«تۇنگى وتتاردىڭ» اسەرى
جاس ۇرپاق تاربيەسى جايىنداعى ماسەلە قاشان دا كۇن تارتىبىنەن ءتۇسىپ كورمەگەنى شىندىق. بۇل جايىندا ءبارى ايتادى، اقىل ايتادى، كەڭەس ايتادى. مىسال كەلتىرىپ ايتادى. ءبىلىپ ايتادى. بىلمەسە دە ءوز ءجونىن ءجون كورىپ ايتادى. قينالا ايتادى. «ەل بولامىن دەسەڭ — بەسىگىڭدى تۇزە» دەيدى. نەدەن باستاپ تۇزەۋ كەرەكتىگىن ەشكىم ايتپايدى. جازۋشى ز. جۇمانوۆا شىعارماسىندا قوعامداعى كونەرۋ مەن جاڭارۋدىڭ ءولىارا كەزەڭىندەگى جاڭا حاراكتەر يەلەرى ارقىلى جىلت ەتكەن ءۇمىت ۇشقىنىنان جاقسىلىقتىڭ جالىنى لاۋلايدى.
زاريا جۇمانوۆانىڭ اڭگىمەلەر مەن حيكاياتتاردان توپتاستىرىلعان «تۇنگى وتتار» كىتابىن وقىپ شىققاندا زاۋلاعان جۇيرىك پويىزدان جاڭا عانا ءتۇسىپ، ۇزاپ كەتكەن پويىزدا قيماي قوشتاسىپ كەتىپ بارا جاتقان ساپارلاستارىڭىزعا ساتتىلىك تىلەگەن ادامداي سەزىنەسىز. شىعارما كەيىپكەرلەرىنىڭ بەينەسى كوكەيدە جاتتالىپ، سولاردىڭ ءارقايسىسىنىڭ تاعدىرىنا قاتىسىڭىز بار ادامداي ويعا شوماسىز.
تۇنگى وتتار ادامعا نە بەرەدى؟ قاراڭعىدا جاعىلعان شىراق پا، الدە ەلسىز-كۇنسىز دالادا قورقاۋدىڭ قاماۋىندا قالعان جولاۋشىنىڭ قۋراي تۇتاتاتىن شاقپاعى ما؟ ايتەۋىر، تىرشىلىكتىڭ، جاقسى ءۇمىتتىڭ، جوق ىزدەۋدىڭ، باردى تۇگەندەۋدىڭ قام-قارەكەتىنە قاجەتتى نارسە ەكەندىگىنە كۇمان جوق.
اڭگىمەلەر مەن حيكاياتتار وقىعان سايىن وزىنە باۋراي تۇسەدى. ارينە، بۇل جەردە اركىمنىڭ تالعامى، قابىلداۋى ءار ءتۇرلى ەكەندىگىندە داۋ جوق. بىرەۋ جىپ-جىلى جاڭبىر تامشىلارىن جانى سۇيسە، ەندى بىرەۋدىڭ جان-دۇنيەسى قارا نوسەردىڭ توگىپ-توگىپ وتكەنىنەن سەرگىپ قالارى ءسوزسىز. اسەرلەنۋ مەن قابىلداۋ دا تۇيسىنۋگە، كوڭىلدىڭ جاي-كۇيىنە تىكەلەي بايلانىستى.
جازۋشى ز. جۇمانوۆا ايەل تاقىرىبىن، ايەل ادامنىڭ قوعامداعى ءرولىن شىعارماعا وزەك ەتە وتىرىپ، ەر-ازاماتتاردىڭ پسيحولوگياسىنا دا تالداۋ جاساۋعا ۇمتىلادى.
«تۇنەككە جۇتىلعان تۇنگى وتتارداعى» جولاۋشى قوس كەلىنشەك ءتۇن تىلسىمىن تىلە زاۋلاپ كەلە جاتقان پويىزبەن قاپتالداسا جىلت-جىلت ەتكەن ايدالاداعى جالعىز-جارىم اۋىل وتتارىنىڭ قاراڭعىلىق قويناۋىنا ءسىڭىپ عايىپقا اينالىپ جاتقان كورىنىسكە ۇزاق تەسىلە قاراپ وتىرىپ، سۋىرتپاقتاپ سىر شەرتىسەدى.
«تۇنگى وتتار قانداي ايانىشتى. بۇرىن مەن دە ايدالاداعى مەڭىرەۋ اۋىلدا تۇرعام...» دەيدى قاراتورى كەلىنشەك. تاعدىر ءوزى جارىلقاپ، تاعدىر ءوزى جىلاتقان، سول تاعدىر ويدا جوقتا جار قۇشۋ باقىتىنا كەنەلتىپ، سول باقىتىنان ويدا جوقتا كوز جازدىرعان كەنشىلەر قالاشىعىندا تۇراتىن جاس جەسىردىڭ دۇنيەگە ۇل اكەلگەن ساتتەگى جەردىڭ ءبىر سولق ەتكەنى — شاحتاداعى جارىلىستا جەر استىندا قالعان جان جارىنىڭ ءولىمى ءبىر تۇنەك پەن ءبىر ساۋلە قابات كەلەتىن ءومىر زاڭدىلىعىنىڭ مىسالى.
جولاۋشى كەلىنشەك جاساۋراعان جانارىن جاسىرىپ، كۇيەۋىنىڭ سوڭعى رەت تۇنگى جۇمىسقا كەتىپ بارا جاتقان ءساتىن: «...تۇڭعيىق كوزىنەن تەرەڭ مۇڭ ەمەس، ۇمىتسىزدىك پەن ۇرەيدى اڭعاردىم. نەگە ەكەنىن، سول ءسات ونىڭ ءبىر ءسوزى ويىما ورالا كەتپەسى بار ما؟! ۇيلەنبەي تۇرىپ ءوزى ايتقان. «ءبارىنىڭ كوزىندە ۇمىتسىزدىك، ۇرەي تۇرادى... اسىرەسە جاپ-جاس جىگىتتەردىڭ... جەر استىنا، شاحتاعا ءتۇسىپ بارا جاتقان ساتتە»، — دەپ ەسىنە الادى. «نەگە ۇرەيلەنەدى؟» دەگەنىمدە، «...بۇرىندارى جەر استىنداعى كەندى تەگىس المايتىن. شاحتاعا تىرەۋ بولسىن دەپ، ءبىرازىن قالدىرىپ كەتەدى ەكەن. قاۋىپسىزدىك ءۇشىن. قازىرگى شەتەلدىك قوجايىندار سولاردىڭ ءبىرىن دە قالدىرماي، قايتادان تەگىس قوپارا قازدىرىپ جاتىر. پايداعا قۇنىعىپ. ءبىزدىڭ جىگىتتەردىڭ شاحتاعا بارماسقا امالدارى جوق، كۇن كورىس كەرەك. جەر بەتىندە ولارعا جۇمىس قايدان بولسىن؟!» دەگەن جولدار ارقىلى ز.جۇمانوۆا تاعدىرلارى بەيبىت كۇندە جۇمىس بەرۋشى شەتەلدىك كاسىپكەر قورقاۋلاردىڭ ۋىسىنا تۇسكەن وتانداستار ومىرىنەن الىنعان اششى شىندىقتىڭ بۇركەۋىن اشادى. الەۋمەتتىك پروبلەما، قوعامداعى ءالى دە بولسا شەشىمىن تولىق تاپپاعان كۇردەلى ماسەلە — وتباسىن اسىراۋشىلاردىڭ وسىنداي تىعىرىققا تىرەلۋى، حالىق قاسىرەتىنىڭ ءبىر قىرى شاعىن اڭگىمەدە وسىلاي ورنەكتەلەدى.
جار قۇشۋ باقىتىن قىزىقتاپ ۇلگەرمەگەن ءبىر ايەل جەسىر قالادى. ىڭگالاپ دۇنيە ەسىگىن ەندى اشقان ءسابي جەتىم اتانادى. ولاردىڭ كەلەشەك ءومىرى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. تولىمدى تاربيە، اتا-انا تاراپىنان مەيىرىم شۋاعىن الاڭسىز كورمەگەن ۇرپاقتىڭ بويىندا قانداي قاسيەتتەردىڭ قالىپتاسارىن كىم بىلەدى؟ ويتكەنى، جالعىز باستى انانىڭ موينىنا ەندى اسىراۋشى اكەنىڭ دە مىندەتى قوسا جۇكتەلەدى. قوعامنىڭ مىندەتى — ءوز بولاشاعىن، جاس ۇرپاقتى وسىرەتىن جانۇيانىڭ باس يەسى — ەر ازاماتتاردىڭ قامىن ويلاۋ ەكەندىگىن مەڭزەيدى.
زاريا جۇمانوۆانىڭ «تۇنگى وتتارىنداعى» كەيبىر اڭگىمەلەر مەن حيكاياتتار ءا دەگەندە وقىرماندى مۇڭمەن قاۋىشتىرىپ، بىرتە-بىرتە سەبەزگىلەپ شۋاق قۇيادى كوڭىلىنە.
مىسالى، «كۇن استىنداعى اۋىلدى» وقىعاندا مەكتەپ ءبىتىرىپ، جوعارى وقۋ ورنىنا تۇسە الماي قالعان كىشكەنتاي قىز كۇنشۋاقپەن بىرگە تاس قالاداعى قاتىگەز پاتەر جالداۋشى بابا فايانىڭ ۇيىنەن بەزە قاشىپ، تەزىرەك اۋىلعا كەتكىڭ كەلەدى. تۋعان جەردىڭ توپىراعىنا تابانىڭ تيگەن مەزەتتە-اق كۇندەلىكتى قىم-قۋىت تىرشىلىك قامىتىن ەلەمەي، كوڭىلىڭدى شىرقاۋ شىڭعا جەتەلەپ جۇرە بەرەتىن كۇش پايدا بولعانىن سەزىنەسىڭ. نەمەسە كەرىسىنشە، اسىپ-تاسقان، الىپ-ۇشقان كوڭىلىڭنىڭ كوكجيەگىنەن كولكىگەن بۇلدىر ساعىمدى اپ-ساتتە قولمەن شىمىلدىق ىسىرعانداي سىلىپ تاستاپ، ناقتى ىس-ارەكەت ارقىلى اقتى — اق، قارانى — قارا دەگىزەتىن شىنايى شىندىققا كوزىڭ جەتەدى.
قوعامداعى كونەرۋ مەن جاڭارۋدىڭ ءولىارا كەزەڭىندەگى جاڭا حاراكتەر يەسى ارقىلى جىلت ەتكەن ءۇمىت ۇشقىنىنان الاقانداي سۇيكىمدى اۋىلىندا جاقسىلىقتىڭ جالىنى لاۋلايدى. قانداي جاقسىلىق ەدى ول؟
سول مەكتەپتەن، سول ۇستازداردان كۇنى كەشە عانا ءبىلىم العان جاس تۇلەك كۇنشۋاق وقۋعا سىرتتاي قابىلدانىپ، اۋىلىنا اسىعادى. ساعىنىش وتىنا ورتەنە جازداپ، الىپ ۇشادى. ەرتەگى تىڭداپ ماڭايىندا شىرق ۇيىرىلگەن ىنى-سىڭلىلەرىن، كۇزگى شارۋا قامىمەن قاربالاس تىرلىكتەن شارشاپ-شالدىعىپ جۇرگەن اتا-اناسىن، اۋىلداستارىن ساعىنادى.
ەڭ باستىسى، ەل بولاشاعى — جەتكىنشەك تاربيەسىنە نەگىزدەلگەن كوركەم شىعارمالار ەل ەرتەڭىنىڭ يەسىن — جاڭا ۇرپاقتى تاربيەلەۋدىڭ كونەرگەن، كەشەگى اكىمشىل-امىرشىل جۇيە تۇسىنداعى ولقىلىعى كوزگە ۇرىپ تۇرعان تاپتاۋرىن، زاماناۋي كوشكە ىلەسە الماعان، ەسكىرگەن ءتاسىلىن ىعىستىرىپ، كوكجيەكتەن جاڭا كۇننىڭ شاپاعىن شاشا كەلگەن جاڭارۋ ءۇردىسىن بالعىن ۇستاز كۇنشۋاقتىڭ ىس-ارەكەتى ارقىلى بەينەلەگەن سۋرەتكەر شىعارماسىنان جاڭا لەپ بايقالادى. وزگە قارقىن، سونى سەرپىن اكەلگەن شىعارما دەپ ايتۋعا بولادى. مۇندا كوزگە ۇرىپ تۇرعان جاتتاندى يدەولوگيانىڭ سالقىنى، جاسقانشاقتاپ، جالتاقتاپ، جوعارىدان بۇيرىق كۇتكەن بۇيىعىلىق جوق. جانارى جاۋدىرەگەن جاس ۇستاز — كۇنشۋاقتىڭ ومىردەن تاجىريبە جيىپ ۇلگەرمەگەن، ءبىراق كوكىرەكتەرىندە ءوز بويىنداعى جىگەرى مەن وزىنە ءوزى ءسۇيسىنۋ سەزىمى باسىم، ۇلكەندەر تاراپىنان وزىنە ءوزىنىڭ سەنىمدىلىگىن نىعايتاتىن قولداۋ-قولپاشتاۋ كۇتكەن بالاۋسا جەتكىنشەكتەردىڭ تامىرىن تاپ باسۋى نانىمدى سۋرەتتەلەدى.
ءوزىنىڭ كەشەگى ۇستازدارى، بۇگىنگى ارىپتەس تالىمگەرلەرىنىڭ «العاشقى ساباعىن قالاي وتكىزەر ەكەن» دەگەن كۇدىك ارالاس قوبالجۋ سەزىمدەرىن جاس ۇستاز ءا دەگەننەن-اق ءوزىنىڭ ىس-ارەكەتىمەن سەيىلتەدى، بويىنداعى مەيىرىم شۋاعىمەن توڭىرەگىن جادىراتىپ، قۋانتادى. ءتىپتى، از ۋاقىتتىڭ ىشىندە وزىندەي جاس ۇستاز كۇنسۇلۋمەن ەكەۋى مەكتەپتە عانا ەمەس، سۇيكىمدى اۋىلىندا جاڭا ۇردىستەر قالىپتاستىرىپ، جاس جەتكىنشەكتەردىڭ توڭىرەگىن ءورت-داۋىلداي شارپىعالى تۇرعان جالىن-جىگەرلەرىن ولارعا سەنىم ءبىلدىرۋ ارقىلى تىڭ ارناعا بۇرادى. جاس ءتارتىپ ساقشىلارىن جاساقتاپ، شاكىرتتەرگە سەنىم ارتىپ، تاپسىرما بەرۋ ارقىلى ولاردى جاۋاپكەرشىلىككە باۋليدى.
سىنىپتاعى قيقار، ءارى قىڭىر اتانعان «مۋحا» — قاجىمۇقانمەن ءتىلتابىسۋى، ءجاسوسپىرىم بالالاردىڭ ىڭعايىن باعدارلاپ، دەگەنىنە كوندىرە ءبىلۋى، ءتىپتى ولاردى ورتاق مۇددەگە — مەكتەپتىڭ ىشكى ءتارتىبىن ساقتاۋعا اتاسالىسۋعا جۇمىلدىرۋى، اۋىلدىڭ تىنىس-تىرشىلىگىنە الاڭدايتىن قامقور ازاماتتارعا اينالدىرۋى ارقىلى سۋرەتتەلەتىن جاس ۇستازدىڭ العاشقى ءساتتى قادامى وقىرماندى، اسىرەسە اۋىلدا تۋىپ ەرجەتكەن، اۋىل تاعدىرىنا كوبىرەك الاڭدايتىن وقىرمانداردى بەي-جاي قالدىرمايدى.
«تۇنگى وتتارعا» جيناقتالعان اڭگىمەلەر مەن حيكاياتتاردى وقىعاندا بۇگىنگى كۇنى بىرتىندەپ وزگە ءۇردىس، بوتەن داعدى قالىپتاسا باستاعان قوعامنىڭ باس اۋرۋى مەن جان ايقايىن سەزىنىپ، بەي-جاي قالا المايسىز.
كىتاپقا وزەك بولعان باستى تاقىرىپتىڭ ءبىرى قوعامداعى جاڭاشا دامۋ ءۇردىسى. تۇيسىكتەر اسەر قابىلداۋ داعدىسىنان اجىراپ، سەزىنۋ نۇكتەلەرى ءتۇيسىنۋ قابىلەتىنە بەلگى بەرۋ مىندەتىنە جاۋاپسىزدىقپەن قاراۋ بەلەڭ العانداي. دۇنيەدەگى جاراتىلىس اتاۋلى، ءاربىر جان يەسى سۇمدىق ءبىر «وقشاۋلانۋ» دەرتىنە شالدىققانداي. اعايىن-تۋعان، كورشى-كولەم، اتا-بالا، اجە-نەمەرە اراسىنداعى ارا جىك ايقىندالىپ بارا ما، قالاي؟
كاپيتاليزم — ءسوز جوق، تيىن-تەبەننىڭ، كاپيتالدىڭ ۇستەمدىگىنە نەگىزدەلگەن قوعام دامۋىنىڭ ءبىر ساتىسى. ال، وركەنيەتتىڭ دامۋى تەك تەحنيكا مەن تەحنولوگيانىڭ جاڭارۋى عانا ەمەس، سانالارداعى جاڭعىرۋمەن دە قاتار جۇرەدى. زامان اعىمىنا ىلەسۋ جايباراقات تىرلىكتەن گورى ەڭبەكتەگى، كۇنكورىستەگى، ادامزاتتىڭ ىس-ارەكەتىندەگى ۇتىمدىلىققا، قولما-قول ناتيجەگە نەگىزدەلەدى. زاريا شىعارمالارىنداعى باستى كەيىپكەرلەر — بويىنان جاڭاشا لەپ ەسىپ، جەڭىل قارقىنعا يكەمدەلۋگە بەيىم، جان-دۇنيەسى شۋاققا تولى جاندار.
«كوڭىل تەرەزەسىندەگى» ريزاعا ۇقساپ، ءبىر ساتكە بولسا دا قيال الەمىنە تالپىناسىز، توڭىرەكتەن سەلت ەتۋگە ءازىر تۇرعان سانالاردى ىزدەپ، قارمانا باستايسىز، ويشا. مۇنىڭ ءوزى ساناعا قوزعاۋ تۇسىرەر جاقسى ءۇمىت. «ۇشقىر كىلەم»، «ايشىلىق الىس جەرلەردەن جەدەل حابار العىزعان» بۇگىنگى بايلانىس قۇرالدارى — كەشەگى كۇننىڭ اڭساۋ-ارمانى ەدى عوي. ولاي بولسا، جازۋشى كوكسەپ، كەيىپكەر اڭساپ وتىرعان جان الاۋى دا جاعىلار دەپ ۇمىتتەنۋگە ابدەن بولار. قوعامنىڭ ءاربىر مۇشەسى توڭىرەگىندە بولىپ جاتقان كەلەڭسىزدىكتەرگە بەي-جاي قالماسا، قورشاعان ورتانىڭ قاراپايىم تازالىعى مەن تارتىبىنە سەرگەك قاراسا دەگەن كوكەيكەستىلىك اڭعارىلادى.
جاڭا قوعامدىق قالىپتاسۋمەن بىتە قايناسىپ، جاڭا قوعامدىق قارىم-قاتىناسقا نەگىزدەلگەن كوزقاراس يەلەرىمەن تانىسا وتىرىپ، شىعارماداعى كەيىپكەرلەر بويىنان ەڭ الدىمەن ادامگەرشىلىك، قانىمىزعا ءسىڭىستى ۇلتتىق قۇندى قاسيەتتەرىمىزدى كەزىكتىرۋ دە قازاقى بولمىستىڭ كەلمەسكە كەتپەيتىنىن دالەلدەيدى. ونىڭ ءبىر كورىنىسى جازۋشىنىڭ كىپ-كىشكەنتاي كەيىپكەرى — «اجەم، روكفەللەر جانە باسقالار...» اڭگىمەسىندە (بەيتانىس قىزدىڭ سىرىندا) باياندالاتىن «جاڭا قازاق وتباسىنىڭ» شەتەلدە وقيتىن جالعىز ۇلى ماقساتتىڭ وزىنەن ون جاس كىشى قارىنداسىنىڭ بويىنان تابىلادى. اعاسىنىڭ «وسكەندە كىم بولعىڭ كەلەدى؟» دەگەن سۇراعىنا «اتالار مەن اجەلەردى كۇنى بويى ماپەلەپ، باعاتىن بالاباقشانىڭ باستىعى بولامىن» دەۋىنىڭ ءوزى وقىرماندى ەلەڭ ەتكىزەدى.
ال، وسى قارشاداي قىزدىڭ بيزنەستەن قولى ءبىر بوسامايتىن كورپوراسيا پرەزيدەنتى — ءوزىنىڭ اناسى جايىندا « — وسكەندە كىم بولاسىڭ، قىزىم؟ — دەدى ول، كوزىنىڭ نۇرىن توگە، ماعان ءبىرتۇرلى سۇيسىنە قاراپ. «قىزىم» دەگەن ۇنىندە جۇرەكتەگى مۇزدى ەرىتەتىندەي، ءبىر جىلىلىق، مەيىرىم بار سياقتى» دەپ اڭگىمەلەۋى اتا-انا مەيىرىمىن سابيلىك اڭساۋ، كارى اجەسىنە قامقورلىق سەزىمى ۇيالاعان قازاقي جىلۋى بار جۇرەك يەسىمەن تابىستىرادى ءسىزدى. ادامدار كۇندىز-كۇنى كىرىپ-شىعىپ جاتاتىن كورشى ۇيدەگى كوپ بالا تاپقان اجەيدى بالالارى ەرتەلى-كەش ءبىرجاققا اپارىپ-اكەلىپ جاتقانىنا قىزىعا قاراۋى، ءوز اجەسىنىڭ «نەگە جالعىز قۇرساقپەن شەكتەلۋى» دە تولعاندىرادى ونى. تەگىندە بار تەكتىلىك قانا تەبىرەنتەر وي. اجەسىنىڭ اعايىن-تۋىستان جىراقتا، كۇنى بويى بيىك دۋالدى داڭعاراداي ۇيدەن ەشقايدا شىقپاي، كۇتۋشى قىزبەن جالعىز وتىرعانى جانىنا باتادى.
جازۋشى تيتىمدەي قىزدىڭ جان سىرى ارقىلى ماتەريالدىق يگىلىك، اقشا، دۇنيە باسەكە ءبىرىنشى ورىنعا شىعىپ، ادامي، رۋحاني قۇندىلىقتار ىعىستىرىلعان قازىرگى زامانداعى قازاق شاڭىراعىنىڭ نەگىزگى تراگەدياسى — بىرگە ءجۇرىپ جالعىزسىراۋدان، ءتىرى ءجۇرىپ جەتىمسىرەۋدەن جاپا شەككەندەردى قۇتقارۋ پروبلەماسىن قوزعايدى. ەركە قىزدىڭ تانىم-تۇيسىگى ارقىلى دا سۋرەتكەر الەمنىڭ ايالاۋشىسى ايەل زاتى ەكەندىگىن مەڭزەيدى.
«تۇنگى وتتارداعى» تەگەۋرىندى تاقىرىپ — ايەل زاتىنىڭ مىقتىلىعى، ايەل تابيعاتىنداعى كۇرەسكەرلىك. انا باقىتى جولىنداعى قاجىر-قايرات. كەشىرىمدىلىك. جالپى، ايەل دەگەن ءسوزدى انا دەگەن ۇعىمنان ءبولىپ ايتۋعا بولمايتىنداي. ويتكەنى، زاريانىڭ كەيىپكەرلەرى «قارا بۇلتتان شىققان كۇندەگى» ءزۇبايدا، «شاڭىراقتىڭ كيەسىندەگى» نەسىبەلى، «جالعىز شىبىندى پاتەردەگى قىرىق شىراقتى ايەل» — تولقىن، «سالتانات نەمەسە قۇمىرادان شىققان قۇرباقاداعى» — سالتانات پەن گۇلزيا، ت.ب. شەتتەرىنەن بالاسىن دا، ەنەسىن دە، كۇيەۋىن دە، ءتىپتى «بومجدى» دا، كۇللى تىرشىلىك يەسىن ايالاۋعا، ناپ-نازىك الاقاندارىنىڭ جىلۋىن اياماي مەيىرىم توگۋگە دايىن تۇرعان جاندار.
«ءان الديلەگەن الەم»، «سىرلى اۋەنگە سىڭگەن سىبىزعىشى»، «جالعىز شىبىندى پاتەردەگى قىرىق شىراقتى ايەل» اتتى اڭگىمە، حيكاياتتارداعى باستى كەيىپكەرلەر — شىعارماشىلىق يەلەرى. ءبىرى سازگەر، ءبىرى — سىبىزعىشى، ەندى بىرەۋى — سۋرەتشى. كيەلى ونەر قونعان نازىك جان يەلەرى تۇرمىستىڭ تاۋقىمەتىن ارقالاي ءجۇرىپ، قوعامداعى كەلەڭسىزدىكتەرگە توتەپ بەرۋگە دە مۇرعاسى كەلەدى. قانداي قيىندىق كورسە دە ايەلگە ءتان نازىكتىگىن، ادامگەرشىلىگىن جوعالتپاعان، ونەرىن ءقادىر تۇتقان قازاق ايەلدەرى. ءبىر تاڭدانارلىعى — ءۇش كەيىپكەردىڭ ۇشەۋى دە جارىم دەپ تيگەن ازاماتتارىنان ونەردى ءتۇسىنۋ، جاناشىرلىق كورسەتۋ جاعىنا كەلگەندە قامقورلىققا ءزارۋ جاندار. جازۋشى ولاردى ونەرگە قانشالىقتى بەرىلگەن، قيىندىققا قايىسپايتىن جاندار ەتىپ سۋرەتتەگەنىمەن، ايەل زاتى ارقا سۇيەر ازاماتىنىڭ قولداۋىنسىز ونەر تۋىندىسىن جاساۋشى دەڭگەيىندە عانا قالىپ قوياتىندىعىن، ونەرى ارقىلى تانىلىپ، جەمىسىن كورە المايتىنىن تىلگە تيەك ەتكەن. ال، تالانت يەسى، ونەر ادامى قاي ۋاقىتتا دا قولداۋشى جاناشىرعا، ايالاۋشىعا ءزارۋ. ومىردە مۇنداي مىسالدار كوپتەپ كەزدەسەدى، شىعارما اۆتورى وسىنى قازاقتىڭ ەر-ازاماتتارىنا قۇلاققاعىس ەتەتىن سياقتى.
ال «ەكىگە بولىنبەيتىن كەلىنشەكتەگى» اقىن گۇلناز ارقىلى تۇرمىس تاۋقىمەتى قاجىتقان ونەر ادامىنا قوعام تاراپىنان كورسەتىلگەن قاتىگەزدىكتىڭ زاردابى سۋرەتتەلەدى. قازاقتىڭ ءبىر شاڭىراعى ورتاسىنا تۇسكەلى تۇر. ويتكەنى، ءاۋ باستا اقىن كەلىنشەگىنىڭ تۇرمىس كۇيبەڭىنەن تيتىقتاپ، بويىنداعى تالانتىن باپتاۋعا شاماسى كەلمەي، قىستىعىپ جۇرگەنىنە جانى اشىعان كۇيەۋى تاڭاتار الماتىعا كوشۋدى ۇيعارادى. كوڭىلى قالاعان قىزمەتىمەن دە، دوس-جارانىمەن دە قيماي قوشتاسىپ، ادەبي جۇرتشىلىقتىڭ اراسىنا قونىس اۋدارادى. تاباندارىنان تاۋسىلىپ جۇمىس ىزدەيدى. ءوزى وتباسىنىڭ قامىمەن اۋدارماشىلىقپەن اينالىسادى. ال كەلىنشەگىن اڭساپ كەلگەن ورتاسى وگەيسىتىپ، سىرتقا تەبەدى. جۇمىس سۇراپ كىرمەگەن ەسىگى، اتتاماعان تابالدىرىعى قالماعان اقىن كەلىنشەك گۇلنازدىڭ جان-دۇنيەسى كۇيزەلىسكە ۇشىرايدى.
ارۋ قالاسىن اڭساپ كەلگەن تاڭاتار مەن گۇلناز قوعامداعى، ارىپتەستەرىنىڭ كوزقاراسىنداعى، ادامداردىڭ اراقاتىناسىنداعى ءتۇبىرلى وزگەرىستەردى كورىپ، كوڭىلدەرى قالادى. اقىن جانى جارالانىپ، توڭىرەگىنەن تۇڭىلەدى. ساعى سىنعان اقىن كەلىنشەك ءىشى-باۋىرىن ەلجىرەتەر جىلى سوزدەرىمەن جان-دۇنيەسىن جاۋلاپ العان سەكتانتتاردىڭ ورتاسىنان ءبىر-اق شىعادى. ونەر ورداسىن جايلاپ العان توعىشارلىقتان جۇيكەسى جۇقارىپ، كۇيزەلىسكە ۇشىراعان قازاقتىڭ ءبىر اقىنى شىعارماشىلىق قاۋىمنان، ءتىپتى وتباسىنان، باۋىر ەتى بالاسىنان وسىلاي جىراقتايدى.
«ەڭلىك»، «ءوڭ مەن ءتۇستىڭ اراسى»، «كۇناھار» دەگەن قىسقا اڭگىمەلەردەن ادام-پەندەنىڭ بۇل تىرلىكتە اياقتى اتتاپ باسقان سايىن كەزدەسەتىن قيىندىقتارعا توزىمدىلىگى، شالىس باسقان قادامدارىنا ەسەپ بەرۋ، زەردەلەۋ ارەكەتتەرى جايىندا. پەندە ءپاني دۇنيە مەن باقي قامىن قاتار ويلاۋى ءتيىس دەگەن ەمەۋرىن بىلدىرەدى.
ادامزات جاراتىلىسىندا ايەل-انانىڭ ورنى — بەس كۇندىك پانيدەگى پاراساتتى پارىزى ەڭ بيىك ولشەممەن العاندا قاسيەتتى قۇراندا جازىلعان ادامگەرشىلىك ىزگىلىكتىڭ باستاۋى ىسپەتتى. ويتكەنى پەرزەنت انا قۇرساعىندا ءنار الىپ، دۇنيەگە كەلگەننەن باستاپ انانىڭ اق ءسۇتى مەن مەيىرىمىمەن سۋسىنداپ، بولمىسى قالىپتاسادى. سوندىقتان بولاشاق انا، قىز بالانىڭ تاربيەسى، ايەل زاتىنا قويىلاتىن تالاپ — ۇرپاق تازالىعىنا، ۇلت رۋحىنىڭ بيىكتەۋىنە بىردەن-بىر نەگىز بولاتىن العىشارت سەكىلدى.
«جاڭبىر يسىندەگى» جاناردىڭ تاربيەلى، يناباتتىلىعى مەن ەڭبەكقورلىعى ستۋدەنت جىگىتتەردى ويلانتادى. قىزدى ءبىر كورگەننەن-اق بىر-بىرىنە «قالاي ءوزى؟» دەگەن سۇراقتى قويىپ تا ۇلگەرەدى. «شىڭعا شىققان شىنارداي، ءدۇيىم قىزدان بيىك تۇر ما دەپ قالدىم» دەيدى ءوزى اسكەردە جۇرگەندە كۇيەۋگە ءتيىپ كەتكەن كۇلزيپاشىن قانشاما جىلدان بەرى ۇمىتا الماي جۇرگەن شاكەن... «ءبىزدىڭ شاكەڭ ادام تانيدى. ەندى ونى قايدان تاپسام ەكەن؟...» دەپ ويعا قالعان تالعات، كىتاپحانادا جانارمەن كەزدەيسوق جولىعىپ، قىز قىلىعىنا ءتانتى بولادى. اقىرى، ساباعىنا دا، ومىرگە دە كوزقاراسى وزگەرىپ، الدىنا قويعان ماقساتىنا ۇمتىلادى. جاتاقحاناداعى سۇلۋ قىزدارعا ازىل-قالجىڭىمەن مازا بەرمەي، ولاردى ىشتەي سىناپ جۇرگەن سەرى جىگىت، وسىلاي وزگەرەدى.
جاناردىڭ تاربيەسى مەن پاراساتتىلىعى قازاق قىزدارىنىڭ بويىنان تابىلسا، جىگىتتەر دە قۇرمەتتەپ، وسىنداي پەريزاتتارعا عاشىق بولىپ، باسىن يەر ەدى دەگەن نيەتتەمىز.
ءوز باسىم «كىشكەنە قىز سالعان سۋرەتتەردەگى» كىپ-كىشكەنتاي ءراميليا، «كۇن استىنداعى اۋىلداعى» كۇنشۋاق، «جىندى ايەلدىڭ قىزىنداعى» اۋرۋ ايەلدىڭ دارىگەر بولۋدى ارماندايتىن قىزىنىڭ بويىنان توڭىرەگىندەگىلەرگە، ەڭ جاقىن ادامدارىنا ەرەكشە ىقىلاس پەن جىلۋ سەزىندىم. ولاردىڭ بولمىسىندا قامقورلىقتىڭ وزەگى قوسا جاراتىلعانداي.
جالپى، «تۇنگى وتتاردى» وقي وتىرىپ، وقىرمان جازۋشى دەگەن كيەلى دە قاسيەتتى ونەردى جاراتۋشى يە زاريا دەگەن ايەلگە دە قوندىرعانىنا قۋانادى. زاريا بىردە كۇنشۋاق، بىردە اراي، بىردە تولقىن بولىپ كۇڭگىرت تارتقان تاعدىرلارعا، جابىرقاۋلى كوڭىلدەرگە شۋاق تاراتۋدان جالىقپايدى.
كىتاپ ۇرپاق تاربيەسى، ادامدار اراسىنداعى بىر-بىرىنە دەگەن بەيقامدىق پەن قامقورلىق، ەر ازاماتتاردىڭ تاراپىنان بايقالىپ قالاتىن جىگەرسىزدىك پەن وسالدىق، الەۋمەتتىك پروبلەمالار، قوعامنىڭ قالىپتاسۋ بارىسىنداعى ايەل زاتىنىڭ جانكەشتىلىگى مەن نازىكتىگىن شىنايى سۋرەتتەگەن كوركەم دۇنيە. وقىرمانىن ويعا جەتەلەيتىن، زەردەلەۋگە تالپىندىراتىن اڭگىمەلەر قازاقي بولمىسىمەن دە تارتىمدى.
You Might Also Like
-
بالالىق شاققا ساياحات... بەردىبەك اعامىزعا دەيىنگىلەر وسى ساياحاتقا ساپار شەكتى مە، شەكپەدى مە، كىم ءبىلىپتى... ءبىز — وسىنداي ۇلى ساياحاتتىڭ بولاتىنىن ءاۋ باستان-اق ءبىلىپ وسكەن ۇرپاق، باقىتتىمىز. ...
