جاندىكتەر
جاندىكتەر، ناسەكومدار — بۋىناياقتىلار تيپىنە جاتاتىن ومىرتقاسىز جانۋارلار كلاسى. قازبا قالدىقتارى ديەۆون كەزەڭىنەن بەلگىلى. فيلوگەنەتيكالىق شىعۋ تەگى كوپ اياقتىلارعا جاقىن، ارعى تەگى ساقينالى قۇرتتار دەپ ەسەپتەلىنەدى. جەر شارىندا كەڭ تاراعان، ءبىر ميلليونداي ءتۇرى انىقتالعان (بارلىعى ءبىر جارىم — ەكى ميلليون ءتۇرى بولۋى مۇمكىن).
جاندىكتەر ەكى كلاسس تارماعىنا بولىنەدى: العاشقى قاناتسىز جاندىكتەر جانە قاناتتى جاندىكتەر. قازاقستاندا ەكى كلاسس تارماعىنا جاتاتىن 28 وتريادى، 550-دەن استام تۇقىمداسى بار. بۇلاردىڭ دەنە تۇرقى بىرنەشە مم-دەن (ەڭ مايداسى تريحوگرامما — 0،2 مم) 33 سم-گە دەيىن جەتەدى. جاندىكتەردىڭ ەڭ باستى ەرەكشەلىگى: دەنەسى 3 بولىمنەن (باس، كەۋدە جانە قۇرساق) تۇرادى. دەنەسىن تىعىز كۋتيكۋلا (ەپيتەليي كلەتكالارىنان بولىنەتىن تىعىز قابىقشا) جاپقان. باسىندا ەكى كۇردەلى فاسەتتىك كوزدەرى، قاراپايىم مايلا كوزشەلەرى، ەكى مۇرتشاسى بولادى. اۋىز قۇرىلىسى قورەكتەنۋ ادىسىنە قاراي بىرنەشە توپقا بولىنەدى.
ينەلىكتەر، تاراقاندار، داۋىتتەر، قوڭىزداردىن اۋزى — كەمىرۋگە؛ كوبەلەكتەر، شىبىنداردىڭ اۋزى سۇيىق قورەكتى سورۋعا؛ وسىمدىكتەردىڭ شىرىنىمەن جانە ادامنىڭ، جانۋارلاردىڭ قانىمەن قورەكتەنەتىن ماسا، بيت، قاندالا، سيكادا، ت.ب. اۋزى شانشىپ سورۋعا بەيىمدەلگەن؛ كەيبىر تۇرىندە اۋزى (بوگەلەك، بىركۇندىكتەر) بولمايدى. جاندىكتەردىڭ جۇرۋگە، جۇگىرۋگە (تاراقان، قونىزدار، ت.ب.). سەكىرۋگە (شەگىرتكە، شەكشەك، بۇرگەلەر)، جۇزۋگە (جۇزگىش قوڭىزدار، ت.ب.)، قازۋعا (بۇزاۋباس، ت.ب.). جەمىن ۇستاۋعا (ءداۋىت، ت.ب.)، گۇل توزانىن جيناۋعا (بال اراسى) بەيىمدەلگەن اياقتارى، ورتاڭعى جانە ارتقى بۋىنىندا ءبىر-بىر جۇپ قاناتتارى بار. تەك قوسقاناتتىلاردا ارتقى كەۋدە بۋىنىنداعى قاناتتارى — ىزىلداۋىققا اينالعان.
جاندىكتەردىڭ باسىم كوپشىلىگىندە ۇشۋعا ەكى جۇپ قاناتتارىن كوبەلەكتەر، ينەلىكتەر، تورقاناتتىلار، ت.ب.)، كەيبىر ءتۇرى تەك ارتقى جۇبىن (قوڭىزدار، ت.ب.) عانا قاعادى. قۇرساعى كوپ بۋناقتى، كەيبىر تۇرىندە 11 بۋناقتى. قۇرساعىندا اياعى بولمايدى، ءبىراق ولاردىڭ قالدىقتارى رۋديمەنت (جۇمىرتقا سالاتىن مۇشەسى نەمەسە شانشارى، ەركەگىندە — جىنىس مۇشەسى) تۇرىندە ساقتالعان. بۇلشىق ەتتەرىنىڭ جيىرىلىپ-جازىلۋى باس ميىمەن تىعىز بايلانىستى جانە بۇلشىق ەتتەن بولىنەتىن جيىرىلعىش بەلوك – اكتوميوزين اسەر ەتەدى.
جاندىكتەردىڭ اسقورىتۋ جۇيەسى الدىڭعى، ورتاڭعى، ارتقى ىشەكتەن جانە سىلەكەي بەزدەرىنەن تۇرادى. ولار قورەگىنە قاراي فيتوفاگتار (وسىمدىك قورەكتىلەر)، جىرتقىشتار، وسىمدىك شىرنەسىمەن قورەكتەنەتىندەر، نەكروفاگتار (ولەكسەمەن قورەكتەنەتىندەر)، ساپروفاگتار (باسقا جانۋارلاردىڭ ولەكسەسىمەن قورەكتەنەتىندەر)، قان سورعىشتار. ت.ب. بولىپ بولىنەدى. جاندىكتەر اتموسفەرالىق اۋانى — تراحەيا (كەڭىردەك) جۇيەسىمەن جۇتادى، ال سۋدا تىرشىلىك ەتەتىن دەرناسىلدەرىندە ەكىنشى رەتتىك تراحەيا نە كۋتيكۋلالى جەلبەزەك داميدى.
جاندىكتەردىڭ دەنە تەمپەراتۋراسى تۇراقسىز ولار سالقىنقاندى جانۋارلار توبىنا جاتادى. قان اينالۋ جۇيەسى ناشار دامىعان. ول جۇرەك پەن ارقا قولقاسىنان قۇرالعان. جۇيكە جۇيەسى باس ميى، جۇتقىنشاق استى گانگليا جانە قۇرساق جۇيكە تىزبەگىنەن قۇرالعان. جاندىكتەردە سەزىم مۇشەلەرى جاقسى دامىعان. ولار ءار ءتۇرلى مەحانيكالىق، حيميالىق، دىبىستىق، كورۋ، ەستۋ، تەرىنىڭ سەزۋ قابىلەتى، ت.ب. كوپتەگەن تىتىركەنۋلەردى قابىلداي الادى. جاندىكتەر دارا جىنىستىلار جانە ولاردا جىنىس ءديمورفيزمى ايقىن بايقالادى. بۇلاردىڭ ونتوگەنەزى ەكى كەزەڭنەن وتەدى: تولىق تۇرلەنىپ داميتىندار جانە شالا تۇرلەنىپ داميتىندار. جاندىكتەردىڭ بيوسەنوز تۇراقتىلىعىن ساقتاۋدا ايرىقشا ماڭىزى بار. ولاردىڭ ىشىندە كوپتەگەن اۋىل شارۋاشىلىعى مەن ورمان زيانكەستەرى دە جەتكىلىكتى.
قازاقستاندا ءار ءتۇرلى قوڭىركوبەلەكتەر، استىق قوڭىر كوبەلەگى، جاپىراق شيراتقىشتار، ءمۇر كوبەلەكتەر، وسىمدىك بيتتەرى، جاپىراق جەگىلەر، ت.ب. — زياندى جاندىكتەر؛ بيت، بۇرگە، ماسا، شىركەي، سونا، ت.ب. - قان سورعىش جاندىكتەر؛ تاراقان، ءۇي قارا شىبىنى، سەسە شىبىنى، ت.ب. - اسا ءقاۋىپتى اۋرۋ قوزدىرعىشىن تاراتاتىن جاندىكتەر؛ بال اراسى، تۇت جىبەك كوبەلەگى سياقتى پايدالى جاندىكتەر كەزدەسەدى. سونىمەن قاتار ارا، كوبەلەك، ت.ب. جاندىكتەر وسىمدىكتى توزاڭداندىرادى؛ قۇمىرسقا، قوڭىز دەرناسىلدەرى توپىراقتى قوپسىتادى. جاندىكتەردىڭ سيرەك جانە جويىلىپ بارا جاتقان 200-دەي ءتۇرى (تيان-شان اپپولونى، اسەم بارىلداۋىق قوڭىز، ماحاون، سارى كوبەلەكتىڭ كەيبىر تۇرلەرى، ت.ب.) قورعاۋعا الىنىپ، قازاقستاننىڭ «قىزىل كىتابىنا» ەنگىزىلگەن.
وقۋعا كەڭەس بەرەمىز:
گەسسەن شىبىنى
كوبەلەكتەر جايلى بىرنەشە دەرەك
جۇلدىزقۇرتتاردىڭ سۇلۋ كورىنىسى
You Might Also Like
-
جۇگەرى، مايس — استىق تۇقىمداسىنا جاتاتىن ءبىر جىلدىق شوپتەسىن وسىمدىك. العاش ورتالىق جانە وڭتۇستىك امەريكادا تارالعان. مەكسيكادا ءبىزدىڭ زامانىزدان بۇرىنعى 5200 جىلى شاماسىندا ەرتەدەگى ماييا مەن...
-
جاۋعاش قىرباس ۇلى (1738-1787) — ابىلاي حاننىڭ بەلگىلى مامىلەگەرلەرىنىڭ ءبىرى، اتاقتى باتىر، قولباسشى، ءوز ءداۋىرىنىڭ كورنەكتى قايراتكەرى. شىققان تەگى — ۇلى ءجۇزدىڭ دۋلات تايپاسىنىڭ بوتپاي رۋ...
