InfoHub Logo

جاڭگىر حان (1801-1845) — بوكەي ورداسىنىڭ سوڭعى حانى، ءابىلحايىر حاننىڭ شوبەرەسى، نۇرالى حاننىڭ نەمەرەسى، بوكەي حاننىڭ ۇلى. گەنەرال-مايور، شىن اتى — جيھانگەر. 1815 جىلى اكەسى مۇراگەرلىك سالتقا سايكەس حاندىق تاقتى جاڭگىرگە بەرگەن. الايدا، جاڭگىر حان جاس بولعاندىقتان، بوكەيدىڭ تاپسىرۋى بويىنشا حاندىقتى بوكەيدىڭ ءىنىسى شىعاي سۇلتان باسقارادى.

1823 جىلعا دەيىن جاڭگىر استراحان گۋبەرناتورى اندرەيەۆسكييدىڭ ۇيىندە تاربيەلەنىپ، ەۋروپاشا ءبىلىم الادى. سول جەردە حاندىقتى اكىمشىلىك تۇرعىدان باسقارۋ ادىس-تاسىلدەرىن ۇيرەنەدى. 1823 جىلدان باستاپ بيلىك حان تاعىنىڭ زاڭدى مۇراگەرى جاڭگىردىڭ قولىنا كوشەدى. بوكەي ۇلى جاڭگىر حان بيلىك قۇرعان كەزەڭدە ساياسي جاعداي شيەلەنىسىپ تۇر ەدى. سول تۇستاعى باسقارۋ مەن جەر بولۋدە جىبەرىلگەن كەمشىلىكتەرگە وراي، ول حالىققا قارسى ءبىر قاتار ارەكەتتەرگە بارۋعا ءماجىبۇر بولدى. بۇل جاعدايدى رەسەي قازاق حاندىعى اۋماعىن وتارلاۋ ماقساتىندا ۇتىمدى قولدانا بىلگەن. قازاق حالقى ءۇشىن نەگىزگى ەكونوميكالىق شەكتەۋلەردىڭ ءبىرى قازاقتارعا كاسپيي تەڭىزى، جايىق پەن ەدىل وزەندەرىنىڭ جاعالاۋلارىنداعى اۋماققا قونىس اۋدارۋعا تىيىم سالىنۋى ەدى. شارۋانىڭ بۇل وزەندەردەن بالىق اۋلاۋعا جانە مال سۋارۋعا قۇقى جوق بولعان.

جاڭگىر حاننىڭ جۇرگىزگەن ساياساتىنىڭ اقىرى ي.تايمانوۆ پەن م.وتەمىسوۆ (1836-1837) باستاعان شارۋالار كوتەرىلىسىنە اكەلىپ سوقتىردى. بۇل كوتەرىلىستىڭ نەگىزگى سيپاتى رەسەي وتارلاۋشىلارى مەن فەودالدار ساياساتىنى جاسالعان قارسىلىق ەدى. جاڭگىر حان كوتەرىلىستى رەسەي اسكەرىنىڭ كومەگىمەن باسىپ تاستايدى. ورىس گۋبەرناتورىنان اكىمشىلىك باسقارۋ ادىستەرى بويىنشا العان دارىستەرى جاڭگىردىڭ جۇرگىزگەن ساياساتىنا ۇلكەن ىقپال ەتتى. حاندىقتى باسقارۋ قۇرىلىمىندا ول ءبىرقاتار رەفورمالاردى جۇزەگە اسىردى. بيلىك جۇرگىزۋدى باسقاراتىن جۇيەگە رۋحانيات قىزمەتى — احۋن (قاجى) ەنگىزىلدى. احۋننىڭ نەگىزگى ءبىلىمى حاندىقتا رۋحاني ءبىلىم بەرۋ بولدى. بۇل رەفورمالار بارىسىندا رۋحاني قىزمەتكەرلەر سانىنىڭ وزگەرۋى ورىن الدى. سونىمەن بىرگە مۇسىلمان مەكتەپتەرى مەن مەدرەسەلەردىڭ سانىن كوبەيتتى. جاڭگىر حان بيلىك ەتكەن تۇستا بوكەي ورداسىندا 1832 جىلى ساۋدا جارمەڭكەسى (حان جارمەڭكەسى) ۇيىمداستىرىلىپ، دارىگەرلىك بولىمشە، 1938 جىلى ءدارىحانا، مۇراعات اشىلىپ، حاندىقتىڭ العاشقى كارتاسى جاسالىندى.

جاڭگىردىڭ باسقارۋىمەن بوكەي ورداسىندا قازاقتىڭ شەبەرلەرى جاساعان اسا قۇندى اسكەري قارۋ-جاراقتار ساقتالاتىن مۇراجاي قۇرىلعان. جاڭگىر حان ساۋاتتى ادام بولعان. ول اراب، پارسى،ورىس، تاتار، نەمىس تىلدەرىن جاقسى بىلگەن. 1841 جىلى وردادا جاڭگىر حان ءوز قاراجاتىنا جوعارى مەكتەپ اشىپ، م.باباجانوۆ، م.بەكمۇحامەدوۆ، ك.شىعايەۆ، تاعى باسقالار ءبىلىم العان. سول جىلى جاڭگىر بوكەي ۇلى قازان ۋنيۆەرسيتەتى جانىنداعى عىلىمي كەڭەسكە قۇرمەتتى مۇشە بولىپ سايلانىپ، 1843 جىلى گەنەرال-مايور اتاعىن الادى. جاڭگىر حان اسىل تۇقىمدى جىلقىلاردى وسىرۋمەن اينالىسقان. ول قازاق شەجىرەسىن جيناۋمەن، حالىقتىڭ ادەبي شىعارمالارىمەن شۇعىلدانىپ، ءوزى دە كوپتەگەن ەپيكالىق تۋىندىلار جازعان. 1844 جىلى قازاندا جاڭگىردىڭ «مۇحتاسار ال-فيكعايات» اتتى ەڭبەگى جارىق كورگەن. جاڭگىر حان تۇسىندا بوكەي ورداسىندا باسقارۋدىڭ جاڭا جۇيەسى ەنگىزىلىپ، حاندىق بيلەر باسقارعان 12 اكىمشىلىك ورتالىققا بولىنەدى. بيلەر مەن حاندار كەڭەسى، تارحاندار ينستيتۋتى قايتا قۇرىلعان.

جاڭگىر حان ەكى مەملەكەت سۋبەكتىلەرى اراسىنداعى ەكونوميكالىق قاتىناستارعا ءبىرقاتار وزگەرىستەر ەنگىزدى. ول وتىرىقشى ءومىردى جاقتادى، سوندىقتان دا بۇل پروسەستىڭ ءورىس الۋى ءۇشىن جەرگە جەكە مەنشىكتى ەنگىزگەن. ول سالىق جيناۋدى كۇشەيتۋ باعىتىندا دا ءبىرقاتار ىستەر اتقاردى. مەملەكەتتىك ساۋدا ساياساتى تاۋار  اينالىمىنىڭ كولەمىن ەڭ جوعارى جەڭگەيگە دەيىن كەڭەيتۋ جانە كوپەستەردىڭ اعىلىپ كەلۋى ءۇشىن جارمەڭكەلەر ۇيىمداستىرۋ باعىتىندا جۇرگىزىلدى.

1845 جىلى جاڭگىر حان كەنەتتەن بەلگىسىز جاعدايدا قايتىس بولعان. ول بوكەي ورداسىنىڭ ءۇشىنشى جانە ەڭ سوڭعى حانى بولدى. ودان كەيىن حاندىق بيلىك مۇراگەرگە بەرىلمەي قالدى. باسقارۋدىڭ جاڭا قۇرىلىمى — ۋاقىتشا كەڭەس رەسەي يمپەرياسىنىڭ بوكەي ورداسىن باسقارۋ قۇرالى بولدى.

---