا ۇرانىمىز ءبىر دەپ تۋىس تۇتادى ءبىرىن ءبىرى... وسى مولشەرمەن قاراعاندا، ىستى بولتىرىك شەشەننىڭ اتاسى شاپىراشتىدان ءارى بارىپ قوسىلادى. قونىسى شۋ مەن اڭىراقاي اراسىندا اقباستاۋ، ەسپە دەگەن جەرلەردە بولادى. بولتىرىكتىڭ بالاسى ساندىباي جامبىلمەن زامانداس ەكەن. بىرىنە ءبىرى ءۇيىر دە بولىپتى. ال بولتىرىكتى جامبىل بەرى ەرجەتكەن كەزىندە كورگەنىن جانە ايتىپ وتىرمىز. سول بولتىرىكتىڭ جۇلىپ العانداي تاۋىپ ايتاتىنىن، ويىپ تۇسكەندەي شانشىپ ايتاتىن شەشەندىگىن ەل كەپ ايتادى. سونىڭ ءبىرازى مىناداي اڭگىمەلەر:

بولتىرىكتىڭ العاشقى اتى شىققانى — نايمان مەن ۇلى ءجۇز بولىپ جەرگە تالاسىپ ۇلكەن داۋ بولادى. وسى داۋدىڭ باسىنا سول تۇستاعى جاندارال كەلىپ، ەكى ەلدىڭ داۋىن تىڭدايدى. ۇلى جۇزدەن البان اباق باتىر، جالايىردان بايلىق باتىر. ال ىستىدان بولتىرىك، تورەدەن تەزەك — وسى ءتورت كىسى ۇلى جۇزدەن اتىباي داۋگەر بولىپ شىعىپ، نايماننان قايران دەگەن تورە باستاپ ءتورت كىسى شىعىپ، ەكى ەلدىڭ بيلەرى ورتاعى كەلىپ وتىرىسىمەن، قايران تورە ءسوز باستاپتى. «سارىبەلگە اۋەلى نوعاي قونىپ ەدى، ونان سوڭ نايمان شوڭاي قونىپ ەدى. ارعى جاعى اقسۋ، قارابالتاعا دەيىن ءبىزدىڭ جەر ەدى. ءۇيسىن اعانىڭ بالاسى زورلىقپەن باسا-كوكتەپ قونىپ الىپ وتىرسىڭ. ارعىن الىستا جاتىر، ءبىز ازبىز، كوپتىگىڭدى ىستەمە، قونىستى قايتار!» — دەپتى. ۇلى جۇزدەن جۇگىنىسكە شىققان بيلەردىڭ وزگەلەرى بولتىرىكتەن ۇلكەن ەكەن. بولتىرىكتەن قىسىلىپ ۇندەمەي وتىرعان باسقا بيلەر دە بوگەلىپ قالادى. بولتىرىك جۇلىپ العانداي: «ءاي، نوعاي جىگىت، اۋەلى نوعاي قونىپ ەدى، ونان سوڭ شوڭاي قونىپ ەدى دەيسىڭ. اتا قونىسىم دەگەندە ايتار سىلتاۋىڭ وسى عانا. شوڭايىڭ قونىس قاراپ بارىپ پا ەدى سارىبەلگە، مۇرنىنا سامال ءتۇسىپ، ءبىزدىڭ يگىلىك تاۋىپكە اۋرۋىن قاراتا كوشىپ بارعان بولاتىن. سامالىنا جىلقىنىڭ ساۋمالى جاقپاعان سوڭ، قاسقاراۋ بابا بايدىڭ 18 بۇزاۋلى سيىرىنىڭ ءسۇتىن ساۋىپ، سونى ءىشىپ مۇرنى جازىلىپ ەدى. اۋرۋىنان ايىققان سوڭ، سيىردى ايداپ ءبىر تۇندە قاشىن كوشىپ كەتپەپ پە ەدى؟ جەر داۋى ءبىر نارسە بولار، الدىمەن 18 بۇزاۋلى سيىردىڭ ءوسىمىن قوسىپ قايتار!» — دەپتى.

نايماننىڭ بىرەۋى: «ءۇيسىن، ۇلىق سىيلاماعان ادەپسىز ەلسىڭ. ءبىزدىڭ تورەنى نوعاي دەگەنىڭ قاي مازاعىڭ؟ تورەنى نوعاي دەيسىڭ، شوڭايدى اۋرۋ دەيسىڭ، وسى سىلتاۋىڭ قونىس قايتارماستىق قانشا قۇندى ءسوز؟» — دەيدى. تاعى دا بولتىرىك جۇلىپ العانداي: «تورە بولساڭ، تاقسىر الديار باس - اق، تورە ەكەنىڭدى بىلگەنىم وسى-اق. ءسوز سىعىلىسا كەلسە، مەنىڭ دە تورەم سويلەر، قايدان بىلەيىن، قارانى سويلەتىپ قاعىستىرماي، كەلە ءوزى كيلىككەن سوڭ، نايماننىڭ ىشىندەگى كوپ نوعايىنىڭ ءبىرى ەكەن دەپ ويلادىم»، — دەپتى. ويتكەنى قايران تورەنىڭ كيىمى نوعايشا كەمزال، بەشپەنت، باسىنا كيگەنى بەرىك ەكەن. ول كەزدە ۇلى ءجۇز ىشىندە ونداي كيىم ۇلگىسى جوق بولسا كەرەك جانە ورىسقا اسا بوي ۇرىپ باعىنىپ بولماعان كەزى ەكەن. بولتىرىك تاعى دا: «ءۇيسىن، نايمان دەگەن — قاعاناعى ءبىر كۇندە جارىلعان قازاقتىڭ بالاسىمىز، بۇزىلساق، ءوزىمىز تۇزەيمىز، جارىلساق، ءوزىمىز جامايمىز، ءبىزدى نوعاي تۇزەي مە — دەپ ايتىپ ەدىم، — دەپتى. بولتىرىكتىڭ سوزىنە نايمان جاعى قىزىڭقىراپ جانجال شىعىپ، جاندارال ەكى جاعىن دا زەكىپ توقتاتىپتى. ەل توقتاعاننان كەيىن، بولتىرىك جاندارالعا قاراي قول كوتەرىپ تاعزىم ەتىپ، ءسوز سۇراپتى. رۇقسات ەتكەننەن كەيىن: «تاقسىر، سارىبەلدى باۋىرلاي سالىنعان بەكەتتەردىڭ ىشىندە بىرنەشە بەكەتكە كىسى اتى قويىلدى. ۋاناس، بەردىقوجا دەگەن ەكەۋى دە الباننىڭ ەرتەدە ولگەن بەلگىلى ادامدارى. قازاق بولسىن، قاي ەل بولسىن، دەگەن كىسىسىن ءوز قونىسىنا قويماي ما؟ سارىبەلدىڭ باۋىرى ۇلى ءجۇز ءۇيسىننىڭ جەرى بولماسا، ول كىسىنىڭ سۇيەگى قايدان جاتادى ول جەردە، جەردىڭ بىزدىكى ەكەنىنە بۇل ءبىر دالەل. ەكىنشى، ءسىزدى ارقاسىنا تاڭىپ، نايمان ەرتە باعىنعاندىعىنا سۇيەنىپ، ءبىزدىڭ جەرىمىزگە دە، وزىمىزگە دە قىزىعادى. ءسىز بۇگىن نايماندىكى بولساڭىز، ەرتەڭ ءبىزدىڭ دە ۇلىعىمىزسىز. ءادىل اۋىلدىڭ بالاسىسىڭ، الدىندا اعات كەتپەيىن، انىقتاپ تەكسەرىپ، اعىنا جەتىپ اپەر»، — دەيدى. وسى سوزگە نايماندار وتكەل تابا الماي، بولتىرىك نايمان كىسىلەرىن توقتاتىپ، جەردى ۇلى جۇزگە قالدىرىپتى. جەتىسۋ ەلىنە بولتىرىك اتى شىعىپ تانىسقانى دا وسى جولى بولادى.

شاپىراشتى، دۋلاتتىڭ وزدەرىنە مەنشىكتى تورەسى ءادىلدىڭ ءالى دەگەن بالاسى ەكەن. الىگە بولتىرىك جىلىنا ءبىر رەت بارىپ سالەمدەسىپ جانە قورا باسى زەكەت مالىن تاپسىرادى ەكەن. ءبىر جىلى بولتىرىك كەپكە دەيىن بارماي قويىپتى. ءالى كىسى جىبەرىپ شاقىرتسا، وندا دا بارماپتى. ەكىنشى رەت كىسى جىبەرگەندە عانا، بارىپ سالەم بەرسە، ءالى تورە: «نەمەنە، بولتىرىك، شاقىرتقاندا دا كەلمەي، بۇلدانىپ ءجۇرسىڭ بە؟» — دەپتى. بولتىرىك: «وي، تاقسىر تورەم-اي، مەنىڭ ءقايسىبىر كىسىلىگىم ۇستاپ جاتىر دەيسىڭ، ءوزىم ءوز بولعالى ەكى نارسەدەن ۇيالدىم. بىرەۋى: جازعىتۇرىم ءبىر كۇنى تاڭەرتەڭ ەرتە تۇرىپ، تاڭ نامازىن وقىپ، دارەت الا دالاعا شىقتىم. قورامنىڭ ورتاسىندا ءبىر قاسقىر اڭىرايىپ قاراپ تۇر ەكەن. ءبورى دە بولسا سودان ۇيالدىم. ەر ازىعى مەن ءبورى ازىعى جولدا دەپ ەدى، مىنا شىركىن قۇرى اۋىز كەتتى-اۋ. مىنا قوتاندا قوي بولسا، بىرەۋىن جەپ، اۋىل ەكەن دەپ كەتەر ەدى. شىركىن، بەيىت دەپ كەتەر مە ەكەن دەپ ۇيالدىم. ەكىنشىسى: ءسىز شاقىرتپاي-اق كەلەيىن دەپ قامدانىپ ەدىم، قورا باسىنا اپارار توقتىم جوق. ەلدىڭ ءبارى جاز شىعا قورا باسىسىن توپ-توبىمەن ايداپ جاتقاندا، مەنىڭ سوپايىپ قۇرى ءوزىم بارعانىم ۇيات دەپ، سودان بوگەلدىم»، — دەپتى.

ءالى تورە: «قۋ جاق، تىلىڭە شوق ءتۇسسىن. قانشا قوي بەرسە، تۇقىم بولادى قوراڭا؟» — دەپتى. بولتىرىك «اۋەلى ءبىر ءجۇز تۇساق بەرسەڭشى، وسپەسە، تاعى دا كورەرسىڭ»، — دەپتى. ءالى ءوز قوراسىنان قوساقتاتىپ ءجۇز تۇساق قوي ايداتىپتى.

ءالى تورەگە تاعى ءبىر سالەم بەرە بارعانىندا، امانداسىپ وتىرعاننان كەيىن: «ە، بولتىرىك، ەل قىستاۋىنان كوشتى مە؟» - دەپتى. بولتىرىك: «تاقسىر تورەم، ەل جايلاۋعا قاراپ قاپتاي كوشىپ شىقتى»، — دەپتى. تورە بولتىرىكتىڭ اتالارى ىستى دەگەن ەلدىڭ ازدىعىن كەكەپ: «اپىر-اي، قاپتاي كوشەلەرى ىستى ءتىپتى كوپ ەل ەكەن-اۋ!» — دەپ كۇلىپتى. بولتىرىك جۇلىپ العانداي: «ءۇش ارىستىڭ بالاسى قازاقتان از بولسام دا، ارقار ۇراندى تورەدەن كوپپىن عوي»، — دەپتى. تورە ۇندەمەي بوگەلىپ قالىپتى.

سارى ءۇيسىن سارى دەگەن و دا شەشەن ادام ەكەن. بولتىرىكپەن قۇرداس، ەكەۋى قاتتى ويناپ، قالجىڭداسا بەرسە كەرەك. ءبىر ۇلكەن جيىن بولىپ، سول توپقا سارى دا، بولتىرىك تە كەلەدى. بولتىرىكتىڭ ءارى مالى شاعىن، ءورى بالاسى كوپ كىسى ەكەن، كيىمدى قالاي بولسا سولاي، ءوزى سالاق تا كيەدى ەكەن. ىشكى شاپانى ۇزىن، سىرتقى كيىمى شولاق بولسا كەرەك. سارى: بولتىرىك، ونشا تاقىر جەرگە قاراپ تا وتىرعان جوقسىڭ، نەمەنە، ءۇستى-باسىڭ توركىنىنەن قاشقان قاتىننىڭ كيىمى سياقتى ۇزىندى-قىسقالى بولىپ كەتكەن»، — دەپتى. بولتىرىك: «ۇزىنى ۇلىمدىكى، قىسقاسى — قىزىمدىكى. قىزىلدى قىزىم كيەتىن، جاقسىنى ۇلىم كيەدى، ءبىز بايعۇسقا سولاردان قالعان ەسكى ءى يەدى. سەن سياقتى قۋ باستار ءبارىن ءوزى كيەدى»، — دەيدى. سارى بولتىرىكتىڭ سوزىنە شىداي الماي توپتان كەتىپ قالىپتى.

ءبىر جىلى قۇمعا قالىڭ قار جاۋىپ، قاتتى جۇت بولادى. اسىرەسە اقباستاۋ، اڭىراقايدى قىستاعان ىستى ەلى قاتتى جۇتاپتى. قاماۋ بويىنداعى ەلگە قاراي جاياۋ اۋىپتى. بولتىرىك ءوزى دە جاياۋ اۋىلىمەن اۋىپ كەلە جاتقامىن ەستىپ، سارى مۇنى ءبىر توقتاتاتىن جەرىم وسى عوي دەپ، جولىن توسىپ، بولتىرىككە الدىنان اتپەن كەلىپ سالەم بەرەدى. «اسسالاۋماعالايكۋم، اقتاباندار»، — دەيدى سارى. «ۋاعالايكۋماسسالام، بىرەۋىن كومىپ، بىرەۋىن قاقتاعاندار»، دەپتى بولتىرىك بوگەلمەستەن. سارى ۇندەمەي قالىپتى دا: «ياپىراي، سەنى ءبىر توقتاتام دەگەن جەرىم وسى ەدى، مۇندا دا مۇدىرمەدىڭ. ساعان داۋا جوق ەكەن، اۋىلىما ءجۇر»، — دەپ ۇيىنە ەرتىپ كەلىپ، قوناق قىلىپ، وزىنە ءبىر ات مىنگىزىپ، اۋىلىنا ءبىرسىپىرا ازىق بەرىپ، جەگجاتىنا جەتكىزىپ سالىپتى. بۇل جەردە بولتىرىكتىڭ «ءبىرىن كومىپ، بىرەۋىن قاقتاعاندار» دەگەنى سارىنىڭ بىر-ەكى جاقىن تۋىسقانى قىستى كۇنى قايتىس بولادى. قاردىڭ قالىڭ، جەردىڭ توڭدىعىنان ۋاقىتىندا جەرگە قويىلماي، سەرەدە امانات تۇرىپ، جاز شىعا، جەر جىبىگەن سوڭ قويىپ جاتقانىن بولتىرىك ەستىپ قويسا كەرەك، سونى ايتىپتى.

بولتىرىك ەتە شەشەن، تاپقىر كىسى بولعان. ءبىراق مىقتى باتىر كىسى بولماسا كەرەك. ونىڭ بولتىرىك باتىر اتانۋىنىڭ سەبەبى مىنادان ەكەن. قىرعىز، قازاق باس قوسقان ءبىر ۇلكەن اس بولادى. وسى استا قىرعىزدىڭ قوسشى دەگەن شاعىنداۋ ءبىر اتاسىنىڭ ۇلىنان شىققان مامەن دەگەن باتىر جىگىتى نايزا الىپ سايىسقا شىعادى. مامەننىڭ بۇرىننان سىرىن بىلەتىن قازاقتار وعان سايىسقا شىعا قويمايدى. ەل بوگەلىپ قالعاسىن، بولتىرىك: «اتىمدى اكەل، مەن شىعامىن»، — دەيدى. ەل اڭ-تاڭ، بولتىرىك ات تا تاڭداپ مىنبەي، ءوزىنىڭ جاي ءمىنىپ بارعان اتىمەن قولىنا نايزا دا ۇستاماي شىققان سوڭ، مامەن ءىلىپ تاستارمىن دەپ تۋرا سايىسۋعا دايىندالادى. بولتىرىك ىڭعايلانعان مامەنگە تايانىن كەلىپ: «قىرعىزدىڭ جۋان ماناپتارى سەنى قوسشىسىنىپ، قازاقتىڭ جۋاندارى مەنى ىستىسىنىپ ولسە، وسى ەكەۋى ءولسىن. بايگەنى ءبىز الامىز دەپ شىعارىپ وتىرعانىن كوردىڭ بە. تاستا نايزاڭدى، بايگە سەنىكى بولسىن. مەن باتامدى بەرەيىن»، — دەپتى دە، ءوزى قولىنداعى نايزانى جەرگە تاستايدى. مامەن دە نايزاسىن تاستاپ باتا بەرەدى دەپ قولىن جايعاندا، بولتىرىك جۇگىرتىپ كەلىپ مامەندى تالماۋ وكپەدەن ءبىر قويىپ اتتان ءتۇسىرىپتى دە، بايگەنى قازاق اكەتىپتى. مىنە، بولتىرىك وسىدان بارىپ باتىر اتانعان.

قازاق، قىرعىزدىڭ قوقان حاندىعىنا قاراپ تۇرعان كەزىندە مەركەدەگى قۇسبەگى قازاقتىڭ ءبىرسىپىرا كىسىلەرىن شاقىرتىپ الىپ سويلەسىپ وتىرىپتى. وسى سويلەسىپ وتىرعاندا قۇسبەگى قازاقتارعا وكتەم سويلەپ ءبىر رەتتە: «قازاقتار، سەندەر بوقتىڭ دا ءيىسىن بىلمەيسىڭدەر»، — دەپ زەكىپتى. بولتىرىك جۇلىپ العانداي: «ايتسا، بولمايسىڭدار، قازاقتار دارەتكە وتىرعاندا، قايداعى جەلگە قاراپ باستارىڭدى قاقايتىپ، ۇشاتىن دۋاداقتاي قومدانىپ وتىراسىڭدار. قايدان بوقتىڭ ءيىسىن بىلەسىڭدەر. قۇسبەكشە ىققا قاراپ، شاپاندارىڭدى بۇركەنە جامىلىپ وتىرساڭدار عوي، الدەقاشان بىلەتىن ەدىڭدەر. ءوز وبالدارىڭ وزدەرىڭە» — دەپتى. قۇسبەگى: «اپىراي، مىناۋ قاي جۇگىرمەك ەدى»، — دەپتى دە سول ماجىلىستە سەزدى بولتىرىككە بيلەتىپ، ەلگە قايتاردا بولتىرىككە ساتەن شاپان جاۋىپ قايتارعان ەكەن دەيدى.

وسى اڭگىمەلەردىڭ كوبىن جامبىل اقىننىڭ ءوزى ايتىپ وتىرادى ەكەن. ويتكەنى جوعارىدا ايتىلعان بولتىرىكتىڭ بالاسى ساندىباي مەن جامبىلدىڭ زامانداس بولىپ، ءۇيىر بولۋى جانە بولتىرىكتىڭ ءوزىن كورۋى، ونىڭ ۇستىنە بولتىرىكتىڭ ەل اۋزىنا تاراپ كەتكەن اڭگىمەسىن وتە جاقسى كورىپ، ۇعىپ العان كورىنەدى. «بولتىرىكتى اسا جاقسى كورىپ، اڭگىمەسىن كوپ ايتۋشى ەدى، — دەيدى بىزگە وسى اڭگىمەنى ايتقان ىبىراي بايسىمبەت ۇلى جانە ومار، مىرجى سياقتى قارتتار.

جامبىلدىڭ جاس كۇنىندە جاقسى كورىپ باعاتىن مالى جىلقى ەكەن. باسقا مالعا جۇمساسا بارماي، قاشىپ كەتەدى ەكەن دە، قايداعى اساۋ تايمەن الىسىپ جانە قىس بولسا جاباعى، تاي، قۇنان سياقتى كىشىگىرىم جىلقىنى قولىنا ۇستاپ، سونى باعىپ قارايدى ەكەن. ول جونىندە قوڭىر تاي دەگەن ءبىر اڭگىمە تولىق دالەل ءتارىزدى. جامبىلدىڭ 13-14-كە كەلىپ ەرجەتىپ قالعان كەزىندە، ءبىر جىلى قىس قاتتى اياز بوران كوپ بولىپ، ەل جۇرتقا شالدىعادى. ەر-ازامات بەت-بەتىمەن مال كۇتىپ، حالىق جاۋگەرشىلىككە ۇشىرايدى. تاۋ ىشىنە اپارىپ كۇنگەيگە باعىپ جاتقان جىلقىسىن ارالاپ، سارىباي ك،ايتاردا جاپانىڭ ۇيىنە تۇسەدى. وندا ەل كيىز ۇيدە وتىراتىن كەز، سارىبايدى جاپانىڭ ءۇيى كۇتىپ تۇستىك ىستەيدى. ءۇيدىڭ ءبىر جاعىندا ءبىر كىشكەنە قوڭىر جاباعىنى جامبىل بالا تاۋدان جۇلىپ اكەلگەن كودەنى بەرىپ جانە ازىقتىق بيدايدان ازداپ بيداي ءبورتتىرىپ بەرىپ كۇتىپ جۇرەدى. ءار نارسەگە سىن كوزىمەن قارايتىن سارىباي جاپاعا: «سەن مىنا جامبىلدى قيسىق، تەنتەك دەۋشى ەڭ، ءوزى مالعا ءۇيىر، شارۋاشىل ەستى تەنتەك ەكەن عوي»، — دەيدى. جاپا: «وي، ءتايىر-اي، ول نەمەنە نەنىڭ مالىنا جانى اشىپ ءجۇر دەيسىڭ. ءوزىنىڭ باسىرەسىنە العان تايى ەدى. انا تاناۋىن كورمەيسىز بە، سەتىپ، سىرعا قىلىپ بەلگى سالىپ قويعانىن. ءوزى ءتاۋىر بيەنىڭ قۇلىنى جانە جورعا ەدى»، — دەيدى.

سارىباي تۇستىگىن جەپ كەتىپ قالادى. جاز شىعا قىستان قىسىلىپ شىققان ەل كوك جەتىلىپ مال دەيىلدەنگەنشە كوكتەۋگە بارماي، قىستاۋ ماڭىندا بولادى. قىستان ءوزى كۇتىپ، كۇيلى الىپ شىققان قوڭىر تايىن ۇيرەتىپ، جامبىل ءمىنىپ الادى. قاي-قايداعى جاستار جينالعان توي-تومالاق ىزدەپ جۇرەتىن تەنتەكتەۋ جاس بالا جىگىت قاسكەلەڭ وزەنىنىڭ بويىنداعى ورىنبەت دەگەن جانىس ەلىنىڭ ءبىر اتاسىنىڭ اۋىلىنا كەلەدى. بۇل ەل جامبىلعا ناعاشى ءتيىستى جانە سول جەردە ءبىر شىلدەحانا بولىپ، جامبىل سول ويىنعا بارادى. جامبىلدى جاسسىنا ما، جوق الدە استىنداعى تايىنا قىزىعا ما، سول ەلدىڭ بىرەۋى جامبىلدىڭ قوڭىر تايىن: «مەن تانىدىم، مىناۋ مەنىڭ قىستى كۇنى جىلدى ىققاندا جوعالعان، قوڭىر جورعا بيەمنىڭ جاباعىسى. سەن بۇرالقى قىلىپ العانسىڭ»، — دەپ جابىسادى. ءتىپتى تايدى ەر-توقىمىن الىپ تاستاپ الىپ قويادى. جالعىز بالا ەلدەن كەپ پە، ەر-توقىمدى الىپ، نە ىستەرىن بىلمەي وتىرعاندا، سول اۋىلعا الماتى جاقتان ءبىر توپ كىسى كەلەدى. بۇل كىسىلەر كىم ەكەن دەپ جامبىل كەلسە، ول الماتى جاقتان كەلە جاتقان سارىباي ەكەن. جامبىل كەلىپ، سالەم بەرەدى. سارىباي جامبىلدى تانىپ: «شىراعىم، قايدان ءجۇرسىڭ» دەپ سۇرايدى. جامبىل تايدان ايرىلماي وتىرعانىن، مىناۋ ەلدىڭ وتىرىك تانىعان زورلىعىن ايتادى. سارىباي تاي تانىدىم دەگەن كىسىنى شاقىرتىپ تەكسەرەدى. ونىڭ تايلى بيەسى بوراندا جوعالعانى راس ەكەن. جامبىل سارىبايعا: «سارەكە، باسقانى كۋا قىلمايمىن، قىستى كۇنگى ءوزىڭىز كورگەن قوڭىر جاباعى، كورسەڭىز، ءوزىڭىز دە تانيسىز»، — دەيدى. بۇل جەردە سارىبايدىڭ ەسىندە قالعان تايدىڭ تاناۋىنداعى كىشكەنە سەتىلگەن سىرعاسى تۇسەدى. سارىباي تايدى تانىعان كىسىدەن «تايىڭنىڭ نە بەلگىسى بار ەدى دەپ سۇراسا، ول، «جورعا ەدى، باسقا نە بەلگى بولادى، جاباعىعا كىم بەلگى سالادى؟» — دەيدى. سارىباي سول جەردە تايدى العىزىپ كەرسە، تايدىڭ تاناۋىنداعى سەتكەن كىشكەنە سىرعا بار ەكەن. سونى دالەل ەتىپ جامبىلدىڭ تايىن وزىنە الىپ بەرەدى.

«مەن سارەكەمنىڭ داۋ تەكسەرگەندەگى تاپقىشتىعىن ءوز داۋىمدا كەردىم. كىسىگە اشۋلانىپ ءسوز ايتپايتىن، كورگەن نارسەسىن ۇمىتپايتىن وتە تەرەڭ كىسى ەدى. سول مەنى كىشكەنە جاباعىنى كۇتكەنىمدى جاقسى كورىپ، سونىڭ تاناۋىنداعى بولمىسى بەلگىنى ەسكەرىپ، ۇمىتپاي جۇرگەنى دە وتە سىنشىل ەستىلىگى عوي»، — دەپ، جامبىل ءوزى ايتىپ وتىرادى ەكەن. سول قوڭىر تاي ەسە كەلە وتە جاقسى ات بولدى.

«سارەكەمنىڭ كۇشى مەن ادىلدىگى بولماعاندا، ورىنبەتتىڭ وراق اۋىز قۋ تاقىمى الىپ قويىپ ەدى. ءبىراق سارەكەمە ءبىر وكپەلەگەنىم، ادەيى وزىنە سەنىپ الىپ قاشقان بۇرىم سۇلۋدى العىزباي قايتارىپ بەردى. ونىسى وتە مالقوردا ساراڭدىق ەدى. جاپانىڭ مالى شاشىلىپ كەتەدى دەپ، ەلدى كەلەسىنە مەنى قايتارتتى»، — دەپ قيسىبايمەن قالجىڭداسقاندا دا ايتىپ كۇلەدى ەكەن. جامبىلدىڭ جىلقىنى جاقسى كورىپ اتشىل بولۋى — جاسىنان باستالىپ قارتايعانعا دەيىن بىرگە جاساسقان ادەتى. جامبىل ءوز ەلىنىڭ ادەتىندەگى كوكپار تارتۋعا دا كوپ شاپقان سياقتى. ويتكەنى 1920 جىلى ەل اراسىنىڭ ءبىر تويىندا بوزجورعا ات دەگەن اتىمەن ءوزى كوكپارعا شاۋىپ، قۋىپ جەتىپ تارتىسقان كىسىگە لاقتى بەرمەي، سوعان توبەلەس شىققانىن اۋىلدارى كۇنى بۇگىنگە دەيىن اڭگىمە ەتىپ ايتادى. جامبىلدىڭ تورجورعا ات دەگەن وتە بەلگىلى ءبىر جاقسى اتى بولعان. اتتىڭ كوپ جاساعانىن ءسوز قىلعاندا جامبىل اۋىلىنىڭ، جامبىل اۋدانىنىڭ اقساقال كىسىلەرى: «ءبىزدىڭ ورتادا سول جامبىلدىڭ تورجورعا اتىنان كوپ جاساعان ات جوق» دەسەدى. 27 جاسىنا دەيىن جاكەڭ ءوزى ءمىندى، سول اتىن دەيدى. سول سياقتى ءوزىن قۇرمەتتەپ ءجۇرىپ تۇرۋىنا ماشينا بەرىلگەننەن كەيىن دە: «مەن اتتى، جورعانى جاقسى كەرەمىن»، دەپ، كۇرەڭ جورعا اتتى الدىرىپ ءمىندى. جاكەڭ ولەرىنەن ءبىر جىل عانا بۇرىن بۇل اتىنا ءمىنىپ - تۇسۋىنەن توقتالدى. جامبىل جاس كەزىندە ءبىر جىل، جارىم جىل جىلقىنى دا ءوزى باعىپ، اكەسىنىڭ قوسىنا دا شىققان. مۇنى ءوز اۋىلىنىڭ اقساقالدارى ءبارى ايتادى.

---