جۇمەكەننىڭ كىشى قايىن اتاسى...
جۇمەكەن اقىننىڭ جۋىردا جارىق كورگەن جەتى تومدىق شىعارمالار جيناعىنىڭ جەتىنشى تومىنا ەنگىزىلگەن اۋلەت مۇراعاتىنان الىنعان سۋرەتتەردىڭ ىشىندە ستالينگراد مايدانىندا سول اياعىن بەرىپ، ەلگە امان ورالعان مەنىڭ اكەم ءحاميتتىڭ سۋرەتى دە بەرىلگەن. سۋرەتتىڭ استىنا جازىلعان "جۇمەكەننىڭ كىشى قايىن اتاسى حاميت شاكۋالييەۆ — ۇلى وتان سوعىسىنىڭ ارداگەرى. ستالينگراد شايقاسىندا ءبىر اياعىنان ايرىلعان، كوپتەگەن وردەن-مەدالداردىڭ يەگەرى" دەگەن جازبانى وقىعان ادامنىڭ "كىشى قايىن اتا" دەگەن سوزگە ويلانارى حاق.
ونىڭ سىرىنا توقتالا كەتسەك...
اقىننىڭ جارى ءناسىپ اپا اشەيىندە جۇمەكەن اقىن تۋرالى سىر-سۇحبات بەرگەندەرگە ءوز توركىنى جايىندا ايتۋىن وتىنگەن كىسىگە، «ونىڭ جۇمەكەن تۋرالى سۇحباتقا قاتىسى بار ما ءوزى؟» دەپ ماڭايلاتا بەرمەيتىن. بۇل جولى كوپتومدىقتاعى اتالعان سۋرەتكە جازىلعان ءسوزدى، ءارى ەلىمىزدىڭ كەشەگى تاريحىنان سىلىپ تاستاي المايتىن ايتۋلى وقيعانىڭ ايشىقتى ءبىر مەزەتى — ستالينگراد شايقاسىنىڭ جەتپىس جىلدىعىنا وراي توتەسىنەن ساۋال بەرۋدىڭ ىڭعايىن تاپقانداي بولدىق.
«كىشى قايىن اتا» اتاۋىنان وربىگەن اڭگىمەنىڭ توركىنى...
مەنىڭ تۋعان اكەم شاكۋالييەۆ ءحاميتتىڭ اكەسى شاكۋالى مەشىت ۇستاعان يمام، اسا ءبىلىمدى ادام، وتە باي بولىپتى. 1924-26 جىلدارى كەڭەس ۇكىمەتى بيلىگىنىڭ امىرىمەن مەشىتىن ورتەپ، ءوزىن جەر اۋدارىپ الىپ كەتكەن. ايەلى مانارشا تۋىستارى اقتوبە جاقتا كورىنەدى، ءوزى بايدىڭ قىزى ەكەن، رۋى — تابىن. ۇزاتىلىپ كەلگەندە دۇنيە-مۇلكى، قالىڭدىقتىڭ باس كيىمىندە، تۇتاس كيىم-كەشەك، اشەكەيلەرى ءساندى دە، اۋقاتتى ادامداردىڭ دارەجەسىنە ساي كۇمىسپەن بەزەندىرىلگەن ەكەن. كۇيەۋىن ايداۋعا الىپ كەتكەن كەزدە اعايىن-تۋىس ۋىس-ۋىس كۇمىس اشەكەيلەرىن ءبولىپ العان قۇسايدى. ەكى بالاسىمەن جەسىر قالعان مانارشا اجەمىز قاينىسى يساعۇلعا تۇرمىسقا شىعادى، ودان ەكى قىز دۇنيەگە كەلەدى. ءاناپيا مەن ءمادينا دەگەن قىزدار، كەيىن شەشەلەرى مانارشا تۇيەدەن قۇلاپ، 40 جاسىندا مەرتىگىپ قايتىس بولادى، اكەسى يساعۇل ەكىنشى رەت ۇيلەنگەندە ەكى قىزدى اعالارى حاميت وگەي شەشەنىڭ قولىنا قاراتپاي وزىنە الىپ اسىراپ-باعادى. سودان ءومىر بويىنا تۋىستىق قارىم-قاتىناسىندا ەشقانداي سىزات تۇسپەگەندىگىنەن ولاردىڭ اكەلەرىنىڭ بولەك ەكەندىگىن تۋىستاردان ءبىر دە ءبىر ادام بىلمەگەن كورىنەدى. ءوز بالالارى دا، توڭىرەگىندەگىلەر دە اقامنىڭ ءۇش قارىنداسىنىڭ بىرگە تۋماعاندىعىنان حابارسىز بولىپ شىقتى. كەيىن، ءتىپتى بەرتىن كەلە، سوزدەن ءسوز شىعىپ، اتا-تەكتەن ءسوز قوزعالعاندا عانا اڭگىمە ايتىلعاندا، ءبارى تاڭعالىسادى.
ءقازىر ءمادينا اپامىز كوزى ءتىرى، اقتاۋ قالاسىندا تۇرادى، ءۇبىرلى-شۇبىرلى انا. ال، اقاممەن بىرگە تۋعان سايلەكەش اپامنىڭ جالعىز ۇلىنىڭ ايەلى نادەجدا ەنەسىنىڭ تاقۋالىعىن، تازالىعىن، قاسيەتىن ۇنەمى ايتىپ وتىرادى. سايلەكەش اپام سەگىز نەمەرەسىن تۇگەل ءوزى باعىپ-وسىرگەن. ءوزىنىڭ باسىنا بايلاپ جۇرگەن، ءيسى سىڭگەن اق ورامالىمەن اپام بالا-شاعاسىن، نەمەرەلەرى اۋرىپ قالسا، ولاردى دا ەمدەپ، تەرلەتىپ جازىپ الادى ەكەن. سول ورامالىن كەلىنى نادەجدا ءالى كۇنگە دەيىن قاسيەتتەپ ساقتاپ وتىر، ءوز نەمەرەلەرىنە دە شيپاسى بار ەكەنىن ايتادى. ەنە رەتىندە دە، انا رەتىندە دە، جالپى، مولدانىڭ تاربيەسىن كورگەن ايەل ادام رەتىندە سايلەكەش اپامىز ءوز زامانىنىڭ ۇلگىلى انالارىنىڭ ءبىرى ەدى. قۇران وقىعاندا، داۋىستاپ، ماقاممەن وقىعانىن اۋىلداستارى مەن تۋىستارى ءالى ۇمىتپاعان، ايتىپ جۇرەدى.
حاميت — اكەسى ۇستالعاندا ون بەس جاسىندا ەدى.
وتىز ەكىنشى جىلى مەنىڭ شەشەمە ۇيلەنگەندە كىشى قارىنداسى ءمادينا ەكى جاستا ەكەن. سودان «ءتاڭىر اسىراعان توقتىنى ءبورى جەمەيدى» دەگەن، تورتەۋى دە ەتى تىرىلىگىمەن قاتارعا قوسىلىپ، قارتايعانشا ءومىر ءسۇردى. اكەمدى اقا دەيتىن ەدىم. اقام وتىز ەكىنشى جىلدىڭ كۇزىندە ون توعىز جاسىندا ۇيلەنگەن. ءتورت جىلدان كەيىن تۇڭعىشتارى — مەن دۇنيەگە كەلىپپىن.
مەنىڭ شەشەم قاپيا — مۇستاقتىڭ قىزى قوي كوزدى اقسارى كىسى ەدى. ءوزى بويشاڭ، تالدىرماش، كەربەز ادام بولاتىن. شاشى بۇيرا، مىنەزى اسا سالماقتى، سابىرلى ەدى. بويجەتكەن شاعىندا قۇدا تۇسۋشىلەر كوپ بولىپتى. ءبىراق اكەسى مۇستاق قىزى — قاپيانى باتىردىڭ تۇقىمى دەپ كەدەي بولسا دا اكەمىزگە — حاميتكە بەرىپتى.
قايران شەشەم-اي! جۇمەكەن ەكەۋمىز ەلگە بارعاندا الدىمەن جۇمەكەندى قۇشاقتاپ، بەتىنەن سۇيەتىن. مەنى سۇيۋگە باتا الماي، «اق مارقام-اۋ» دەپ، جاقىنداۋعا، يىسكەپ-سۇيۋگە دە باتا الماي، ەكى اتتام جەردەن مىرس-مىرس جىلامسىراپ تۇرۋشى ەدى-اۋ، قايران اق ءسۇت بەرگەن انام!
اقام جاستايىنان اۋدان كولەمىندەگى بەس كولحوزدىڭ اساۋ جىلقىلارىن ۇيرەتكەن قايراتتىلىعىمەن ءارى ەڭبەكقورلىعىمەن كوزگە تۇسكەن جىگىت ەكەن. جەتىم وسكەندىكتەن تۇرمىستىڭ تاۋقىمەتىن ەرتە تارتقان. ءومىردىڭ ءمانىن سارالاپ، ومىردەن ءوز ورنىن تاپقان ادام. باتىرلار جىرىن، قيسسالاردى كوپ وقىعان. داۋسى ەرەكشە بولاتىن. وقىعان جىرلارىن، بۇرىنعى جىراۋلاردى جاتقا ايتادى. اكەلەرى مەشىت ۇستاعان مولدا كىسى، حاميت پەن كۇلجاميلانى (سايلەكەش اپا دەيتىنبىز) ەسكىشە ساۋاتتىلىققا باۋلىپ، قۇران سۇرەلەرىن وقيتىن دارەجەگە جەتكىزەدى. قۇراندى ماقامداپ وقىعان اقامنىڭ داۋسى مەن بىلىمدىلىگىنە ول كىسىمەن جاقىن ارالاسقاندار تاڭعالاتىن. حاميت اقام سوعىسقا كەتكەنشە جىلقى باققان. نايزاگەر دەگەن ءتول اتى بولاتىن.
اكەم مايدانعا 1942 جىلى 20 اقپاندا سارايشىق قالاسىنان اتتانعان. سوعىستان ورالعاندا ستالينگراد مايدانىندا № 193 اتقىشتار ديۆيزياسىندا بولعان. شايقاستا ءبىر اياعىنان جارالانىپ، ءتىپتى ۇرىس دالاسىندا ءۇش كۇن بويى ولىكتەرمەن بىرگە جاتىپ قالعان. قازا تاپقانداردى جيناعاندا، اكەم ءتىرى بولىپ شىققان كورىنەدى. ونى ستالينگراد گوسپيتالىندا سەگىز اي ەمدەگەن.
وسى وقيعا تۋرالى كەيىن اڭگىمەلەگەندە «... ءبىر ەسىمدى جيسام، قيان-كەسكى ۇرىستان كەيىنگى قان ساسىعان مايدان دالاسىندا ىڭىرسىعان، ساندىراقتاعان ءتىرى ولىكتەردىڭ اراسىندا جاتقانىمدى ەسىمە ءتۇسىردىم. وڭ جاعىمداعى ورىس سولداتىنا «قينالىپ كەتكەنىمدى، وعى قالسا، مەنى اتىپ سالۋىن، ءسويتىپ، جان ازابىنان قۇتقارۋىن سۇراپ ەدىم، ول وزىمە قاراپ «قازاقپىسىڭ؟» دەپ سۇرادى، مەن قازاق ەكەندىگىمدى ايتتىم، ول ماعان «قازاق ەكەندىگىڭ راس بولسا، شىدا، شىدا، شىدا!» دەپ قايتالادى. ال-دارمەنىن جيىپ، مەنى شينەلىنە سالىپ ولەرمەندىكپەن سۇيرەتە باستادى... قايتا اپارعىسى، نەمەن جاردەم بەرگىسى كەلدى، و جاعىن بىلمەيمىن... ەسىمدى جيعانىمدا گوسپيتالداعىلار ءۇش كۇن بويىنا ولىكتەردىڭ اراسىندا جاتىپ قالعانىمدى، جارالى اياعىمدى كەسىپ تاستاعاندارىن ايتتى...» دەپ ەدى.
ءبىر اياقپەن 1943 جىلى ەلگە امان ورالدى. ەلگە ورالعاننان كەيىن ءبىر اياقپەن جاتقان تۇيەگە عانا، ونىڭ وزىندە دە تۇيەنىڭ مىنەر جاعىنان ەمەس، سول جاعىنان مىنەتىن. باتىردىڭ تۇقىمى، ەر تۇلعالى، قاجىرى مەن قايراتى تاسىعان قايران ازامات سوعىستان كەيىن جيىرما جىلداي تۇيەشى بولدى.
اقامنىڭ ءان ايتقانداعى داۋسى قۇلاققا وتە جاعىمدى قوڭىر داۋىس. ءار ءسوزدى ماقامىنا سالىپ ايتادى. مۇنىڭ سىرى — جاستايىنان قۇران جاتتاتىپ، ماقامداپ، داۋىستاپ وقىتىپ ۇيرەتكەننەن بولار، داۋسىندا سەنىمدىلىك پەن قۇدىرەتتى ءبىر اۋەن بولاتىن. ءبىزدىڭ جاقتا ەل اۋزىنا تاراعان جۇمەكەننىڭ اتاسىنىڭ مايداننان ورالماعان جالعىز ۇلى — جۇمەكەننىڭ اكەسى سابىرەدەنگە ارناپ شىعارعان «سابىرجانعا» دەگەن تولعاۋى بار. سول تولعاۋدى ماقامداپ ايتا وتىرىپ، اقامنىڭ جىلاپ تەبىرەنگەنىن ءوز قۇلاعىمىزبەن ەستىپ وستىك. اقام ءوزى وڭاشا وتىرعان كەزدەرىندە دە جىر-قيسسالاردى جاتقا ايتىپ، ىشكى شەرىن تارقاتىپ وتىرادى ەكەن. قايران اكەم، ومىرىندە ەس بىلگەلى كورگەن قيىندىقتارى، كوز الدىندا اكەسىن تۇتقىنداپ، مەشىتىن ورتەگەن، وزدەرىنىڭ تەنتىرەپ جەتىم قالعان ساتتەرى، ءتىپتى سوعىستا جاراقاتتانىپ، ءۇش كۇن ولىكتەردىڭ اراسىندا قانسىراپ، ەلسىزدە جاتقان كەزىندەگى ءومىر كورىنىستەرى كوز الدىنان ءوتىپ، شەر قىسا ما ەكەن... الدە انشىلىك قاسيەت دارىعان تۋما تالانتتىڭ نەبىر ءومىر وتكەلدەرىنەن امان ءوتىپ، ءومىردىڭ قيىنشىلىقتارى ارتتا قالعانىنا شۇكىر ەتىپ، كوڭىلى جايلانا ما ەكەن...
اكەم ۇلى وتان سوعىسىنا قاتىسىپ، ستالينگراد شايقاسىندا ءبىر اياعىنان ايىرىلعاندا جارالانعان اياعىن گوسپيتالدا ەكى رەت كەستىرگەن كورىنەدى. ەكىنشى رەت وپەراسيانى ناركوز سالدىرماي جاساتقان، سول شىدامدىلىعى، دارىگەرلەرگە ءوزى ايتىپ، تاۋەكەلگە بارۋىنىڭ ءوزى جۇرەكتىلىكتى، قايراتتىلىقتى بىلدىرەتىن قاسيەتى ەمەس پە؟! ۇرىس دالاسىنداعى ەرلىكتەرى ەسكەرىلمەي قالعان جوق. 1ء-شى دارەجەلى ۇلى وتان سوعىسى وردەنىمەن جانە بىرنەشە مەدالدارمەن ماراپاتتالدى.
اكەمنىڭ ونەرىن اۋىل-ايماعى قاتتى باعالاعان، دوستارى ارنايى ىزدەپ كەلىپ، قونا جاتىپ تاڭ اتقانشا جىر ايتقىزىپ تىڭدايتىن كورىنەدى. سولاردىڭ ءبىرى — اكەمنىڭ دوسى نۇرجاۋ سوۆەتىنە قاراستى «جاڭا تالاپ» كولحوزىندا كىشى باسقارما بولعان نۇرعالييەۆ سەرىكقالي بولاتىن. سەرىكقالي اعا بەلگىلى سىنشى زەينوللا سەرىكقالييەۆتىڭ اكەسى. ول كىسى اۋدان كولەمىندەگى شارۋاشىلىقتاردا كىشى باسقارما بولىپ قىزمەتتە ءجۇردى.
اكەم سۇڭعاق بويلى، كوكىرەك تۇسى كەڭ، كەۋدەسى شالقاق كىسى ەدى. ۇلىمىز ماعجاننىڭ تۇلعاسى وسى تۋعان ناعاشى اتاسىنا كەلىڭكىرەيدى.
1985 جىلى جۇمەكەننىڭ 50 جىلدىعىنا بايلانىستى وتەباي قاناحين، اقۇشتاپ باقتىگەرەيەۆا ت.ب. جازۋشىلار اقامنىڭ ۇيىندە قوناقتىقتا بولدى. قوناقتارىنا «سابىرجانعا» دەگەن تولعاۋدى باستان-اياق ورىندادى. اكەمنىڭ ءان-جىر ايتقانداعى ماقامى ەرەكشە، داۋسى دا جانعا ءجايلى. وتەاقاڭ تاعى ايتىڭىز دەپ، ءبىراز تولعاۋ ايتقىزىپ، تىڭدادى. سول جولى وتەباي اعامىزدىڭ بىزگە بىلاي دەپ ۇرىسقانى بار: «مىنا كىسىنىڭ داۋسىنداي داۋىس ەستىگەن ەمەسپىن، بۇل ەرەكشە اۋەن. قازاق ونەرىنە قوسىلار ۇلەس. داۋسىن مىندەتتى تۇردە ءۇنتاسپاعا جازىپ الىڭدار» دەپ تاپسىردى. جۇمەكەن دە وسىنى ۇلكەن ءىنىم ماقسۇتقا تالاي رەت ءوتىنىش ەتىپ ايتىپ ەدى. اكەم الماتىعا كەلە المادى، قولىنداعى بالالارى بويكۇيەزدىككە سالىنىپ، داۋسى جازىلماي قالدى. اكەم 1992 جىلى 79 جاسىندا قايتىس بولدى. شەشەم قاپيا 1994 جىلى 78 جاسىندا قايتتى.
ال وسى كىتاپتاعى سۋرەتتەر جيىنتىعىندا بەرىلگەن جۇمەكەننىڭ «ۇلكەن قايىن اتاسى» مەنى التى ايلىعىمدا باۋىرىنا سالىپ الىپ، ءوز اتىنا جازدىرعان، ماپەلەپ وسىرگەن ناعاشى اتامنىڭ — مۇستاق اكەمنىڭ تەكتىلىگى مەن قادىر-قاسيەتى جايىندا اڭگىمە ءوزالدىنا بولەك، عۇمىرنامالىق حيكايا...»
ءيا، تەكتىدەن تەكتى تەك تۋماس!
You Might Also Like
-
(استارى تىكەندى ساياساتتىڭ قازاق دالاسىنداعى جەمىسى تۋرالى شىعارما جايىندا)
