تايسالماۋعا بولمايتىن زامان ەدى...
جۇمەكەن تەرەڭنەن ءنار، بيىكتەن نۇر ەمگەن جىر بايتەرەگى.
ءابىش كەكىلبايەۆ
«...ماعجاننىڭ اتىن جۇمەكەن ءوزى قويدى. ول جىلدارى رەپرەسسيا قۇربانى اقىن ماعجان جۇمابايەۆتىڭ اتىن بالاسىنا قويماق تۇگىلى، اۋزىنا الىپ، اتاۋعا قورقاتىن زامان ەدى. اقىن ماعجان رەسمي تۇردە اقتالماعان كەزەڭ بولاتىن. جۇمەكەننىڭ مۇنداي باتىلدىعىنا جازۋشىلار قاۋىمى قايران قالىستى. بۇل سول كەزدىڭ كوزىمەن قاراعاندا ۇلكەن تاۋەكەلگە بەل بۋۋ ەدى. اقىننىڭ اقتالىپ شىعاتىنىنا كوزى جەتتى مە ەكەن؟ الدە زاماننىڭ بەتبۇرىسىن اقىن جۇرەگى سەزگەن بولسا كەرەك...» دەپ، ءناسىپ اپام ۇلىنىڭ دۇنيەگە كەلۋ قۋانىشىن جۇمەكەن اعا دوستارىمەن قالاي بولىسكەنىن ەسكە الا وتىرىپ، ءوزى دە كوزىنە جاس الدى. ول ءبىر حيكايا. ءتۇن ىشىندە پەرزەنتحانادان قوڭىراۋ شالعاننان كەيىن اعانىڭ اق كويلەككە ءساندى گالستۋك تاعىنىپ، كوستيۋمىن كيىپ الىپ دوستارىنا دۇبىرلەتىپ تەلەفون سوعۋى، ...ودان ارعىسى بەلگىلى عوي! قۋانىشتان جۇرەك جارىلارداي بوپ، ايداي الەمدى سول جۇرەكتىڭ جەتى بوياۋلى جارقىلىنا بولەگەن اقىن... بەس بولمەلى ءۇيدىڭ ىشىندەگى وزدەرىنە تيەسىلى (ول كەزدە جازۋشىلار وداعى ءۇيسىز جۇرگەن اقىن-جازۋشىلارعا ءبىر شاڭىراقتى ەكى جانۇياعا بەرگەنى، ۋاقىتشا ءبىر شاڭىراقتىڭ استىندا بولەك پاتەر الىپ الدى-الدىنا كوشىپ كەتكەنشە ءتاتۋ-تاتتى تۇرعاندارى ءوز الدىنا ءبىر تاقىرىپ) ەكى بولمەسى مەن اس ءۇيدىڭ اراسىندا ساپىرىلىس باستالدى دا كەتتى ەمەس پە!؟ جۇمەكەننىڭ قۋانىشىنا كۋا بولعاندار، تىلەك ايتقاندار كوپ بولدى ول كەشتە!
جۇمەكەن اعا ءبىر قاراعان ادامعا زاتى جۋاس كىسى بولىپ كورىنگەنىمەن، ونىڭ سىرتقا سىر الدىرا قويمايتىن ىشكى الەمى بۋىرقانىسقا تولى جان بولعانى كۇندەر وتكەن سايىن ايقىندالا تۇسۋدە. ولەڭدەرىن وقىعان سايىن، استارىنا ۇڭىلمەسەڭ بويلاتپايتىن تۇڭعيىق تىلسىمىنا ەنگەن سايىن، ول كىسى تۋرالى توسىننان ەستىلگەن قاراپايىم اڭگىمەنىڭ وزىنەن جۇمەكەن بولمىسىن، تەرەڭدىگى مەن اسقاقتىعىن بايقاماۋ مۇمكىن ەمەس. زاماننىڭ تۇلعاسىنا عانا ءتان ءبىر ەرەكشەلىگى — ونىڭ كەرەك جەرىندە ەشتەڭەدەن قايمىقپايتىن تاۋەكەلشىلدىگى دەر ەدىم. وعان كۋا — كوپ زارىقتىرىپ كۇتكەن ۇلىنا ماعجاننىڭ ەسىمىن بەرۋ بولسا، ەندى ءبىرى...
وزىمەن رۋحتاس ارمان قانييەۆ دەگەن جاس اقىنعا قول ۇشىن بەرگەندىگى. جانى جۇدەۋ ءبىر جىگىتتىڭ، جىگىت بولعاندا دا قازاق تاعدىرىنىڭ بولاشاعى بەيمالىم (سول تۇستاعى ساياسات ءۇشىن ءمالىم ەدى عوي) زاماندا ءتۇن تۇنەگىندە قىننان سۋىرىلعان كۇمىس كەزدىكتەي كوز قارىقتىرعان قىلىعىمەن ۇستەم تاپتىڭ نازارىن اۋدارعان، ودان بىلايعى تاعدىرى مەن باق-تالايى تالان-تاراجعا ءتۇسىپ جۇرە بەرگەن بوزبالاعا قول ۇشىن قالاي بەرگەنىن بىرەۋ بىلسە، بىرەۋ بىلمەيدى. قول ۇشىن بەرىپ قانا ەمەس-اۋ، ون بەس جاسار ارماننىڭ ومىردەگى سول زاماننىڭ كوزىمەن قاراعاندا «مىزعىمايتىن بەرىك»، ۇلى حالىق دەپ سانالعان وزدەرىنەن باسقا ۇلتتىڭ ەركىندىگى مەن مۇددەسىنە كەلگەندە تاس كەرەڭ يمپەريانىڭ الىپ دۋالىنا «تاس اتقانى» جەردەن جىك شىققانداي ەدى. «جاس ۇلان» ۇيىمىنىڭ جەتكىنشەك ۇيىمداستىرۋشىسىنىڭ — «جارقىلى مەن كۇركىرىنەن» تالايدى جاسقاعان ساياساتتىڭ ەتەك-جەڭىن ءبىر جيناتىپ كۇيبەڭگە تۇسىرگەن، ءتىپتى ءۇش ءارىپتىڭ ءوزىن دە كۇيبەلەڭگە سالعان ۇلتجاندى جاس اقىن ارماننىڭ ونەردەگى دە، ومىردەگى دە جولىن اشقانى جۇمەكەن اقىننىڭ كوزسىز تاۋەكەلگە بارۋى دەمەگەندە نە دەيمىز!؟
«جاس ۇلاندى» دۇنيەگە اكەلگەن كەرەكۋدەگى مەكتەپ-ينتەرناتتىڭ ورىمدەي ۇلاندارى. كەيىن ولاردىڭ ىلگەرى اتتاعان قادامى كەرى كەتتى، جوعارى ءبىلىم الماق تۇگىلى، ورتا ءبىلىم تۋرالى اتتەستاتتىڭ وزىنە قول جەتكىزۋ مۇڭعا اينالدى. ءبىلىم، باق-دارەجەنى كوكسەۋ كوزدەن بۇل-بۇل ۇشتى.
قارىمدى جۋرناليست جانبولات ءاليحان ۇلىنىڭ «اشىلماعان ارالدار» اتتى قازاقستان رەسپۋبليكاسى مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىگىنىڭ الەۋمەتتىك ماڭىزدى ادەبيەت تىزىمىنە ەنگىزىلگەن كىتابىنداعى پۋبليسيستيكالىق ماقالالارىن وقىپ وتىرىپ، «SOS بەلگىسىنەن» — «بوگدە ويلى ادامدار» تىزىمىنە كىرگەن، بەسىكتەن بەلى شىقپاي جاتىپ ديسسيدەنت اتانعان ون بەس جاسار جەتكىنشەكتىڭ تاعدىرى جايلى حيكايادان جۇمەكەننىڭ ادامگەرشىلىك بەينەسىنىڭ تاعى ءبىر قىرىمەن تانىستىم. دەرەۋ ارمان قانيدىڭ تەلەفونىن تاۋىپ، قالاي، قانداي جاعدايدا بولعاندىعىن ودان دا گورى انىعىراق بىلگىم كەلدى. ارينە، جانبولاتتىڭ ماقالاسىندا تۇسىنىكتى دە انىق جازىلعانىندا داۋىم جوق، دەگەنمەن، تاعى دا ءبىر ايتىلماي، ەسكەرىلمەي قالعان تۇسى بار ما دەگەن قىزىعۋشىلىق اتىن ەستىگەنىم بولماسا، بەيتانىس ا.قانييەۆتىڭ تەلەفون ءنومىرىن تەرگىزدى.
ارماندى كۇتىپ ءجۇرمىن. ناقتىراق ايتسام، ارماننىڭ قوڭىراۋىن كۇتىپ، كۇن ساناپ ءجۇرمىن. ارالىقتاعى ءۇزىلىس ۇزاققا سوزىلىپ بارا جاتقان سوڭ ينتەرنەتكە جۇگىنىپ، ارمان جايىنداعى دەرەكتەردە نە بار، نە جوعىنا ءۇڭىلىپ وتىرىپ ا.قانييەۆ تۋراسىندا ءبىراز مالىمەتكە تاعى قانىقتىم. «ءبىر جوقتى ءبىر جوق تاباتىنى» قانداي جاقسى دەيمىن ىشتەي. جول-جونەكەي تاعى ءبىراز كوڭىل سۋسىنىن باسىپ، ۇلتجاندى ازاماتتىڭ ءبىراز ولەڭدەرىن دە وقىپ شىقتىم.
زارىقتىرىپ كەلدى-اۋ، ارماننىڭ ەلەكترونكاسى. كومپيۋتەردى ويلاپ تاپقان «باسى بار» ادامعا راحمەتىمدى ءبىر جاۋدىرىپ الدىم دا حاتتى وقي وتىرىپ، وسى ماقالاعا تىكەلەي وزەك بولاتىن تۇستارىن تەرە باستادىم، ەكىنشى «تەرەزەنى» اشىپ قويىپ... جوق، ارماننىڭ جازعانىن تۇگەل بەرۋدى ءجون كوردىم...
ءيا، تايسالماۋعا بولمايتىن زامان ەدى. ءبىراق تايسالمايىن دەپ تايسالمادى ما. تايسالدىرماعان ۇلى مۇددە ەدى عوي. ۇلتتىڭ مۇددەسى، جۇرەكتىڭ قالاۋى. نە دەرسىز؟ وسىندايدان قازاقتىڭ قايماعى سىپىرىلدى ەمەس پە تالاي! تالاي باس كەتتى ەمەس پە؟ ەندەشە، باسىن قاتەرگە تىككەن ۇلت ۇلاندارىن ءبىر مىڭ توعىز ءجۇز سەكسەن التىنىڭ جەلتوقسانىنا وسىنداي قارشىعا قانات تەكتى ەرلەردىڭ باستاپ اكەلگەنىنە كۇمانىڭىز قالا ما؟
قيانىڭ مۇزبالاعى قىران اقىن جۇمەكەن مەن جاس قانات اقىن ارماننىڭ ەلىنە ەتكەن ەڭبەگى ءبىر عۇمىرعا وزەك بولارلىق، ۋاقىت ولشەمىمەن العاندا ءبىر كەزەڭدە ەكى الىپ جۇرەكتەن پىسىپ-جەتىلىپ، جەمىسىن بەرگەن، ءبىراق زامان باستارىنا ات اۋىزدىعىمەن سۋ ىشكەندەي كۇن تۋدىرعان جۇمەكەن دە، ارمان دا جەلتوقساندا الاڭعا ەشكىمدى جەتەكتەپ اپارعان جوق... الايدا سول ىزعارلى ساتكە دەيىن ەكەۋى دە قازاقتىڭ رۋحىن وياتىپ ۇلگەردى. «مەنىڭ قازاقستانىمداپ» تەربەتە بەردى جۇرەكتەردى ءبىرى، تەربەتە بەردى. ال ەكىنشىسى «جەردەن جىك شىقتى، ەكى قۇلاعى تىك شىقتى» دەگىزىپ، ءتىلى دە، ءدىلى دە جويىلا باستاعان ولكەنى ءدۇر سىلكىندىرىپ ەدى. ەڭبەكتەرى «ەلەۋسىز قالعان» جوق... ءبىرى ءوز دەڭگەيىندە قىزمەتكە تۇرا الماي، بەس بالاسىن اسىراۋدىڭ جولىندا باسپانىڭ قارا جۇمىسىنا كۇشىن سارپ ەتىپ، جانىن قويارعا جەر تاپتىرماعان اقىندىقپەن قىزمەتتەن كەيىنگى ۋاقىتتا، تىنىعاتىن ۋاقىتتىڭ ەسەبىنەن عانا اينالىسىپ، شىعارماشىلىقپەن ەركىن قاۋىشۋىنا كوزگە كورىنبەيتىن شەكتەۋ قويىلدى، كۇش-قۋاتى كۇنىنەن بۇرىن سارقىلىپ، ولەڭدى قويا الماي...
ەكىنشىسى جوعارى ءبىلىم تۋرالى اتتەستاتتىڭ ءوزىن الۋعا قۇقى كەم بولىپ، تراكتىر زاۋىتىندا قارا جۇمىستان تيتىقتاپ، «ولەڭ سەنى قويا المان...» دەپ، جالىندى جۇرەكتىڭ باسىلمايتىن الاۋىنا شارپىلىپ، ولەڭىن جازىپ جۇرگەنىندە...
ارماننىڭ ءوز اۋزىنان...
«مەنىڭ قازاقستانىم» ءانىنىڭ قازاق پوەزياسى مەن مۋزىكاسىنداعى ورنى ءتىپتى ەرەكشە ەكەنى ءاربىر قازاققا ماعلۇم! بۇل بىرەگەي تۋىندى قازاقستاننىڭ ءانۇرانى بولىپ بەكىمەي تۇرعان كەزەڭنىڭ وزىندە ەركىندىك سۇيگىش ەلدىڭ ەگەمەندىك تۋرالى اسقاق ءانى رەتىندە تانىلدى. 1986 جىلدىڭ جەلتوقسانىندا، الماتىدا بوداندىققا قارسى باس كوتەرگەن جاستاردىڭ ورتالىق الاڭدا اق بۇرقاسىننىڭ وتىندە، كوك مۇزداقتىڭ ۇستىندە تۇرىپ «مەنىڭ قازاقستانىمدى» ەگىلە، توگىلە شىرقاۋى سونىڭ ءبىر ايعاعى. ...وسىناۋ تەگەۋىرىندى ءان ءجاسوسپىرىم شاعىمنىڭ زەردەمدە بۋالدىر تارتا باستاعان ساتتەرىن ەسىمە تۇسىرەدى. 1968 جىلعى جاز ايلارىنىڭ قوڭىرقاي كەشتەرىنىڭ بىرىندە، كەرەكۋدە بىرنەشە ءجاسوسپىرىم ترامۆايعا مىندىك. سالوننىڭ ارتقى جاعىندا ماساڭداۋ كۇيدە ماسايراعان ايەل-ەركەكتەر توبى دوڭگەلەنە تۇرا قالىپ، ورىسشا ءان ايتا باستادى. كەۋدەمىزدە ۇلتتىق نامىسىمىز اتويلاپ ويانىپ، بۋىرقانعان سەزىمگە بەرىلگەن ءبىز «مەنىڭ قازاقستانىم» ءانىن باستاپ جىبەردىك! ولار بىزبەن ەرەگەسكەندەي داۋىسىن كوتەرە ءتۇستى، ال ءبىز رۋحتى اۋەندى ودان ارى ەكپىندەتە، اسقاقتاتا شىرقادىق! اقىرى، نە كەرەك، الگى توپتىڭ شاشىراڭقى ءۇنى جاستىقتىڭ داۋىلپاز داۋسىمەن تايتالاسۋعا شىداماي، بىرتىندەپ باسەڭسىپ بارىپ ءوشتى. ال ەسىگى مەن تەرەزەسىنەن «مەنىڭ قازاقستانىم» ءانى اسپانعا اۋەلەگەن ترامۆاي كەشكى قالا ءتوسىن قاق جارىپ كەلە جاتتى!..
ءوز باسىم «مەنىڭ قازاقستانىم» مەن جاياۋ مۇسانىڭ «اق سيساسىن»، ءماديدىڭ «قاراكەسەگىن» ەس بىلگەن شاعىمنان ايتا باستادىم دەسەم، اسىرە قىزىل سەزىمگە بەرىلگەنىم ەمەس. ويتكەنى اجەم كاسىپ — «ءۇش جۇزگە اتى ءمالىم جاياۋ مۇسانىڭ» قىزى، اتام قاني — ايگىلى ءماديدىڭ اتالاس اعايىنى بولاتىن. وسى سەبەپتى ارقانىڭ ەكى كۇرەسكەر اقىن-كومپوزيتورىنىڭ اندەرى ءبىزدىڭ شاڭىراقتا ءجيى شىرقالاتىن، ەكەۋىنىڭ ءومىرى مەن ونەرنيەتىن وزىمە ونەگە تۇتىپ ءوستىم، سودان اندەرى جادىما جاستاي ءسىڭىپ قالعان. ال، «مەنىڭ قازاقستانىم» ءاۋ باستان-اق قازاقتىڭ جان-تانىمەن بىرگە جارالعانداي، قازاقتىڭ ءار بالاسىنىڭ جۇرەگىنە بىردەن ۇيالايتىن كيەلى ءان. ولەڭ اۆتورى جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆتىڭ وزىمەن ەش تۋىستىق بايلانىسىم جوق، ءتىپتى ول كەزدە ونىڭ بەت-الپەتىن دە كورگەن ەمەسپىن، سولاي بولا تۇرا جىرلارىمەن پوەزيا الەمىنە باستار جولدا وزىمدەي ورەندەردى ءتانتى ەتكەن نار تۇلعا بولدى.
جۇماعامەن كەيىن، ەر ازاماتتىعى بار اعالاردىڭ قولداۋىنا مۇقتاج بولىپ كوڭىلىم جاداۋ تارتىپ جۇرگەن شاعىمدا، ءبىراق، دەر كەزىندە جولىقتىم. تاعدىر ءاۋ باستا-اق شىرعالاڭمەن باستالعان مەنىڭ شىعارماشىلىق ءومىرىمنىڭ كۇردەلى ءتۇيىنىن ءساتتى شەشۋ ءۇشىن ەكەۋىمىزدىڭ جولىمىزدى تۇيىستىرگەن ءتارىزدى.
...1969 جىلى، پاۆلودار قالاسىنداعى ى. التىنسارين اتىنداعى №3 وبلىستىق مەكتەپ-ينتەرناتتا (قازىرگى وبلىستىق گيمنازيا-ينتەرنات) وقىپ جۇرگەن كەزىمدە ۇلتشىل جاسوسپىرىمدەردىڭ «جاس ۇلان» اتتى جاسىرىن ساياسي ۇيىمىن قۇرىپ، جۇرتشىلىقتى كەڭەستىك وتارشىلدىققا قارسى باس كوتەرۋگە شاقىرعان ولەڭدەر جازىپ، ءۇنپاراقتار تاراتقانبىز. جاسىرىن ۇيىمدى مقك (كگب) پاۆلودار وبلىستىق باسقارماسى اشكەرەلەگەن سوڭ، بىرنەشە سەرىگىممەن بىرگە «ۇلتتىق ساياسات ماسەلەسىندەگى ورەسكەل يدەيالىق-ساياسي قاتەلىگى ءۇشىن» دەگەن ايىپپەن كومسومول قاتارىنان شىعارىلدىم، وقۋ-ۇلگەرىم تابەلىمە ءتارتىبى «3» دەگەن باعا قويىلدى، «ءوز ءوتىنىشىم بويىنشا» مەكتەپتەن قۋىلدىم. ءسويتىپ، بار بولعانى ون بەس-اق جاسىمدا «ساياسي سەنىمسىز» ادامدار ساناتىنا جاتقىزىلدىم، ءبىلىم الۋ قۇقىما قول سۇعىلىپ، باسپا ءسوز بوستاندىعىما شەكتەۋ قويىلدى، كامەلەت جاسىنا جەتپەي جاتىپ بىلەك ءتۇرىپ، قارا جۇمىس ىستەۋگە ءماجبۇر بولدىم.
جەرگىلىكتى گازەتكە بەرگەن ولەڭدەرىمە ءتۇرلى سەبەپ ايتىلىپ، جاريالانۋىنا جول بەرىلمەدى. شىنتۋايتىندا، «كگب-نىڭ قارا تىزىمىندە تۇرعان ساياسي سەنىمسىز ادامنىڭ ولەڭدەرىن وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ورگانى بولىپ تابىلاتىن گازەتكە باسۋ — ساياسي قاتەلىك» دەپ تانىلعان ەكەن. مۇنداي اۋىزشا شەشىم شىعارىلعانىن بەرتىن ءبىلدىم جانە ونىڭ الەۋەتى مەن قاھارى قاتتى ەكەندىگىن كەيىن ءتۇسىندىم...
1981 جىلى گازەتكە ۇسىنعان «مالايسارى باتىردىڭ ساۋىتى» اتتى ماقالام ءبىر جىلدان اسا ۋاقىت رەداكسيا تارتپاسىندا جاتىپ، 1982 جىلدىڭ 30 ناۋرىزىندا جارىق كوردى، سونىڭ وزىندە جاريالانىمعا «بۇل — ناعىز قانى سورعالاپ تۇرعان ۇلتشىلدىق!» دەگەن باعا بەرىلدى.
شىعارماشىلىقتاعى قۇرساۋدان قۇتىلار جول تابا الماي قامىعىپ جۇرگەن شاعىمدا، دالىرەك ايتقاندا، 1982 جىلدىڭ شىلدە ايىنىڭ سوڭىندا قازاق ادەبيەتىنىڭ پاۆلودار وبلىسىنداعى كۇندەرىن وتكىزۋ ءۇشىن الماتىدان ءبىر توپ قالامگەردىڭ كەرەكۋگە كەلە قالماسى بار ما! اقىن-جازۋشىلاردىڭ وقىرماندارمەن كەزدەسۋ كەشىنە كەرەكۋلىك ادەبيەتكە قۇشتار، جىرقۇمار جۇرتشىلىق، جۋرناليستەر، تالاپكەر اقىندار جينالدى. شارا سوڭىندا جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆ وزگەلەردەن ءسال وقشاۋلاعاندا جانىنا بارىپ، سالەم بەردىم دە، ءوزىمنىڭ جۇمىسشى ەكەنىمدى، ولەڭ جازاتىنىمدى ايتتىم.
جۇماعام ولەڭدەرىمنىڭ قولجازباسىنا كوز جۇگىرتتى دە، بىردەن: «ءوزىڭ اقىن جىگىت ەكەنسىڭ عوي» — دەپ قولىمدى قىستى. ازداعان اڭگىمەدەن كەيىن ماعان 10 سوم ۇسىنىپ، دۇكەننەن شۇبەرەك سومكە ساتىپ الىپ، ءوزى ورنالاسقان «ەرتىس» قوناق ۇيىنە اكەلىپ بەرۋىمدى سۇرادى. ۇلكەن اقىننىڭ قولىنان اقشا الۋعا قىمسىنسام كەرەك، «سۋم-عا بارىپ ءوزىڭىز الا سالمايسىز با؟» دەدىم، «ۇيالعان تەك تۇرماستىڭ» كەبىن كيىپ. «قالانى بىلمەيمىن عوي...» دەپ جاۋاپ قايىردى ول جايباراقات ۇنمەن. ءجون سوزگە ايتار ءۋاج تابا الماي، ون سومدىق كۋپيۋردى (كەڭەستىك اقشا جۇيەسىندە بۇل ءىرى سوما بولىپ ەسەپتەلەتىن) ۋىسىما قىسىپ جۇگىرە باسىپ ورتالىق امبەباپ دۇكەنگە باردىم. بايقاسام، دۇكەن سورەلەرىندە ۇلكەندى-كىشىلى سومكەلەردىڭ، قالتالاردىڭ نەشە ءتۇرى ءىلۋلى تۇر. سولاردىڭ قايسىسىن ساتىپ الارىمدى بىلمەي، جۇمەكەڭە سومكەنىڭ قاندايى كەرەك ەكەنىن جانە بىلمەي ابىرجىدىم. اقىرى، ءبىر شەشىمگە بەل بايلاپ، كولەمى ۇلكەن، ورتاشا جانە كىشكەنە ءۇش سومكەنى بىردەي ساتىپ الدىم. ءسويتىپ، قاجەتتىسىن ءوزى تاڭداپ الار دەگەن ويمەن سالىپ ۇرىپ قوناق ۇيگە بارسام، جۇمەكەن اعام كەلمەپتى. دالىزدە وتىرعان كەزەكشىگە جايىمدى ايتىپ ەدىم، بولمەسىنىڭ كىلتىن بەردى. سونداعى ۇستەل ۇستىنە ءۇش سومكەنى ءبىرىنىڭ ۇستىنە ءبىرىن قويىپ، ەڭ ۇستىنە تاۋاردان ارتىلىپ قالعان اقشانى قويدىم دا، قۇتتى ءبىر ۇلكەن جۇمىس تىندىرىپ تاستاعانداي الشاڭداي باسىپ ءوز جونىمە كەتە باردىم.
كوپ ۋاقىت وتپەي-اق، سول 1982 جىلدىڭ 6-تامىزى كۇنى «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆتىڭ ءسات ساپار تىلەۋىمەن مەنىڭ شاعىن توپتاما جىرلارىم جارىق كوردى. وندا اعا اقىننىڭ مىناداي يگى لەبىزى جازىلعان:
«ارمان قانييەۆ — پاۆلودار تراكتور زاۆودىندا جۇمىسشى. ماعان ۇسىنعان شاعىن توپتاما جىرلارى «تامشىلار» دەپ اتالادى. راسىندا دا، ءار شۋماعى تاسقا تامعان تامشىداي سىڭعىرلاپ تۇر. «تامشىلار» مەن «تراكتور زاۆودى» دەگەن ەكى ۇعىمدى ءوزارا كىرىكتىرۋ مۇمكىن ەمەس ءتارىزدى...
ارمان — اقىن جىگىت. بۇدان ارتىق باعانىڭ ول ءۇشىن ءازىر قاجەتى جوق.
جاس تالانتقا ءسات ساپار تىلەيمىن».
...جۇمەكەن اعامىزدىڭ شىعارماشىلىق ساپاردان الماتىعا كوتەرىڭكى كوڭىل كۇيمەن ورالعانىن، اينالاسىنداعى قالامگەرلەرگە «پاۆلوداردا اقىن جىگىتتى جولىقتىردىم، ءوزى جۇمىسشى ەكەن!» — دەپ، قۋانا حابار تاراتقانىن بەلگىلى اقىن-جازۋشىلار — جۇماتاي جاقىپبايەۆ پەن مەيرام ءاسىلعازيننىڭ اۋزىنان كەيىن ەستىدىم. ءبىر سومكەنىڭ ورنىنا ءۇش سومكەنى بىردەي اكەلىپ تاستاعان مەنىڭ قىلىعىمدى جولداس-جورالارىنا ءماز-مايرام بولىپ كۇلىپ ايتىپ، «ءوزىن-وزى ۇستاي الماي جۇرگەن اسقان تالانتتار عانا وسىنداي ىس-ارەكەتكە بارادى» دەپ، سول قىلىعىمنىڭ ءوزىن جاقسىلىققا جورىعان كورىنەدى.
كەلەسى 1983 جىلى، الماتىدا وتكىزىلگەن قازاقستان شىعارماشىل جاستارىنىڭ «جىگەر» فەستيۆالىنە پاۆلودار وبلىسىنان مەن قاتىستىم.
الماتىنى العاشقى كورۋىم، وزگە وبلىستاردان كەلگەن ءوزىم سياقتى جاس تالاپكەرلەردى دە ءبىرىنشى رەت كورۋىم، ءبارى قىزىق، ءبارى تاڭسىق. ءبىرقاتار جاستار وزدەرىنەن اسقان اقىن جوق ءتارىزدى ەكپىندەتە سويلەپ، بىر-بىرىنە دەس بەرمەي شابىتتانا ولەڭ وقيدى. سونداي جاستاردىڭ ورتاسىندا تۇرعان ءبىرى (وڭتۇستىك وڭىردەن بولسا كەرەك) مەنى يەگىمەن نۇسقاپ:
— ءماسساعان، پاۆلوداردان دا اقىن كەلىپتى، ءاي!.. بىرەۋىڭ بارىپ سويلەسىڭدەرشى، ءوزى قازاقشا بىلە مە ەكەن؟.. — دەدى ءازىل-شىنى ارالاس. بۇل سوزدەردىڭ استارىندا «پاۆلوداردىڭ قازاقتارى تۇتاستاي ورىستانىپ كەتكەن، بارلىعى قازاق تىلىنەن ماقۇرىم قالعان، سوندىقتان ول جاقتان اقىن شىعۋى مۇمكىن ەمەس» دەگەن مەگزەۋ جاتقانىن سەزدىم، دەگەنمەن جاۋاپ قايتارۋدى ءجون كورمەدىم. مىرس ەتىپ ەزۋ تارتۋىم بۇل توپشىلاۋدىڭ جاڭساق ەكەنىن ۇقتىرعانداي ەدى...
فەستيۆالدە جاس اقىن-جازۋشىلار ءۇش توپقا ءبولىندى، ءارقايسىنا بەلگىلى قالامگەرلەر جەتەكشىلىك ەتىپ، تۋىندىلارىن تالقىلادى، پىكىرلەرىن ءبىلدىردى، كەڭەستەرىن ايتتى. ابىروي بولعاندا، قادىر مىرزالييەۆ پەن جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆتىڭ قاراۋىنا بەلگىلەنگەن توپتاعى تىزىمگە مەن دە ءىلىندىم، ءارى وقىعان ولەڭدەرىم قادىر اعامىزدىڭ دا كوڭىلىنەن شىقتى. جۇمەكەن اعا ناۋقاستانىپ جۇرگەن كورىنەدى، جولىعۋدىڭ ءساتى تۇسپەدى...
قىزىلوردالىق شاكيزادا ابدىكارىموۆ، شىمكەنتتىك امزە قالمىرزايەۆ ءتارىزدى بىرنەشە تالانتتى اقىننىڭ قاتارىندا «جىگەر» فەستيۆالى ديپلومىنىڭ يەگەرى اتاندىم سول جولى. جۇمەكەن اعام تۇساۋىن كەسكەن ولەڭدەرىمە بەرىلگەن جوعارى باعانىڭ ايعاعىنداي ديپلومدى قازاقستان جازۋشىلار وداعى باسقارماسىنىڭ سول كەزدەگى ءتوراعاسى، «مەن قازاقپىن مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلگەن!» دەپ جىرلاعان ۇلتشىل اقىن جۇبان مولداعالييەۆتىڭ قولىنان الۋ مەن ءۇشىن اسا ۇلكەن مارتەبە ەدى!
1985 جىلى «جالىن» جۋرنالىندا قازاقتىڭ تارلان اقىنى، قازاقستاننىڭ حالىق جازۋشىسى قۋاندىق شاڭعىتبايەۆ توپتاما ولەڭىمە جىلى لەبىزىن ءبىلدىرىپ، شىعارماشىلىعىما ءسات ساپار تىلەدى. «ار الدىندا» دەگەن اتپەن 2001 جىلى جارىق كورگەن العاشقى جىر جيناعىم تۋرالى قازاق پوەزياسىنىڭ تاعى ءبىر تارلانى، قازاقستاننىڭ حالىق جازۋشىسى مۇزافار ءالىمباي وتە جوعارى پىكىر ءبىلدىردى. وسىلايشا، ءاۋ باستان-اق شىعارماشىلىق جولىمدى كەس-كەستەپ العا جىلجىتپاي تۇرعان قارا جولاقتار وسىنداي جايساڭ جاندى، ءمارت مىنەزدى اعالاردىڭ كەڭ پەيىلىنىڭ، قامقورلىعىنىڭ ارقاسىندا بىرتىندەپ ازايىپ، الدىمنان مازداعان جارقىن ساۋلەلى ءۇمىتتى كۇندەر ەسىگىن اشتى.
تاۋەلسىزدىك كەزەڭىندە ءتۇرلى مەرزىمدى باسىلىمداردا «جاس ۇلان» ۇيىمىن قۇرىپ، بوداندىققا قارسى ارەكەت ەتكەن جاسوسپىرىمدەردىڭ ءىسى ەرلىككە جەتەعابىل» دەگەن ءتارىزدى پىكىرلەر دە ايتىلا باستادى. مۇنداي يگى لەبىزدەر وقۋشى كەزىمدەگى بىرىنەن سوڭ ءبىرى وتكىزىلگەن مەكتەپتىڭ جالپى جينالىسىندا، كومسومولدار جينالىسىندا، اتا-انالار جينالىسىندا، پەداگوگتەر كەڭەسىندە، قالالىق كومسومول كوميتەتى بيۋروسىندا مورالدىق سوققى مەن پسيحولوگيالىق قىسىم ارقىلى بىزگە كورسەتىلگەن قورلىق پەن ءجابىر-جاپانىڭ جانە ۇزاق جىلدارعا سوزىلعان ساياسي قۋدالاۋدان تۋىنداعان زارداپتىڭ وتەۋى ىسپەتتى...
دەگەنمەن، قازاق پوەزياسىنىڭ استاناسى الماتىدان جىراق جاتقان ءارى قازاق ۇلتىنىڭ ۇلەستىك پايىزى بارىنشا ازايعان، قازاق ءتىلىنىڭ ءورىسى مەيلىنشە تارىلعان، ادەبي ورتادان شالعاي وڭىردەن ءجاسوسپىرىم ۇلتشىل اقىننىڭ بوي كورسەتۋى... ۇلتشىلدىق پيعىلى ءۇشىن كومسومول قاتارىنان شىعارىلعان، «سەنىمسىزدەر تىزىمىنە» ىلىگىپ، قۋدالاۋعا ۇشىراعان وعان قازاقستان لەنين كومسومولى سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى، كورنەكتى اقىن ج. ناجىمەدەنوۆتىڭ كەز بولىپ قولداۋ كورسەتۋى... قازاقستان جازۋشىلار وداعى مەن قازاقستان كومسومولى ورتالىق كوميتەتى بىرلەسىپ ۇيىمداستىرعان فەستيۆالگە سول «ۇلتشىل» اقىننىڭ قاتىسىپ، ديپلوم يەلەنۋى ءتىپتى شىندىققا كەرەعار، ويدان قۇراستىرىلعان قيسىنسىز جايتتار سەكىلدەنەدى. الايدا بۇل — اقيقاتتىڭ ناق ءوزى! وسىلاي بولۋىن جاراتقان يەمىز قالاعان ءتارىزدى، باسقاداي ءتۇسىندىرۋ مۇمكىن ەمەس قوي دەيمىن.
سونداي قيىن كەزەڭنىڭ وزىندە ۇلتشىلدىق، ازاماتتىق مۇرات-مۇددە باعىتىنان تايعان جوقپىن دەپ ازاماتتىق جۇرەگىممەن باتىل ايتا الامىن! 1986 جىلى الماتىداعى جەلتوقسانشىلاردىڭ تالاپ-تىلەگىنە پاۆلودار قالاسىندا جۇمىسشى جولداستارىممەن بىرگە ءۇن قوسۋعا ارەكەتتەندىم، 1989 جىلدىڭ اقپانىندا ولجاس سۇلەيمەنوۆ قازاقستان تەليەۆيزياسى ارقىلى سەمەي يادرولىق سىناق پوليگونىن جابۋ تۋرالى جاساعان اشىق مالىمدەمەسىنە ىلە پاۆلودار قالاسىنداعى ورتالىق الاڭعا تاياۋ تۇستا قولىما پلاكات ۇستاپ تۇرىپ قولداۋ كورسەتتىم جانە جۇرتشىلىقتى وسىناۋ بەيبىتشىل مالىمدەمەنى قولداۋعا شاقىردىم. 1990 جىلدارى «نيەۆادا-سەمەي»، «ازات» قوزعالىستارىنىڭ، «قازاق ءتىلى» قوعامىنىڭ پاۆلودار وبلىستىق ۇيىمدارىن قۇرۋعا اتسالىستىم. ورتا مەكتەپتى (1976 جىلى، ءوز تۇستاستارىمنان بەس جىل كەيىن) جانە جوعارى وقۋ ورنىن (س. تورايعىروۆ اتىنداعى پاۆلودار مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ فيلولوگيا فاكۋلتەتىن، 1995 جىلى، قىرىق بىر جاسىمدا) ءوز قۇربى-قۇرداستارىمنان كوپ ۋاقىت كەيىن، سىرتتاي وقىپ تامامدادىم. قازىرگى كەزدە دە وبلىستىڭ قوعامدىق، ساياسي، مادەني، ادەبي ومىرىنە بەلسەنە ارالاسۋدامىن.
ال جۇماعاما دەگەن مەنىڭ شەكسىز العىسىم مەن تۇگەسىلمەس ءىلتيپاتىم جىرلارىمنان كورىنىس تاپتى.
«جاۋىزدىقپەن جاس كۇنىم ولتىرىلگەن…
مەن اقيقات ىزدەرمىن جەر تۇبىنەن!
كوپ تالانىپ قوتاندا توبەت يتكە،
ەركىن وسكەن ەلسىزدە بولتىرىك ەم!
ەندى ۇلىسام كوكجالمەن قاتار تۇرىپ،
ءبورى دۇنيە بورلىگىپ، جاتار ۇلىپ!
ۇلى داۋسىم ەرتىستەن ۋىلدەگەن
اق جايىققا قۇيىلار قوتارىلىپ!
بوز دالادا بوزداعان، اق ارۋانا،
مەن — جۇمەكەن جوعالتقان بوتالى ءۇمىت!
ءجۇرمىن ءقازىر، تۇپ-تۇتاس عالامشاردى
جۇدىرىقتاي جۇرەككە وتان قىلىپ!...»
ءسوز سوڭىندا جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆ سىندى قازاقتىڭ ايبوز اقىندارى جالعاستىرعان جاقسىلىقتار جەر بەتىندە ورىستەي بەرۋىن جانە جۇماعامنىڭ جانى جانناتتا جايلانۋىن تىلەيمىن.
ارمان قاني،
قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى.
پاۆلودار قالاسى.»
اقىنى اقىنىنا قول ۇشىن بەرگەن قازاقتىڭ قوس پەرزەنتى تۋرالى ءبىر ۇزىك سىر ايتۋدى، كوپشىلىك وقىرماننىڭ نازارىنا ۇسىنۋدى پارىز كوردىم. «بولار ەلدىڭ بالاسى ءبىرىن ءبىرى باتىر دەر...» دەگەن كونەدەن قالعان ەستى ءسوز بار.
You Might Also Like
-
(استارى تىكەندى ساياساتتىڭ قازاق دالاسىنداعى جەمىسى تۋرالى شىعارما جايىندا)
