جارقانات
جارقانات — قولقاناتتىلار وتريادىنىڭ ءبىر تارماعى. اركتيكا، انتاركتيدا جانە مۇحيت ارالدارىنان باسقا قۇرلىقتاردا كەڭ تاراعان. دۇنيە جۇزىندە 20 تۇقىمداسقا بىرىگەتىن 700-دەي ءتۇرى، قاقستاندا 3 تۇقىمداسى: تاعاتۇمسىقتىلار، ءبىر تۋىسى، ءۇش ءتۇرى (كىشى تاعاتۇمسىقتى جارقاننات، ۇلكەن تاعاتۇمسىقتى جارقانات، بۇحار تاعاتۇمسىقتى جارقاناتى)؛ جالتىرتۇمسىقتىلار، ونىڭ 8 تۋىسى 23 ءتۇرى (ازيا جالپاققۇلاقتى جارقاناتى، اقباۋىر جارقانات، بوبرينسكيي جارقاناتى، يكوننيكوۆ جارقاناتى – قازاقستاننىڭ «قىزىل كىتابىنا» ەنگىزىلگەن)؛ يتتۇمسىقتىلار، ونىن ءبىر تۋىسى، ءبىر ءتۇرى (كەڭكۇلاقتى جارقانات — قازاقستاننىڭ «قىزىل كىتابىنا» ەنگىزىلگەن) بار. بۇلاردىڭ دەنە تۇرقى 3 سم-دەن (كىشى تاعاتۇمسىقتى جارقانات) 9،2 سم-گە (كەڭقۇلاقتى جارقانات). سالماعى 3،5 گ-نان (ەرگەجەيلى جارقانات) 47 گ-عا (قىزعىلت جارقانات) دەيىن جەتەدى. تەرى جامىلعىسىندا قوڭىر جانە سۇر تۇستەرى باسىم. كوزدەرى ناشار كورەدى. تىرناقتارى بولمايدى. 18-20 ءتىسى بار، ازۋ تىستەرى بۇدىرلى.
جارقاناتتاردىڭ ەستۋ مۇشەسى جاقسى جەتىلگەن. كەڭىستىكتە ءوزى شىعاراتىن جوعارعى جيىلىكتەگى ۋلترادىبىستاردى (40-80 كگس)، سونداي-اق، ادام ەستىمەيتىن، تومەنگى جيىلىكتەگى ينفرادىبىستاردى (12 كگس) قايتا قابىلداۋ ارقىلى باعدار الادى. جارقانات ۇيا سالمايدى، ۇڭگىرلەردى، اعاش قۋىستارىن، ءۇي، قۇرىلىس شاتىرلارىن، جارقاباقتارداعى قۇس ىندەرىن مەكەندەيدى. كۇندىز جەكە نە توپتانىپ، باستارىن تومەن سالبىراتىپ، اياقتارىمەن تاسقا، اعاشقا، جارعا جابىسىپ دەمالادى. كەشكى ىمىرتتا جانە تۇندە جەمتىگىن قالىقتاپ ۇشىپ ءجۇرىپ اۋلايدى. ءار ءتۇرلى ومىرتكاسىزدار، اسىرەسە، ءتۇن جاندىكتەرىمەن قورەكتەنەدى. قازان-قاراشا ايلارىندا قىسقى ۇيقىعا كەتەدى. بۇل كەزدە جارقاناتتاردىڭ دەنە تەمپەراتۋراسى قورشاعان ورتا تەمپەراتۋراسىنان 1-2°س-كا عانا جوعارى بولادى. ناۋرىز، ءساۋىر ايلارىندا ويانادى. ال قىس جىلى بولعان جىلدارى قىسقى ۇيقىعا كەتپەيدى. جارقانات تابيعي جاعدايدا 20-25 جىلداي تىرشىلىك ەتەدى. جىلىنا ءبىر رەت كوبەيىپ، جالقى كەيدە ەگىز تابادى. بالالارى اناسىنا جابىسىپ ءومىر ءسۇرىپ، ءبىر ايدان سوڭ ءوز بەتىنشە ۇشا باستايدى. جارقاناتتار وسىمدىكتەرگە زياندى ءار ءتۇرلى جاندىكتەرمەن قورەكتەنىپ، اۋىل شارۋاشىلىعى جانە ورمان شارۋاشىلىقتارىنا پايدا دا كەلتىرەدى. سونداي-اق، ءتۇرلى اۋرۋلار (اسىرەسە، قۇتىرۋ) تاراتىپ، ادامعا، جانۋارلارعا زالالىن دا تيگىزەدى.
You Might Also Like
-
جاۋعاش قىرباس ۇلى (1738-1787) — ابىلاي حاننىڭ بەلگىلى مامىلەگەرلەرىنىڭ ءبىرى، اتاقتى باتىر، قولباسشى، ءوز ءداۋىرىنىڭ كورنەكتى قايراتكەرى. شىققان تەگى — ۇلى ءجۇزدىڭ دۋلات تايپاسىنىڭ بوتپاي رۋ...
-
جاپىراق — جوعارى ساتىداعى وسىمدىكتەردىڭ فوتوسينتەز، گاز الماسۋ، بۋلاندىرۋ، قور جيناۋ، كوبەيۋ قىزمەتتەرىن اتقاراتىن ءوسۋ مۇشەسى. ول نەگىزگى وركەننىڭ جاناما بۇتاقتارىنىڭ قىسقارۋىنان پايدا بولادى....
