InfoHub Logo

بىزگە تۇگەل بولماسا دا كەلىپ جەتكەن قازاق ادەت-عۇرىپ قۇقىعىنىڭ ءىرى جيناقتارىنىڭ ءبىرى — تاۋكە حاننىڭ "جەتى جارعى" زاڭى. ءبىراق بىزگە بۇل زاڭ جيناعىنىڭ XIX عاسىردا گ. سپاسسكيي مەن ا.ي. ليەۆشين جازىپ قالدىرعان كەيبىر فراگمەنتتەرى عانا جەتكەن. دەگەنمەن دە، XVIءىى-حىح عاسىرلارداعى قازاق قوعامىندا قولدانىلعان قۇقىقتىق نورمالاردىڭ ءاناليزى كەيبىر زەرتتەۋشىلەرگە "جەتى جارعى" جەتى بولىمنەن قۇرالعان دەگەن نەگىز بەرەدى. ولار:

1) جەر داۋى؛
2) جەسىر داۋى؛
3) نەكە-وتباسى قاتىناستارىن رەتتەيتىن قۇقىقتىق نورمالار؛
4) سوتتا ءىس جۇرگىزۋ ءتارتىبىن رەتتەيتىن قۇقىقتىق نورمالار؛
5) اسكەري ءىس جانە مەملەكەتتى باسقارۋ سالاسىنداعى قۇقىقتىق نورمالار؛
6) ايىپ تولەۋدى كوزدەيتىن قىلمىستىق قۇقىق نورمالارى؛
7) قۇن تولەۋدى كوزدەيتىن قىلمىستىق قۇقىق نورمالارى.

"جەتى جارعى" زاڭ جيناعىن جاساۋعا قازاقتىڭ اتاقتى تولە بي، قازىبەك بي، ايتەكە بي، ت.ب. قاتىسقاندىعى تاريحتان بەلگىلى. "جەتى جارعى" ادام قۇكىقتارىن قورعاۋداعى ەرەكشە قۇقىقتىق قۇجات بولىپ تابىلعاندىعىندا داۋ جوق.

قازاق ادەت-عۇرىپ قۇقىعى بيلەر سوتىنىڭ پراكتيكاسىمەن تولىقتىرىلىپ وتىردى. پرەسەدەنتتىك قۇقىق - زەرتتەۋدىڭ قىزىعۋشىلىق تۋدىراتىن وبەكتىلەرىنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى، ول ناقتى ءىس بويىنشا ءبيدىڭ شىعارعان شەشىمى جانە ول بۇدان بىلاي ۇقساس ىستەردى شەشۋدە باسشىلىققا الىندى. قازاقتا اۋىر داۋلاردى وڭاي شەشكەن بيلەر بولدى. ول تۋرالى قازاقتا "ەردىڭ قۇنىن ەكى اۋىز سوزبەن شەشكەن" دەپ بيلەر جايىندا ايتىلعان فولكلورلىق دەرەكتەر كوپ. اسىرەسە مۇنداي شەشىمدەردى مايقى بي، ەدىگە بي، تولە بي، قازىبەك بي، ايتەكە بي، ت.ب. بيلەردىڭ پراكتيكاسىنان كوپ كەزدەستىرۋگە بولادى. ءتىپتى اتاقتى بيلەردىڭ بيلىكتەرى (ۇكىمدەرى) ۇقساس ىستەردى قاراعاندا مىندەتگى باسشىلىققا الىنىپ وتىراتىن بولعان. بيلەر سوتى پراكتيكاسىنىڭ مۇنداي سوت پرەسەدەنتى ادەت-عۇرىپ قۇقىعىنىن باستاۋلارىنىڭ بىرىنە اينالدى. وعان، مىسالى "تاپقان قۋانادى، تانىعان الادى،" "قانجىعا تون ساقتايدى، تون جان ساقتايدى،" "تۇساۋ ات ساقتايدى، ات ەر ساقتايدى، ەر ەل ساقتايدى،" "قارا حالىققا حان يە، قارا جەرگە حالىق يە،" "باس كەسپەك بولسا دا، ءتىل كەسپەك جوق" ت.ب. سوزدەرى كوپتەگەن بيلەردىڭ داۋلى ءىستى شەشكەندە قولدانىپ، كەيىنگى بيلەرگە وسيەت رەتىندە قالدىرۋىن ەرەكشە اتاپ ايتۋعا بولادى.

قازاق ادەت-عۇرىپ قۇقىعى ۇنەمى قالىپتاسىپ، دامىپ وتىردى. بارلىق ادەت-عۇرىپتار قۇقىقتىڭ ماڭىزدى قاينار كوزى بولىپ تابىلاتىن بيلەر سوتىنىڭ پراكتيكاسىمەن (ءبيدىڭ بيلىگى) تولىقتىرىلىپ، وزگەرتىلىپ وتىردى. بيلەردىڭ شەشىمدەرى XIX گاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنا دەيىن اۋىزشا سيپاتتا بولدى. ولار كوبىنسسە فولكلورلىق دەرەكتەردەن كورىنىس تاپتى. XIX عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنان باستاپ بيلەردىڭ ۇكىم-شەشىمدەرىنىڭ قىسقاشا مازمۇنى جازىلعان كىتاپتار ەنگىزىلگەن ەدى. بيلەر سوتىنىڭ ۇكىمدەرى كەيدە جازباشا قۇجات تۇرىندە جەكە رەسىمدەلەتىن.
قازاق دالاسىنداعى سوتتىق پرەسەدەنتتەرگە بيلەر القالى تۇردە قاتىساتىن. بيلەر شەشىمىمەن قابىلدانعان ۇكىمدەر بيلەر سوتىنىڭ پراكتيكاسىندا ۇقساس ىستەردى شەشۋدە باسقا بيلەر ءۇشىن ۇلگى قىزمەتىن اتقارعان. بيلەر داۋعا ۇكىم ايتقان كەزدە مايقى بي، ەدىگە بي، تولە بي، قازىبەك بي، ايتەكە بي، ت.ب. اتاقتى بيلەردىن شەشىمدەرىنە سىلتەمە جاسايتىن. مۇنىڭ ءوزى قازاق ادەت-عۇرىپ قۇقىعىنداعى سوتتىق جۇيەنىڭ وتە جوعارى دەنگەيدە بولعاندىعىنىڭ كورىنىسى، سەبەبى داۋلى ءىستى القالى تۇردە قاراستىرعان كەزدە بەلگىلى ءبىر قۇقىق بۇزۋشىنىڭ كىنالى-كىناسىزدىگىن انىقتاۋ وڭايىراق.

قازاق ادەت-عۇرىپ قۇقىعىنا ءبىر جاعىنان، ەلەۋلى اسەر ەتكەن جانە ەكىنشى جاعىنان ونىن قاينار كوزدەرىنىڭ ءبىرى بولعان — شاريعات نورمالارى. "جەتى جارعىدا" شاريعاتكا بايلانىستى بىرنەشە قاعيدالار بولدى. ماسەلەن، وندا "كۇدايعا ءتىل تيگىزگەن ادام (7 ادام كۋالىك بەرسە) تاسپەن اتىپ ولتىرىلەدى، وزگە دىنگە ءوتىپ كاپىر بولعان ادام مال-مۇلكىمەن ايدالادى" دەگەن ەرەجەلەر بولدى جانە ولاردىن ورىندالۋى قاتاڭ باقىلانىپ وتىردى.

دەگەنمەي شاريعات نورمالارى قازاق قوعامىندا ەرەكشە ارتىقشىلىق جاعدايعا جەتە المادى. ولار كوبىنەسە ادەت-عۇرىپ قۇقىعىمەن تۇتاستىقتا بولدى. شاريعات نورمالارىنىڭ ىقپالى اسىرەسە قازاقستاننىڭ وتىرىقشى اۋداندارىندا ۇلكەن بولدى.

وقۋعا كەڭەس بەرەمىز:

جەتى جارعى

بيلىك اقى

دالا زاڭدارى

---