«ءجانتاسىلىم» تۋرالى
(استارى تىكەندى ساياساتتىڭ قازاق دالاسىنداعى جەمىسى تۋرالى شىعارما جايىندا)
ساياسات — قۇرباندىقسىز جۇزەگە اسىرىلۋى دا مۇمكىن. ال ءاۋ باستا قۇرباندىققا، قياناتقا نەگىزدەلگەن استارلى، وتارلاۋ ساياساتى جەر شارىنىڭ زەرلى بەلدىگىندەي كوز تارتقان، قازاقتىڭ سارى بەلدەۋ كيەلى سايىن دالاسىنا كوز سۇعىن قاداپ، ءىشى-تىسىن ابدەن زەرتتەپ، بىلەك سىبانا، ويىنداعىسىن ىسكە اسىرۋعا توتەلەپ كەلگەن ساياساتقا نە دەرسىز! اتا مەكەنى كيەلىسىنە اينالعان، قۇدىرەتتىڭ ءوزى رۋحىن بيىك جاراتقان قازاقتىڭ جەرىنە قاندى شەڭگەلىن باتىرا، الپىس ەكى تامىرىنا ءزارىن تاراتا، ۋىن جايا، وبال-ساۋاپقا كوزىن تارس جۇمىپ كەلگەن باسقىنشى ساياساتتىڭ جىمىسقى پيعىلى «كۇركىرەپ كەلگەن جاۋدان دا كۇلىمدەپ كەلگەن جاۋ جامان» ەكەندىگىن ءوز ىسىمەن دالەلدەپ تىندى.
قازاق ءوزى تابىنعان، باس يگەن، قاسيەتتى ساناعان بولمىسىنا «اق» دەگەن سىن ەسىم — ايقىنداۋىشتى قوسىپ ايتار ەدى. اق پاتشا — ادىلدىكتىڭ نىشانىنداي كورىنەتىن. سول اق پاشتانىڭ ساياساتىمەن اتا-جۇرتىن باسقىنشىلىقتىڭ قاندى-كوبىك تولقىندى تەڭىزى جايلاپ، توپىراعىنا شىم-شىمداپ ءسىڭىپ جاتقانىن تۇيسىنگەن ءبىرلى-جارىم باس كوتەرگەن ەرلەردىڭ ارەكەتى دەر كەزىندە اياۋسىز جانشىلىپ تاريحتا «... باستاعان شارۋالار كوتەرىلىسى» دەگەن اتىن قالدىرىپ، مۇراعاتتا قاتتالىپ، وتكەن كۇننىڭ ەنشىسىنە ءوتتى دە، الىپ يمپەريا رەسەي بيلىگى شىققان تەگىن دە، وزگەنى دە اياماسقا بەل بۋعان حالىق مۇددەسىن «كوكسەگەن» قىزىل ايدارلى ۇستەم تاپتىڭ قولىنا كوشتى.
توڭكەرىلگەننىڭ نە جاقسى دەيسىز. قازان توڭكەرىسى الدىمەن ورىس حالقىنىڭ تەگى تاريحقا ەنگەن قايماعىن اياماي سىپىرىپ، اجالى جەتپەگەنىن شەكارا اسىرۋعا مۇددەلى قىلسا، ىرگەلەس قوشىناسى جەرى باي، ءوزى توق قازاقتى دا، ونىڭ اتاقونىسىن دا، بۇكىل بايلىق-قازىناسىمەن قوسا اتا-مۇرا اسىل سالتىن، قاسيەتىن، ءدىنىن، ءدىلىن، ءتىپتى اتا-باباسىنىڭ سۇيەگى جەرلەنگەن كونە مولاسىن دا تولقىن-تولقىن ۇستەمەلەپ كەلگەن ساياسي ناۋقاندارىمەن تۇگەلدەي استاڭ-كەستەڭىن شىعارىپ، توڭكەرىپ تىندى.
سۇتتەي تازا، ايرانداي ۇيىعان ۇلتتىق قادىر-قاسيەتىن ىركىتتەي ءىرىتتى. جۇرداي قىلىپ تىندى. قۇرىق بويلامايتىن قيتۇرقى ساياساتتىڭ قۇربانىنا اينالعان بولمىسىنان سەنگىش، پەيىلى مەن اق ءدامىن قوناعىنان اياماعان حالىقتىڭ قۋعىن-سۇرگىننىڭ قۇربانىنا اينالعانىن تاريح جىلناماسىنا «ەلىم-ايلاپ» ەڭىرەپ ەنگەنىنەن مەنىڭ زامانداستارىم ەمىس-ەمىس بولسا دا ءبىلىپ ءوستى.
ءبىزدىڭ ساۋاتىمىزدى اشىپ، زامانا تالابىنا ساي ءبىلىم بەرگەن كەڭەستىك مەكتەپتىڭ، وقۋ ورىندارى — ءبىلىم وردالارىنىڭ قاي-قايسىسى دا كەڭەستىك ساياساتتان وزگە ساياساتتى ۇستانۋعا حاقىسى بولماعاندىقتان، تاريحتىڭ دا بەت-پەردەسى كولەگەيلەنگەنىن زامان جاسىرعانىمەن، مۇراعات دەرەكتەرى تۇگەل «ورتەپ» جىبەرگەن جوق. تاريح شەرۋى ەل زەردەسىنەن تۇتاس ءوشىپ قالمادى.
ءومىر ايناسى — كوركەم ادەبيەتتى جاساۋشىلار ەشقانداي دەرەك كوزىنە سۇيەنبەي-اق، وزدەرى ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان ورتانىڭ، ءداۋىردىڭ شىندىعىن اينا-قاتەسىز سۋرەتتەپ، نەبىر قۇم-قاتپارلى تاريح بەلدەۋلەرىن ارشۋعا كىرىسكەلى قاي زامان. ءاتى-جونى ءيسى قازاققا ءمالىم زەرتتەۋشى قالامگەرلەر قاي زاماندا دا ۇلتىنىڭ تاريحىنا بەي-جاي قاراماعان.
ءبىر ايىبى، مۇنداي شىعارمالار كەڭەستىك سۇزگىدەن وتپەي قالدى، مۇنداي شىعارمالار حالىقپەن قاۋىشا قالسا، سانالارعا ساڭىلاۋ تۇسىرۋدەن ۇرەيلەنگەن كەڭەستىك سەنزۋرا مەن ءۇش ءارىپتىڭ «قىراعى جەندەتتەرىنە» شەن الۋعا نەگىز بولۋمەن عانا تىنىپ، جارىق كورە المادى، وقىرمانعا جەتكەن جوق.
سونداي شىعارمالاردىڭ ءبىرى دە، بىرەگەيى، كەڭەس ۇكىمەتى قۇلاماي جاتىپ-اق «مىزعىماس وداقتىڭ» قازاناماسىن ازىرلەگەن كوركەم شىعارما — ماعيرا قوجاحمەتوۆانىڭ «ءجانتاسىلىم» رومانى بولاتىن. باسپا سورەسىندە ون ەكى جىلىن وتكەرىپ، اقىرى وقىرمانىمەن قاۋىشقان كەزەڭ — ەگەمەندىگىن الىپ، قاز تۇرعان قازاق ەلىنىڭ ەكونوميكالىق قيىندىقتاردان ەندى-ەندى ەڭسە كوتەرگەن كەزىمەن تۇسپا-تۇس كەلدى. بۇل كەزەڭ كىتاپ سۇيەر قاۋىمنىڭ قوعامدىق-الەۋمەتتىك قيىندىقتارعا جان-دارمەنىمەن توتەپ بەرىپ، رۋحاني قۇندىلىقتارعا ءالى دە دەن قويىپ ۇلگەرمەگەن كەزى بولاتىن. سوندىقتان دا وقىرمانعا كىتاپ وقىمايدى دەپ سىن ايتۋ ابەستىك بولار ەدى. ويتكەنى، قاي زاماندا دا قانداي حالىق بولماسىن، اۋەلى كۇنكورىس، ەكونوميكالىق مۇددە، وتباسىنىڭ قاجەتتىلىگى وتەلمەي جاتىپ رۋحاني قۇندىلىقتى كوكسەي قويۋى قيىن شارۋا. حالىق اۋزىنداعى «ورازا، ناماز — توقتىقتا» دەگەن ءسوز ومىردەن الىنعان.
شۇكىر، بۇگىن ەل بولىپ ەڭسە كوتەردىك. ەتەك-جەڭىمىزدى تۇگەندەپ، وتپەلى كەزەڭ وتكەن شاققا اينالعان ۋاقىتتا جارقىن بولاشاققا بەت تۇزەگەن قازاق ەلىنىڭ دۇنيە جۇزىنە تانىلىپ وتىرعانى، ەكونوميكالىق سونى سۇرلەۋ، تىڭ سوقپاق سالۋدا قيىندىعى مول كەزەڭدەردى باستان كەشىرىپ، قاي سالادا بولماسىن، قابىلەت-قارىمدىلىق دەڭگەيىمەن توڭىرەگىن تاڭقالدىرعان ەل ەكەندىگى زەردەلەگەن ادامعا ايان.
«ءجانتاسىلىم» رومانى جانعانىم كەيۋانانىڭ ءبىر قاراعاندا تۇرمىستاعى كۇيبەڭ تىرلىك ارەكەتىنەن باستالادى.
سىرتتان كىرىپ كەلگەن توقسەيىت اشەيىندە قولى الدەنەگە ءتيىپ كەتسە «وپاسىز بوق» دەپ قايتالاي ءجۇرىپ بار شارۋاسىن بىتىرەتىن كەمپىرىنىڭ بۇگىنگى اۋرە-سارساڭىنا تاڭ قالادى. قازاق ىرىمىندا ءالى دۇنيەگە كەلمەگەن نارەستەگە ارناپ كيىم-كەشەك نەمەسە ت.ب. كەرەك-جاراقتارىن تۇگەندەمەيدى. دەگەنمەن، ون توعىز جىل قۇرساق كوتەرمەگەن كەلىنى سانانىڭ بويىنا بالا بىتكەنىن ەستىگەن ەنەسى جانعانىم اكەسىنىڭ زامانداسى — كۇجبان قاريانىڭ تۇقىمى كوپبالالى كوپجاساردىڭ «ءشوپ بولساڭ دا كوپ بول» دەگەندەي، وسكەن تۇقىم دەپ، ىرىم ەتىپ بالالارى جاتقان بەسىگىن، ون بالا تاپقان كەلىنشەگىنىڭ قىرىق جىلعى سارعايعان ەسكى ءشالىسىن «بولاشاق نەمەرەمنىڭ جورگەگىنىڭ اراسىنا سالايىن» دەپ جالىنىپ سۇراپ اكەلەدى.
روماندا بۇكىل ءبىر اتانىڭ ءۇرىم-بۇتاعى جەتپىس جىل بويىنا باسىنان كەشىرگەن ءداۋىر توقسەيىت شالدىڭ كوز الدىنان تىزبەكتەلە ءوتىپ، بۇعىلىلىقتاردىڭ تىنىس-تىرشىلىگى ارقىلى ءبۇتىن ءبىر حالىقتىڭ ءۇش بۋىنى (ءداماعا، ونىڭ بالالارى مەن نەمەرەلەرى) باسىنان كەشىرگەن ءحال-جايدى سۋرەتتەۋ ارقىلى كەڭەستىك قوعامنىڭ بولمىسى باياندالادى.
شىعارما وقيعاسى توقسەيىت قاريانىڭ تەبىرەنىس-تولعانىسىمەن وتكەندى بارلاۋ، بۇگىندى شولۋ، زەردەلەۋ ارقىلى ءوربيدى.
ويلاپ وتىرسا، قۋعىن-سۇرگىننىڭ زۇلماتىن باسىنان كەشىرگەن كەيىپكەر — كەڭەستىك ساياسات نىساناعا الىپ كوزىن جويۋدى كوزدەگەن تۇلعا، ۇلت قاسيەتىن بويىنا جيناعان تەكتى تۇقىمنىڭ وكىلى. ال نۇرحان بولسا (ايعانىم مەن جانعانىمنىڭ تۋعان باۋىرى) كوزى اشىق ءارى زەردەلى، ۇلتىنىڭ بولاشاعى. مۇنداي تۇلعالار قىزىل ساياساتتىڭ ۇستانىمىنا سايكەس جويىلۋى ءتيىس بولدى. شىعارمادا توقسەيىتپەن قاتارلاس وزگە كەيىپكەرلەر — قۇرمان ايتقانعا كونىپ، ايداعانعا ءجۇرىپ دەگەندەي، جان ساقتاۋدىڭ ءجونىن بىلگەن، زاماننىڭ ىعىنا مويىنسۇنعان جان. يتەمگەننىڭ ءجونى باسقا، مۇندايلار مۇلدەم دۇنيەگە كەلمەسە عوي، اتتەڭ، شىركىن! «ىشتەن شىققان جاۋ قاۋىپتىرەك!» بۇل قاي زاماندا دا ۇرانعا اينالاتىن ءسوز! يتەمگەن نە ىستەمەدى! شىعارمانى وقىپ وتىرىپ وعان زاۋال كۇتەسىڭ (پەندەمىز عوي). ءبىراق جازۋشى ماعيرا ونى اناۋ ايتقان زاۋالعا كەزىكتىرمەيدى، «يتتەن ءارى، ادامنان بەرى» تىرشىلىك يەسى رەتىندە جاڭا زامانعا الىپ كەلەدى. راحمان ءۇيىنىڭ تۇسىندا يتەمگەننىڭ اتىن ءسۇرىندىرۋ، تەڭدىكتىڭ زيراتىنا بارىپ، قۇران باعىشتاۋعا نيەتتەندىرۋ ارقىلى يتەمگەنگە ارعى-بەرگى ومىرىنە وزىنە ويشا بولجام جاساتىپ، تاۋبەسىنە بەت بۇرعىزادى. ءومىر شىندىعى سولاي. رومان — ەرتەگى ەمەس! يتەمگەن بەينەسىندە ادام-پەندە بويىنداعى نەبىر سىلىمتىك ازعىندىقتاردى سۋرەتكەر-جازۋشى نانىمدى كورسەتەدى.
بۇكىل حالىقتىڭ، قوعامنىڭ ازىپ-توزۋىنا يتەمگەن سياقتىلاردىڭ پيعىلىنان تۋعان ارەكەتتەرى سەبەپشى بولاتىنى ءسوزسىز. دەگەنمەن، يتەمگەن وزبىر ساياساتقا نەگىزدەلگەن قوعامنىڭ قولشاقپارى، باقىتسىز جان.
شىعارما كەيىپكەرلەرى — ءوزى ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان قوعامدا بەي-جاي ءومىر سۇرمەيدى. «ادام — قوعام ايناسى» دەگەن قاعيدانى ماعيرا جازۋشى «جانتاسىلىمدە» جەرىنە جەتكىزە سۋرەتتەيدى.
«قارا دۇكەن» توڭىرەگىندەگى قازاق تىرلىگى، كوپ بالالى كوپجاسار شاڭىراعىنداعى شىرعالاڭ ارقىلى سۋرەتتەلگەن شىندىقتى وقىعاندا، قازاق اۋىلىنداعى قازاق وتباسىنىڭ باسىنان كەشىرىپ جاتقان كۇيكىلىككە قۋ جانىڭ شىجعىرىلادى، قانىڭ باسىڭا تەبەدى. قازاق بولاشاعىنىڭ كومەسكىلىگى — جازۋشى يدەياسى ارقىلى وقىرماندى ۇلت اراشاشىسى بولۋعا جەتەلەيدى.
جانعانىمنىڭ شالا-بۇلىنگەن ارەكەتىنەن توقسەيىتتىڭ ويىنا قاي-قايداعى وقيعا ورالىپ، مازاسى كەتەدى. ...كوپجاسار دۇنيەگە كەلگەن شىلدەحانا ۇستىندە يتەمگەننىڭ ساتقىندىعىمەن نۇرحاندى ۇستاپ اكەتەدى ۇندەمەستەر. نۇرحانعا شىرىلداپ ارا ءتۇسىپ، ءتيىستى ورىندارعا شاعىمدانىپ، قۋىنعان توقسەيىت تە كەشىكپەي قۋدالانىپ، ءوزى دە ۇستالادى. قىزىل جەندەتتەردىڭ قولىنان ءوزى قۇرىسقان قوعامنىڭ جاۋى دەپ تانىلىپ، كورمەستى كورەدى. اقىرى، ىستەمەگەن ءىسىن «مويىنداپ» يتقورلىقپەن ايدالىپ كەتە بارادى...
راحماننىڭ شاڭىراعى وپىرىلعانىن ارىرەكتەگى وقيعاعا ساناعاننىڭ وزىندە، ءبىر مەزگىلدە ءبىر اۋلەتتەن ءۇش شاڭىراق (نۇرحان، قۇربان، توقسەيىت) باس يەسىز، ءتورت ءسابي (وكتيابر، كەڭەس، قالقان، داستان) اكەسىز جەتىم، ءۇش انا (جانعانىم، ايعانىم، تەڭدىك) حالىق جاۋىنىڭ ايەلى اتانىپ شىعا كەلەدى. سونىڭ ءبارى يتەمگەننىڭ ساتقىندىق «ەڭبەگىنىڭ جەمىسى». ەڭ سوراقىسى — پسيحولوگيالىق تۇرعىدان العاندا نۇرحاننىڭ جەسىرى — تەڭدىكتى يتەمگەننىڭ ازعىرۋىنا كوندىرۋى — راحمان اۋلەتىنە كۇيرەتە سوققى بەرۋمەن بارابار.
«بورىكتى قاراعايدىڭ» قازاسى — اتا-مەكەن كيەسىنىڭ تاركىلەنۋىن توقسەيىتتىڭ تولعانا ايتقان: «...مەن بايعۇس ەڭىرەپ كەلە جاتقانىممەن تىندىرعان تۇگىم دە جوق. ەڭ اقىرى ... قالىڭ ورمانىمنىڭ بەتكە ۇستار جالعىزىن، سۇڭقارىن — بورىكتى قاراعايدى نەمەرەمە امانات ەتە المادىم» (72-78-ب، 2-كىتاپ) دەگەن جولداردان وقىعان ادام بەي-جاي قالا المايدى. «تەگىن تاماق، تەگىن جاتاق» دەپ بالالارىن ءبىلىم، عىلىم جولىنا جەتەلەۋدەن گورى قايتسە كۇنكورىسىن جەڭىلدەتەم دەپ، سانالىلىق جولىندا ەمەس، ايتەۋىر ولمەستىڭ قاتارىندا سانعا ىلىگىپ كۇن كەشۋدەن اسپاۋى — حالىقتىڭ زيالىلىقتان الشاقتاۋىن، توبىرعا اينالۋىن، اتا-بابا زيراتى تۇسىنداعى جالعىز اعاشتىڭ قالقيعان تۇرىسى — «جالماۋىز كەمپىر» اتانعان اعاشتىڭ وزگە قۇرىسا دا (ءبىر اۋلەتتىڭ ءۇرىم-بۇتاعى جەرلەنگەن قاۋىمنىڭ تىڭ يگەرۋ جەلەۋىمەن جارتىلعان ەگىستىكتىڭ استىندا قالۋى) جالماۋىزدىقتىڭ سيمۆولىنداي قاقشيىپ تۇرۋى ءارۋاقتى كەلەكە ەتكەن بيلىكتىڭ باسىنۋىن (259-ب، 1-كىتاپ) بىلدىرسە، «قارا دۇكەن» — بۇكىل ىرىس-نەسىبەسىن تابيعاتپەن ەتەنە ارالاسىپ، مال ونىمىنەن العان، بايلىعى دا، كۇنكورىسى دە ءتورت تۇلىككە تەلىنگەن حالىقتىڭ ەندىگى جەردە اشىعان قارا بولكە نان اكەلەتىن كۇركەلى ماشينانىڭ ەرتەلى-كەش جولىن توسىپ، ۇزىننان شۇبالعان كەزەككە تۇرىپ بىر-ەكى بولكە نانعا قول جەتكىزگەنى «جاننىڭ راحاتىنا» بولەنىپ، سوعان ءماز-مايرام بولىسقان اۋىلدىڭ ەندىگى كەيپىن سۋرەتتەيدى.
«...اياداي قارا دۇكەننىڭ ءىشى ىعى-جىعى، بىردەڭە ءتۇسسىن، تۇسپەسىن، سالپيىپ تەككە تۇرۋدى ەشقايسىسى ۇيات سانامايدى. كەشەگى ەلەۋسىزدەۋ يبا، ىزەت اتاۋلىنى مىناۋ كەزەك دەگەنى، نە بولسا سوعان تالاسىپ — تارماسۋلارى مۇلدەم جويعانداي...» (275-ب، 1-كىتاپ).
يەن دالانى تىڭ يگەرۋ داقپىرتىمەن جوساداي قىلىپ تۇرەندەپ، اتا-بابا زيراتىن تىپ-تيپىل تەگىستەپ، كول-كوسىر عىپ جوسپارسىز ەگىلگەن ەگىننىڭ ءپىسىپ، ورىلىپ ۇلگەرمەي جاۋىن-شاشىننىڭ استىندا قالىپ، ءشىرۋى، وعان «مالعا جەم مول بولادى» دەپ وزدەرىن وزدەرى الداۋسىراتۋى — تۇتاس قازاقتىڭ جەتكەن جەرى.
تاريح تاقىرىبىنا ايتۋلى قالام يەلەرى تولىمدى ەڭبەكتەرىن ارناپ، تەر توگىپ جۇرگەنىن باسپا ءسوز بەتتەرىنەن وقىپ تا، جارىق كورگەن كىتاپتارىنان قانىعىپ، اششى دا بولسا شىندىقتىڭ بەتى اشىلار كۇن تۋعانىنا ءتاۋبا قىلىپ ءجۇرمىز. ول ەڭبەكتەرى — كوكەيدە جۇرگەن، ءۇن شىعارساڭ ۇندەمەستىڭ قۇرىعىنا ىلىگەتىن كەڭەستىك كەزەڭدە-اق كوكەيكەستى ارمان بولعان تاقىرىپ ەكەنىن دە زەردەلى قاۋىم جاسىرا المايدى...
«ءجانتاسىلىم» رومانى جەلىسى سىمداي تارتىلعان جىپ-جيناقى ەكى كىتاپ. وقيعانىڭ ءوربۋى وقۋشىنى ءبىر اۋلەتتىڭ تىلەگىن تىلەتە وتىرىپ، بۇعىلى اۋىلىنىڭ جەتپىس جىلدىق تاريحىمەن كوزدەستىرەدى. جيىرما جىلداي ءبىر شاراناعا زار بولعان كەلىنى سانانىڭ قۇرساق كوتەرگەنىنە جۇرەگى جارىلا قۋانىپ، جاقسى ىرىمدى جارىم ىرىسقا بالاپ نيەتتەگەن جانعانىم انانىڭ جاندى بەينەسىن نانىمدى سۋرەتتەۋدەن باستالعان تاريحي كوركەم شىعارمادا راحمان — ءدام-اعا اۋلەتىنىڭ جەتپىس جىلدا باسىنان كەشىرگەن زوبالاڭى، تۇتاس ءبىر اۋىلدىڭ تىنىس-تىرشىلىگى ارقىلى باياندالادى.
روماننىڭ باستى كەيىپكەرلەرى ازىپ-توزعان اۋىلدىڭ تۇرعىندارى، ساناسى سانسىراعان ۇلت. انالىق، ايەلدىك، كىسىلىك كەلبەتتەن ايىرىلعان كەلىن (جاڭىل، شەكەر — ەكەۋى دە شاڭىراقتى ۇرپاققا كەنەلتىپ، قويىندارى قۇتتى بولعانىمەن، دىندەرى قاتتى. ءبىرى ىشكىلىككە سالىنىپ، وتباسىنىڭ بەرەكەسىن، ازاماتىنىڭ ابىرويىن قاشىرسا، ەكىنشىسى ىدىس-اياق سىلدىرىنان ايىقپاس داۋ-شار تۋدىرىپ، اتا-ەنە، ازاماتىنىڭ، ىشىنەن شىققان بالالارىنىڭ بەرەكەسىن الادى). تاربيەنى تارك ەتكەن ۇرپاق. شاراسىز ەر-ازامات، جوعارىعا باس شۇلعۋدان باسقانى بىلمەيتىن، ماڭگۇرتتەنگەن جەرگىلىكتى بيلىك وكىلدەرى. قالقان سياقتى ۇلتتىق ساناسى سارقىلماعان ءبىرلى-جارىم ۇلت پەرزەنتىنە جابايى ادامعا قاراعانداي قوعامداعى كوزقاراس...
ءۇرىم-بۇتاق ءزاۋزاتى قور بولعان كەيۋانا ايعانىم سىرقاتىنىڭ اسقىنۋىنا، تۇپتىڭ-تۇبىندە اجالىنا ۇلت باسىنا تونگەن جويىلىپ كەتۋ قاۋپىنە توزبەستىك بىلدىرگەن انانىڭ اشىنۋى، باسقىنشىلىق ساياساتتىڭ قۇربانىنا اينالعان اكەسىنىڭ، تۋعان باۋىرى نۇرحاننىڭ، ت.ب. قايعىسى سەبەپشى بولادى. اقىرعى وسيەت رەتىندە اعايىن تۋعانىنا «اتا-بابا قورىمىنا قويىڭدار» دەگەن ءوتىنىش قالدىرادى. وعان سەبەپ — جىلدار بويىنا تاڭ الدىندا ۇيقىلى-وياۋ حالدە ەستىپ كەلگەن «ءدام-اعاڭ قاسىنا شاقىرادى» دەگەن داۋىس ونىڭ ساناسىنا ءسىڭىسىپ، وسىنى ايان رەتىندە قابىلداۋى. ايعانىمنىڭ اقىرعى وسى ءوتىنىشى ساناسىندا ساڭىلاۋ وشپەگەندەردى شاراسىز حالگە ءتۇسىرىپ، شيىرشىق اتتىرادى. ەسكى قورىمدى قالپىنا كەلتىرۋگە بيلىك يەلەرىنەن رۇقسات الا الماي، الاشاپقىن كۇيگە ءتۇسىپ، ابىگەر بولادى.
بۇل — شىعارما وقيعاسىنىڭ شارىقتاۋ شەگى ىرىپ-شىرىگەن قوعامنىڭ دا جانتاسىلىمىمەن قاباتتاسا كەلەدى. ءبىر اۋلەتتىڭ كوكسەگەن ۇرپاعى — سانانىڭ قۇرساعىنداعى نارەستەنىڭ مەزگىلىنەن بۇرىن، ايى-كۇنىن تولتىرماي تولعاقتىڭ قىسۋى — جاڭا زاماننىڭ اتپاي قويمايتىن جاڭا تاڭى ىسپەتتى. جاڭا قوعام — شار ەتىپ دۇنيەگە ەكى كەشتىڭ اراسىندا كەلگەن شارانا، اسا ماپەلەۋدى، ساقتىقتى، ورەلىلىكتى، جاۋاپكەرشىلىكتى تالاپ ەتەدى.
اۋدان مەن اۋىلدىڭ اراسىندا — جول بويىندا تولعاقتىڭ باستالۋى، سانانىڭ امان-ەسەن جەڭىلدەنۋى، شاراسىز توقسەيىتتىڭ باتار كۇننىڭ شاپاعىن تۋار كۇننىڭ راۋانىنا ۇقساتۋى — كەزدەيسوقتىق ەمەس. ءساتتى سۋرەتتەۋ شىعارمانىڭ زامان جۇگىن قايىسپاي كوتەرىپ، دىتتەگەن ماقساتتى نىسانالى جەرگە ارقالاپ جەتكىزگەنىن كورسەتەدى.
بۇل جەردە ادام تاڭعالاتىن ءبىر زاڭدىلىق — رومان كەڭەستىك ءداۋىردىڭ تۇياق سەرپۋ كەزەڭى قارساڭىندا جازىلىپ، داۋىرلەپ تۇرعان كەڭەستىك بيلىكتىڭ ىلديعا بەت العانىن بولجاعان تۋىندى ەكەندىگىندە. باسپا سەنزۋراسىنان وتپەي، جاريالانۋعا رۇقسات ەتىلمەي، باسپاگەرلەردىڭ سورەسىندە جىلدار بويى جاتىپ قالسا دا، ءبىر ەرەكشەلىگى تاۋەلسىزدىك العان سوڭ ون جىلدان كەيىن عانا قۇمنان ارشىلعان كەسەك التىنداي حالىققا ۇسىنىلعان شىعارما ەكەندىگىندە. زەردەلىگە وي سالاتىن، ۇيقىداعى زەردەگە ساڭىلاۋ بىتىرەتىن وي تۋىندىسى، قالامگەر ەڭبەگىنىڭ جەمىسى.
روماننىڭ كوركەمدىك ەرەكشەلىگىن بايقاماۋعا بولمايدى. ەڭ الدىمەن، اتىنان كورىنىپ تۇرعانىنداي، «مارقۇم» كەڭەستەر وداعىنىڭ تۇياق سەرپۋ ساتىنە ورايلاس جازىلىپ، ات قويىلۋى. رومانداعى بولىمدەردىڭ اتى ەكى كىتاپتا دا «مازداپ وتى ءۇمىتتىڭ؛ اعىنىندا كۇدىكتىڭ؛ عاسىر سىرعىپ بارادى؛ يلەۋىندە تىرلىكتىڭ...» دەپ جالعاسا بەرەدى، وسىلايشا تاقىرىپتاردىڭ سونى سيپاتتا بەرىلۋى بۇكىل روماننىڭ وقيعا جەلىسىن ءبىر اۋىز سوزبەن بايانداپ وتىرادى. وزگەشە فورمادا، ۇتىمدى بەرىلگەن.
روماندا سوعىستان، قۋعىن-سۇرگىننەن، اشارشىلىقتان قايتىس بولعان، ءىز-تۇسسىز جوعالعان بۇعىلىلىقتاردىڭ ءتىزىمى بەرىلىپ، وقىرماندارعا «ءوز اۋىلىڭىزدا وسىنداي وپات بولعانداردىڭ ءتىزىمىن جاساڭىز» دەپ ۇسىنىس ايتىپ، بوس پاراقتار قالدىرىلعان.
«ءجانتاسىلىم» رومانىنىڭ وقىرماندارى — جاڭا ءداۋىردىڭ، وپاسىزدىق اتاۋلىعا جول بەرمەيتىن، وندايدى كورمەۋگە ءتيىستى ازات سانانىڭ يەلەرى ەكەندىگىندە داۋ جوق. تەك قانا، اتا-انا، ۇستازدار، كونەنىڭ كوزىن كورگەن بىرەن-ساران زەردەلى تۇلعالاردىڭ ولارمەن سۇحباتتاسۋعا، وي بولىسۋگە، ءتىل تابىسۋعا نيەت ءبىلدىرىپ، ارەكەت ەتۋى، ۋاقىت تابا ءبىلۋى كەرەك. وسى كەرەككە ءبىرىنشى كەزەكتە كوڭىل بولەيىكشى، اعايىن!!!
ماعيرا قوجاحمەتوۆا شىعارماشىلىعىنىڭ ەرەكشەلىگى دە، قۇپيا سىرى دا، بولاشاققا باعدار نۇسقايتىن ۇتىمدىلىعى دا ونىڭ ءوز كەيىپكەرلەرىنەن يدەال تۇتارلىقتاي دارا تۇلعا جاساپ شىعارۋعا قۇلشىنبايتىندىعىندا. ءار كەيىپكەردى (ءتىپتى ول تيپتىك بەينە بولسىن نە ەلدەن ەرەكشە دارا تۇلعا بولسىن) ءوز تولعانىسى، ىشكى تەبىرەنىسى ارقىلى ىشەك-قارىنىن جارقىراتىپ رەنتگەن ساۋلەسىمەن ايقىنداعانداي اناتوميالىق تۇرعىدان ەمەس، جان-دۇنيەسىن، ىشكى سارايىن قالتارىسسىز وزىنە ءوزىن اشكەرەلەتەدى.
بۇل تۇرعىدا، توقسەيىتتىڭ، قۇرماننىڭ، جانعانىم مەن ايعانىمنىڭ ەسكى قورىمدى ىزدەپ بارعان تۇستاعى اپالى-سىڭلىلىلەردىڭ اڭىراعان جوقتاۋى مەن اركىمنىڭ ءوز ويىمەن ءوزى بولىپ ىشكى سىرىن اقتارۋىنان وكىنىش، نالا، مۇڭ ارالاسقان مونولوگتارىن (260-272بب. 1-كىتاپ) وقىعاندا كوز جەتكىزۋگە بولادى.
تاريحتان تاعىلىم العان ۇلت قانا نەبىر جويقىندىقتا جۇتىلىپ كەتپەي، ۇرپاعى وتان-اناسىن قاستەرلەي الاتىنى، ءوز ورداسى — وتانىندا عانا قانىن جويماعان قاسيەتتى ۇرپاعىن قادىرلەپ وسىرەتىنى شىندىق. ەگەمەن ەلدىگىمىز باياندى، ۇرپاعىمىز ىرىستى بولعاي!
قالامپىر كەنجەعالي قىزى، وقىرمان، جۋرناليست
You Might Also Like
-
جۇمەكەن اقىننىڭ جۋىردا جارىق كورگەن جەتى تومدىق شىعارمالار جيناعىنىڭ جەتىنشى تومىنا ەنگىزىلگەن اۋلەت مۇراعاتىنان الىنعان سۋرەتتەردىڭ ىشىندە ستالينگراد مايدانىندا سول اياعىن بەرىپ، ەلگە امان ورالعان ...
-
جۇمەكەن تەرەڭنەن ءنار، بيىكتەن نۇر ەمگەن جىر بايتەرەگى.
