ەكەيدىڭ قايتا قۇرالۋى
ەكەي بىتىراعاندا، كوبىرەك بارعان جەرى ىلە بويىنداعى جالايىر، ءۇيسىن ەلىنىڭ ءىشى بولادى. ول جونىندە ەكەي ىشىندەگى بۇيدالى دەگەن اتانىڭ تۇقىمى تۇتاسىمەن ىلە بويىندا بولعانى وعان دالەل. سول بۇيدالى رۋىن كوشىرىپ اكەلۋگە سارىباي قولىنا قاعاز اپەرىپ، ءوزىنىڭ ءىنىسى سارجاندى جىبەرەدى. سارجان بارىپ بۇيدالى رۋىنان بارلىق ىلە بويىنداعى ەلدى كوشىرىپ الىپ قايتادى. وسى جونىندە بۇيدالى رۋىنان شىققان مامبەتباي دەگەن اقىننىڭ ايتقان ولەڭى بار:
«سارىبايىمنان حات كەلدى،
سارىجانىم aپ كەلدى.
ەر مولدامىز كوش دەدى،
ەلىنە باس قوس دەدى.
كوشىپ شىقتىق
شەڭگەلدىنىڭ جولىمەن،
مال تۇسپەگەن سونىمەن،
جوتادا قويدى قوزداتتىق،
ءۇش شوقى مەن قوپادا.
اششىبۇلاق جانىندا،
قالي بيگە قوسىلدىق»، —
دەپ جىرلاعان. بۇل — ەكەيدىڭ ازىپ-توزىپ بىتىراپ كەتكەن ەلىن سارىبايدىڭ ۇلكەن ەڭبەكپەن باسىن قايتا قوسقانىنا ءبىر دالەل (مۇنى بىزگە ايتقان بەيسەنباي سەيىت ۇلى، «قىزىلاسكەر» كولحوزى، جامبىل اۋدانى. جاسى الپىستان اسقان قارت. 1944 جىلى اڭگىمەلەستىك).
اينالاسى 7-8 جىلدىڭ ىشىندە ەكەيدىڭ شەتتە جۇرگەن اۋىلدارى كوشىپ كەلىپ قوسىلا بەرەدى. جاز جايلاۋ، قىسقى قىستاۋ، كۇزەۋ ەل قۇرالعان سايىن تارىلا بەرەدى. وسى كەزدە قىرعىزدىڭ اتاقتى مانابى جانتاي باتىردىڭ (بۇل شابداننىڭ اكەسى) اۋىلىنا سارىباي بارادى. ونىڭ بارۋ سەبەبى: سارىباي قىرعىز بەن شاپىراشتى جەرىنىڭ اراسىن مەجەلى ەتىپ ءبولىپ العاندا، توقپاقتىڭ بەر جاعى مەن كوكايراق، كوبىن وزەندەرىن وزىنە قاراتىپ العانىن جوعارىدا ايتتىق. ءبىراز جىلدان كەيىن قىرعىزدار شۋدان وتە قونىپ، كوكايراق وزەنىن ورلەي جايلايتىن بولادى. وزىنە قاراتىپ العان جەرىنە قىرعىزدىڭ تىلدەسپەي قونىپ العانىنا نارازى بولىپ، سارىباي وسى جونىندە سويلەسۋگە بارادى. بۇل جولىندا سارىبايمەن ءسۇيىنباي دا بىرگە بارادى. ورىس قولىن تاشكەنگە دەيىن باستاپ اپارعان سارىبايدىڭ اتاعى قىرعىز ەلىنە دە ءمالىم. بۇل جونىندە جانتاي سارىبايدىڭ بۇل كەلۋىن ىشتەي قاۋىپپەن قارسى الادى. قىرعىزدىڭ ادەتى بويىنشا، بوساعادان قوناقاسىعا اكەلگەن قويدىڭ باسىن جانتاي ءوزى كوتەرىپ ۇستاپ تۇرىپ باتا سۇرايدى. ابدەن كۇتىپ قوناق بولىپ، ەندى اتتاناردا جانتاي سارىبايدىڭ قاي جونمەن كەلگەنىن، قانداي شارۋاسى بارىن سۇرايدى. سارىباي ءوزىنىڭ كەلگەن جۇمىسى ورىس ۇلىقتارىنىڭ رۇقساتىمەن قىرعىز، قازاق اراسىنا جۇرگىزگەن بولىكتەن اسىپ جايلاپ، قازاق جەرىنە ەنىپ وتىرعان قىرعىز ەلىنىڭ وزبىرلىعىن ايتىپ، جانتايدان جايلاۋدى بوساتۋدى سۇرايدى. جانتاي سارىبايدىڭ بۇل سوزىنە دۇرىس جاۋاپ بەرەدى: «ءبىزدىڭ قازاق جەرىنە داۋىمىز جوق، ورىس ۇلىعىنىڭ كەسىپ بەرگەنى راس، ءبىراق بىزگە بۇل جەردى شاپىراشتىنىڭ بولىسى انداس مال الىپ ساتتى. وتىرىك دەسە، انداستى ەرتىپ كەلىپ مالىمدى قايتارت، جەرىڭنەن كوشەمىن. بولمايدى ەكەن، بىزبەن سويلەسپە، جەردى بىزگە ساتقان انداسپەن سويلەس»، — دەيدى.
انداس اتتى دەگەن سوزدەن اسىپ سارىباي داۋ ايتپايدى دا، اتىنا ءمىنىپ ەلگە كەلەدى. انداسقا كىسى سالادى. «قىرعىزعا شاپىراشتىنىڭ جايلاۋىن جالعىز نەگە ساتاسىڭ؟ قىرعىزدىڭ مالىن قايتار، جەردى بوساتتىر»، — دەيدى. وعان انداس ەسقوجانىڭ كوپتىگىنە، بايلىعىنا سەنەدى دە جاۋاپ بەرمەيدى. وعان سارىباي وكپەلەيدى دە، ۇزىناعاشتاعى ورىس ۇلىقتارىنا كەلىپ جولىعىپ، ەسقوجادان ءبولىنىپ بولەك بولىس بولۋعا رۇقسات الادى. ەكەي، ايقىم ەلى اتانىڭ بالاسى بولىپ بىرىگىپ، ەسقوجادان بولىنەدى دە، قارعالى بولىسى اتانىپ بولەك بولىس بولادى.
ەكى بولىسقا ءبولىنىپ جازۋ-سىزۋلارى اشىلعاننان كەيىن، ەسقوجا مەن ەكەي اراسىنىڭ قونىس شەگىنە بولىك جۇرەدى. وسى بولىكتە سارىباي ەسقوجادان جەردى ويداعىداي ارتىق كەستىرىپ الادى. اسىرەسە، قاراقيا، قارا قىستاق، ۇلكەن ساز، قۇلان ساز، بوتا ساز، مايتوبە سياقتى ۇلتاندى جايلاۋدى، تاڭداۋلى قىستاۋلاردى الىپ قويادى. سارىبايدىڭ ەسقوجامەن وسى ۇلكەن ايتىس-تارتىسىنىڭ ىشىندە وزىنە سەرىك بولعان ەكەيدىڭ ادامدارى ءسۇيىنباي اقىن، جاپا، رايىمبەك، تاعى سول سياقتى جىگىتتەر بولادى.
ەكەي مەن ەسقوجانىڭ شاپىراشتى مەن دۋلات اراسىنىڭ جەر بولىكتەرى، ولاردىڭ جەر تالاسىنداعى ۋاقيعالارى تۋرالى اڭگىمە، ولەڭ تولىپ جاتىر. ولاردى بۇل جەرگە كەلتىرۋدىڭ قاجەتى دە جوق. ورىس پاتشاسىنىڭ قول استىنا قاراپ، ءاربىر اتانىڭ ۇلى اكىمشىلىك اۋماققا ءبولىنىپ وزدەرىنە جايلاۋ، كۇزەۋ، قىستاۋ، كوكتەۋ جەرلەرىن مەنشىكتەگەندە تالاي ۇلكەن جانجال، بارىمتا، ۇرىس، تالاستار بولادى. سونىڭ ءبىرى — ەل ورتاسىندا كۇنى وسى كۇنگە دەيىن اڭىز بولىپ قالعان ءبىر وقيعا. دەگەرەس سوۆحوزى مەن ۇزىناعاش پوسەلكەسىنىڭ ەكى ارالىعىندا سامسى دەگەن جەر بار. ءقازىر ول جەردە سامسى كولحوزى قونىستانعان. جەردىڭ اتى قالاي سامسى اتالدى دەپ سۇراستىرعاندا، سول كولحوزدىڭ 75 جاستاعى اقساقال مۇشەسى دوسماعامبەت الىمبەك ۇلىنىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، وسى سامسى جونىندە مىناداي اڭگىمەلەر ەستىدىك. سامسى كولحوزىنداعى وتىرعان ەڭبەكشىلەر — بۇرىنعى دۋلات ەلىنىڭ تىلەۋعابىل دەگەن رۋىنان تاراعان ەلدەر.
وسى سامسى ولكەسىنە بىرنەشە بۇلاقتىڭ سۋىن بۇرىپ اكەپ، تىلەۋعابىل ەلى توعان بايلاپ، ەگىن سالماق بولادى. سول كۇندەگى ەسقوجانىڭ جۋان اۋىلى، مىرزابەك تۇقىمىنان شىققان انداس داتقا تىلەۋقابىل رۋىن سامسىدان كوشىرىپ، توعاندى ءوزى الماق بولادى. ەكى جاق قولجيىپ، ۇلكەن توبەلەس بولادى. سول ۇرىستا تىلەۋقابىل جاعىنان سامسى دەگەن مىقتى جىگىتى ەسقوجانىڭ قولىنا جالعىز كىرىپ كەتىپ، توبەلەسىپ، بىرنەشە كىسىسىن سوققىعا جىعىپ، ءبىراق ءوزى دە كوپ تاياق جەپ سوققىعا جىعىلادى. سامسىنىڭ ەسقوجا قولىنا جالعىز كىرىپ قاتتى قايرات ىستەۋى تىلەۋقابىل جاعىنىڭ ادامدارىنا كۇش بەرگەندەي، ايانباي قيمىلداپ، ەسقوجانىڭ كىسىلەرىن توعاننىڭ پاسىنان ءتۇرىپ ايداپ شىعادى. سودان توعانعا تىلەۋعابىل يە بولىپ قالادى دا، سول توعاننىڭ اتىن باسىندا سامسى جىعىلعان دەپ جۇرەدى دە، ارتىنان سامسى اتانىپ كەتەدى. بۇل - ءبىر عانا جەر تالاسىنىڭ جايىندا بولعان اڭگىمەنىڭ ءتۇرى.
شاپىراشتىنىڭ، ونىڭ ىشىندە ەسقوجانىڭ سۇرانشى باتىرى ورىس قولىنا قىزمەت ەتىپ پراپورششيك شەنىن الۋى، سارىبايدىڭ ورىس ۇلىقتارىنا بەدەلدى بولۋى، دۋلاتتىڭ بۇل تۇستاعى ەلدەرىنە ءبىرسىپىرا ۇستەمدىك ەتكەن سياقتى. «وكتيابر» كولحوزىنىڭ مۇشەسى مولدابەك ەتىباي بالاسى — قازىردە 60 جاسقا كەلگەن، اڭگىمەشىل اقساقالدىڭ ءبىرى. ول: «وسى كۇنگى ەكەي، ەسقوجانىڭ وتىرعان جەرىندە بۇرىن دۋلات رۋلارى بولعان ەكەن. مىرزابەك، كەشكە، سۇرانشى، ساۋرىق، انداس، سارىبايلاردىڭ تۇسىندا عانا دۋلاتتان شاپىراشتى وزدەرىنە قاراتىپ العان ەكەن»، — دەيدى. بۇل جونىندە دۋلات پەن شاپىراشتىنىڭ جەر اراسى جىكتەلىپ، سۋىقتوبە، سارجازىق، قاراقيانى شاپىراشتى الىپ، دۋلاتتار كەتكەندە، دۋلاتتىڭ قورالاس دەگەن رۋىنان شىققان كىسىسى جەرمەن قوشتاسىپ:
«سارىمساقتى، سارجازىقاي جەر تابىلماس،
جاناشىر اتا رۋدان ەل تابىلماس،
كىرىن جۋىپ، كىندىك كەسكەن، سۋىقتوبەم
كوشكەن سوڭ سەنى تاستاپ كىم ساعىنباس.
قالدىڭ با، سۋىقتوبە، كەربەتەگە،
قونىسىن راس تاستاپ ەل كەتە مە.
كەسكىندى ۇل، قياپاتتى كەلىن تۇسپەي،
كوسەگەن قونىسىنا ەل جەتە مە؟»، —
دەپ، جىرلاعان ەكەن. «قايران، قويدىڭ قۇلاعى شىعىپ تۇرعان، قوپا - اي!» — دەپ، ءماتىبۇلاققا ءتيىپ تۇرىپ جىلاعان ەكەن دەيدى.
مىنەكي، جامبىل اۋىلدارى حان، جامبىل تاۋلارىنان قايتا سەرپىلىپ كوشىپ كەلىپ، ءوز ەلىنە ورنىققاندا، ەكەي، ەسقوجانىڭ، شاپىراشتى، دۋلاتتىڭ قونىس جايى ۇلكەن كۇرەس-تارتىستا بولعان كەزى بولادى. جەر تالاسىندا جامبىلدىڭ ءوز اكەسى جاپا دا، ونىڭ ءىنىسى جادىرا دا تالاي ۇرىس-جانجالدىق ىشىندە بولىپ قايرات ىستەيدى. جوعارىدا ايتىلعان سامسى توبەلەسىندە سامسىنى ۇرىپ اتتان تۇسىرگەن وسى ەكەي جىگىتتەرى، ونىڭ ىشىندە جاپا دا بار دەگەن ءسوزدى ايتادى. ءبىراق سامسى ءولىپ كەتسە، قاندى قول بولۋدان قورقىپ، ولار ەشكىمگە ايتپاعان ەكەن. ال سوعىستىڭ ىشىندە بولۋى راس دەيدى. جەر اراسىن جىكتەۋدە بولىس-بولىسقا ءبولىنۋدىڭ ۇلكەن ورنى بولعان. مىسالى، سارىباي باستاعان ەكەي ەلى ەسقوجادان بولىنگەندە، جەرگە يە بولىپ شەكاراسىن بەلگىلەپ الۋ ءۇشىن بولىنگەن سياقتى. ويتكەنى شاپىراشتى العاشقىدا «دوڭگەلەك بولىس» بولىپ تۇرعاندا، ەسقوجا تۇقىمىنىڭ جۋاندارى وزدەرى بولىس بولىپ جايلاۋدى، كۇزدەۋدىڭ، قىستاۋدىڭ جاقسى جەرىن باۋىرىنا باسىپ، كوپ زورلىق ىستەگەن. ەكەيدىڭ ءبولىنۋى دە وسى زورلىقتان قۇتىلۋدىڭ ءبىر ءادىسى بولعان. ەسقوجادان قارعالى بولىسى ءبولىنىپ، ەكەي، ايقىم ءبىرسىپىرا ۋاقىتقا دەيىن بىرگە بولىستاس بولىپ ءجۇر ەكەن. بۇل جوندە سارىبايدىڭ مىنانداي ولەڭى بار:
«بارلىق ەكەي سەگىز ءجۇز سەكسەن بەس ءۇي،
قويدالىنىڭ بالاسى كۇرتىباي بي.
توعىز جىلداي بەكەتتە شوشقا باققان،
امانبايدا بولىپتى ايتەكە بي.
قالقامان، قاراسازدان كەتتىڭ - اۋ،
قار جاۋعاندا جاتۋشى ەڭ بيە ساۋىپ،
ءعارىپ پەنەن قاسەرگە جاقسى-اق ەدى،
وبالىڭ قالدى عوي، اتەن، ساۋرىق».
اتەن، ساۋرىق دەگەن قالقامان رۋىنىڭ اتقا مىنەر كىسىلەرى ەكەن. ايقىم ەكەيدەن ءبولىنىپ ەكى بولىسقا شىعاردا قالقامان رۋى: «ەكەيدەن بولىنبەيمىز، وسىندا قالامىز»، — دەگەندە، بولماي ەلدى باستاپ كوشكەن وسى ەكەۋى ەكەن. قاراساز دەگەن جەر بۇرىن قالقاماننىڭ قونىسى بولسا كەرەك. ەكەي مەن ايقىم بولىنگەندە، قاراساز ەكەيگە قاراپ قالادى. سودان بارىپ قالقامان قاراسازدى تاستاپ، ايقىم بولىسىنا كەتكەندىكتەن ايتىلعان ءسوز.
ەسقوجا — سۋىقتوبە، اقتاستى، قاراقيا، قاراقىستاق وزەندەرىنىڭ بويىن جايلاپ، ەكەي، جەلدىساي، مايتوبە، قۇلانساز، ۇلكەنساز، سارجازىقتى جايلاپ، كوكتوبە، بوتاساز، ۇياقارمان، قارعالى، الاياق بويلارىن ايقىم، قالقامان جايلاپ، جاز بولعاندا قاناتتاسا وتىرىپ الىپ، جايلاۋ تالاسىپ تا تالاي رەت سوعىسىپ ارپالىسقان اڭگىمەلەرى بار كورىنەدى.
ەكەي مەن ەسقوجا اراسى جەر تالاسىنان كوپ شيەلەنىسەدى. جوعارىدا ايتقان جەر شەكارالارىنا تالاسىپ، الدەنەشە رەت قول جيناپ تا سوعىسىپ كورگەن. ورىس ۇلىقتارىنا شابىسۋ، ارىزداسۋ، جالا جابۋ، ءبىرىن ءبىرى كورسەتۋ دەگەن قاپتاپ كەتەدى. ءبىراق ودان ەسقوجا ءماز ەش نارسە شىعارىپ وندىرە قويمايدى. كوبىنەسە قارا باقان سويىلعا سۇيەنىپ قول كۇش ىستەي بەرەدى.
ءسويتىپ جۇرگەندە، ەسقوجامەن اراسىندا ۇلكەن توبەلەس بولادى. وسى توبەلەستە ەسقوجا ادامدارى ەكەيگە پالە سالىپ، جەردەن كەتىرۋ ءۇشىن، كوتەي دەگەن ولمەلى شالدى وزدەرى ۇرىپ ولتىرەدى دە، ەكەي ءولتىردى دەپ قالاعا كىسى شاپتىرادى. بۇل سوعىستا ەسقوجامەن توبەلەسكەن ەكەيدىڭ ءالتي، قوساي دەگەن اۋىلدارىنىڭ جىگىتتەرى بولادى. ولار ەسقوجانىڭ جالا جاپپاق بولعان قۋلىعىن ايتىپ سارىبايعا كەلەدى. سوندا وتىرىپ سارىباي:
«اۋىلىمنىڭ اقساقالى اشىقبايدى،
ەسقوجا تاستاپ كوشتى ساسىقبايدى،
كوتەي ولسە، شۇيگىسىن كوردەن كورگە،
ەكى سۇيەم ەكەي ءبىر اسىقپايدى»، —
دەيدى.
مىرزابەك تۇقىمدارى (ەسقوجا رۋى) ولمەلى شالدى وزدەرى ءولتىرىپ، جالاسىن ەكەيگە جاۋىپ پالە سالىپ وتىرعانىن، جەردى باسىپ قالماق بولعانىن انىقتاپ ءبىلىپ وتىرعان سارىباي وسى سەزدى ايتۋى ەكەيدىڭ ادامدارىنا ۇلكەن قايرات بولادى. وسىنىڭ ارتى ۇلان-اسىر داۋ بولادى. قالادان دارىگەر شىعىپ كوتەيدى سويادى. بار كۋالار مەن بولعان وقيعانىڭ جايىمەن تەرگەلىپ كەلگەندە، كوتەيدى ولتىرگەننەن ەكەي رۋى امان بولادى دا، ەسقوجا كىسىلەرى وزدەرى جاۋاپتى بولىپ قالادى. وسىنىڭ ءوزى ەسقوجا ادامدارىنىڭ ەكەيدەن بەتىن قايتارادى.
ءار جەرگە بىتىراعان ەكەي رۋى قايتا قۇرالعاندا، ءومىر ءسۇرۋ، شارۋاشىلىق جاعىنان باسقا ەلدەردەن ۇلگى دە الا قايتادى. ەكەيدىڭ قوسان دەگەن اتاسىنىڭ بالاسى العاشقى بىتىراپ كەتكەندە، البان ىشىنە، تەكەس وزەنىنىڭ بويىنا كوشىپ بارادى. تەكەسكە جاقىن جاركەنت قالاسى، قاپالداعى ورىس پوسەلكەلەرى ەڭبەكشىلەرىنىڭ ەگىن سالۋ، ءۇي سالىپ مەكەندەۋ سياقتى ونەرلەرىن ۇيرەنىپ، قايتادان ءوز ەلدەرىنە كوشىپ كەلگەندە، ازداپ تۇقىم الا قايتادى. مىسالى، قوساي رۋىنىڭ نۇرىمبەت دەگەن كىسىسى تەكەستەن قايتا كوشكەندە، جاركەنتتەگى ەگىنشى ويعىرلاردان ءبىر تاقيا تارى الىپ قايتادى. سونان قاراقىستاقتىڭ باس جاعىنداعى قىزىلاۋىز دەگەن بۇلاقتان توعان بايلاپ، سول تارىنى سالادى. سودان العاشقى جىلى ەكى قاپ الادى. بۇل تارىنى ەككەن جىلدارى 1860 جىلداردىڭ شاماسى سياقتى. ويتكەنى نۇرىمبەتتىڭ بالاسى سارى: «سول ەگىندى سالعاندا ون ءتورت جاسار ەدىم، اكەم جالعىز اعاش سوقانى ءوزى ۇستاپ، قوستى مەن ايداپ ەدىم»، — دەيدى ەكەن. ال سارى جامبىلمەن تۇيدەي قۇرداس ەكەن. وسى ەسەپتەن قاراعاندا، بۇل بۇدان 85-86 جىلدار شاماسى بۇرىن بولعان.
ەكەي رۋىنىڭ، ءتىپتى، وسى الاتاۋ الابىنداعى شاپىراشتى دۋلاتتىڭ كوشكەن ەلدەرىنىڭ ىشىندە ەڭ العاش جەر تىرناپ، ەگىن سالعان، بۇلاقتىڭ سۋىن بوگەپ، ەگىن سۋارعان — وسى نۇرىمبەت بالاسى سارى. كەيىنگى شال بولعان كەزىندە اڭگىمە ەتىپ ايتىپ وتىرادى ەكەن: «وسى ەلدىڭ وسى كۇنگى ەگىپ جۇرگەن تارىسى — سول ءبىزدىڭ تەكەستەن اكەلگەن ءبىر تاقيا تارىمىزدىڭ تۇقىمى. ءبىز العاشقى اكەلگەندە باس بارماقتاي ۇلكەن بولۋشى ەدى. ءقازىر كەپ ەگىلىپ، پۇشەكتەنىپ كىشىرەيىپ كەتتى»، — دەيدى ەكەن. العاشقى ەگىندى سالعاندا سارىنىڭ اكەسى توراڭعىنىڭ ءتۇبىرىن ءتىس قىلىپ، ەكى تۇيەگە مويىناعاشپەن بايلاپ، سونىمەن جىرتقان ەكەن. بۇل الاتاۋ باۋىرىنداعى كوشپەلى ەلدىڭ ەڭ العاش ەگىن كاسىبىن باستاۋ كەزىندەگى ەگىنشىسىنىڭ ءبىرى وسى بولىپتى.
You Might Also Like
-
ءبىز جوعارىدا جامبىلدىڭ ءوز اتاسى شاپىراشتى ىشىندە ەكەي اتانادى دەدىك. ەكەي جونىندە تولىپ جاتقان ءسوز بار. ءبىراق ولاردىڭ ءارقايسىسى ايتىلعان ورنىنا قاراي اڭگىمەنىڭ ءار جەرىنەن كەزدەسىپ، مۇمكىن بولعاندا ...
-
جامبىلدىڭ اكەسى جاپا 1899 جىلدىڭ شاماسىندا 87 جاسىندا كوپ جاساپ ولگەن كىسى. جاپا، جادىرا، مايكە جانە قازىباي — تورتەۋى ىستىباي بالاسى دەپ ءبىز جوعارىدا ايتقانبىز. ىستىباي بالالارى، ەكەي بىتىرا...
