جاسۋشانىڭ ءبولىنۋى. ميتوز
ساباقتىڭ تاقىرىبى: جاسۋشانىڭ ءبولىنۋى. ميتوز
ساباقتىڭ ماقساتى: جاسۋشانىڭ ءبولىنۋىن جانە بۇل كەزدە جۇرەتىن جاسۋشاىشىلىك پروسەستەردىڭ سەبەپتەرىن ءتۇسىندىرۋ.
ساباقتىڭ مىندەتتەرى:
بىلىمدىلىك - وقۋشىلاردى ميتوزدىق كوبەيۋدىڭ ساتىلارىمەن، ەرەكشەلىكتەرىمەن، ماڭىزىمەن تانىستىرۋ، ءبىلىمىن ارتتىرۋ، تۇسىنىگىن كەڭەيتۋ.
تاربيەلىك – وقۋشىلاردى ىزدەنىمپازدىققا، ءوز بەتىنشە ەڭبەكتەنۋگە تاربيەلەۋ، دۇنيەتانىمىن، قورشاعان ورتاعا كوزقاراسىن قالىپتاستىرۋ.
دامىتۋشىلىق – وقۋشىلاردى ساباققا بەلسەندىلىگىن ارتتىرۋ، ويلاۋ، سارالاۋ، جۇيەلەۋگە بەيىمدىلىكتەرىن داعدىلاندىرۋ.
كورنەكىلىكتەر: ينتەراكتيۆتى تاقتا، سلايدتار، باعالاۋ پاراعى.
ساباقتىڭ ءتۇرى: جاڭا ءبىلىمدى مەڭگەرۋ ساباعى.
ءادىس - تاسىلدەر: اكت، ستو ستراتەگيالارى، تىرەك - سىزبا.
ءپانارالىق بايلانىس: ماتەماتيكا، حيميا، گەوگرافيا، فيزيكا، قازاق ادەبيەتى.
ساباقتىڭ بارىسى:
I. قىزىعۋشىلىعىن وياتۋ.
«اسسوسياسيالاۋ» ستراتەگياسىن قولدانۋ
بەينە سۇراقتار.
• جاسۋشا يادروسىن كىم جانە قاشان اشتى؟
• ەندوپلازمالىق توردىڭ قانداي تۇرلەرى بولادى؟
• تەك قانا جانۋار جاسۋشاسىندا بولاتىن ورگانويد؟
• ميتوحوندريانىڭ ىشكى جارعاقشاسىنىڭ قاتپارلارى قالاي اتالادى؟
• تۇقىم قۋالاۋ اقپاراتىن ساقتاۋ جانە جەتكىزىپ بەرۋ، ءنارۋىز بيوسينتەزىنە باسشىلىق جاسايتىن ورگانويد؟
• قۇستىڭ ەريتروسيتتەرى - ءبىر جىلعا جۋىق، تاسباقادا بىرنەشە جىل، ادامدا بار بولعانى 3 - 4 اي عانا ءومىر سۇرەدى. نەگە؟
• 9 - كلاستىڭ ەلەكتروندىق وقۋلىعى بويىنشا زەرتحانالىق جۇمىس №8. «جانۋار جاسۋشانىڭ قۇرىلىسى»
• وقۋشىلار جانۋار جاسۋشاسىنىڭ ورگانويدتەرىن سۋرەتتەن كورسەتىپ، اتقاراتىن قىزمەتىن ايتادى جانە تەكسەرەدى.
II. ماعىنانى تانۋ. «كۋبيزم» ستراتەگياسى بويىنشا كلاسس وقۋشىلارى 6 - توپقا ءبولىنىپ، تاپسىرمالارىن ورىندايدى.
I - توپ – «سيتوپلازما» توبى – «ميتوز» پروسەسىن سيپاتتاپ، سلايدتارىن كورسەتەدى.
ءبولىنۋ ناتيجەسىندە پايدا بولعان جاسۋشانىڭ تىرشىلىگى توقتاعانعا دەيىنگى نەمەسە ونىڭ كەلەسى بولىنۋىنە دەيىنگى كەزەڭى تىرشىلىك سيكلى بولادى.
دنق سينتەزى باكتەريالاردا بىرنەشە مينۋت، سۇتقورەكتىلەرگە 6 - 12 ساعاتقا سوزىلىپ جۇرەدى.
II - توپ وقۋشىلارى «يادرو» توبى « جاسۋشانىڭ ءبولىنۋى» كەزەڭدەرىن سالىستىرادى.
III - توپ وقۋشىلارى «ريبوسومالار» - ۇسىنىستار ايتادى.
ميتوزدىق ءبولىنۋ ناتيجەسىندە تۇزىلگەن جاسۋشالاردىڭ حروموسوما جيىنتىعىنىڭ سانى وزگەرمەيدى، ول ءارقاشاندا ءديپلويدتى بولادى.
ميتوز ارەكەتىنىڭ زاقىمدانۋىنان حروموسومالار سانىندا اۋىتقۋلار بولادى، ولار كوبەيەدى نەمەسە ازايادى، حروموسومالار سانىنىڭ اۋىتقۋىنا بايلانىستى جاسۋشا ۇلكەن وزگەرىسكە ۇشىرايدى. جاسۋشا تىرشىلىگىن جويادى نەمەسە مۋتاسيا پايدا بولادى.
ۇسىنىستار: ميتوز ارەكەتىنىڭ زاقىمدانۋى قانداي سەبەپتەردەن بولاتىنىن انىقتاۋ، ەمبريوندىق دامۋ كەزەڭدە زاقىمدانعان جاسۋشالاردى تولىق زەرتتەۋ، جاسۋشا ءبولىنۋ كەزىندە وزگەرىسكە ۇشىراعان وسىمدىكتەردىڭ پايداسىن نەمەسە زيانىن انىقتاۋعا ت.ب.
ءىV – توپ وقۋشىلارى - «گولدجي اپپاراتى»، «ميتوز» پروسەسىن دالەلدەدى.
ءتىرى اعزالار ۇرپاقتارىن جەر بەتىندە قالدىرۋ ارقىلى سول ءتۇر ساقتالىپ وتىرادى.
اعزالاردىڭ كوبەيۋى مەن جەكە دامۋى جاساۋشانىڭ بولىنۋىنە نەگىزدەلگەن.
1874 ج. ي. د. چيستياكوۆ وسىمدىك جاسۋشاسىنىڭ ءبولىنۋى تۋرالى ايتتى. 1831 ج. جاسۋشا يادروسىن العاشقى بايقاعان ر. براۋننان باستاپ – اق جەر جۇزىندەگى باسقا ەلدىڭ بيولوگتارى دا يادرونىڭ ماڭىزىن اشۋعا تىرىستى. سولاردىڭ ءبىرى نەمىس سيتولوگى ۆ. فلەمينگ. ول 1882 ج. جاسۋشا ءبولىنۋ كەزىندەگى يادرودا بولاتىن ءارقيلى قۇبىلىستاردى بايقاپ جانە ولاردى سيپاتتا كەلىپ، وعان ميتوز، ياعني يادرونىڭ كۇردەلى ءبولىنۋى دەپ ات بەردى. جاسۋشالاردىڭ ەمبريوندىق دامۋىن، ءوسۋىن، ءتۇزىلۋىن جانە جاس جاسۋشالار اراسىندا تۇقىمقۋالاۋ اقپاراتتارىنىڭ كولەمى مەن قۇرامى جاعىنان تەڭ بەرىلۋىن قامتاماسىز ەتەتىن دە ميتوز. سونىمەن قاتار زاقىمدانعان مۇشەلەر مەن ۇلپالاردىڭ قايتا قالپىنا كەلۋى سياقتى تىرشىلىك ءۇشىن ماڭىزدى قۇبىلىستار دا جاسۋشانىڭ بولىنۋىنە بايلانىستى. مۇنى ميتوزدىق سيكلدە – انالىق جاسۋشاداعى تۇقىم قۋالاۋ ماتەريالىنىڭ ەكى ەسەلەۋى مەن وسى ماتەريالدىڭ جاڭا ۇرپاق جاسۋشالارىنىڭ اراسىندا تەڭ بولىنۋىنەن كورۋگە بولادى.
V – توپ وقۋشىلارى – «ليزوسومالار» - جاسۋشانىڭ ءبولىنۋى تۋرالى ەرتەگى قۇراستىرىپ، ونى ساحنالاپ كورسەتتى.
ەرتەگى
الەمدەگى وتە كىشكەنە ەل بار. ونى تەك ميكروسكوپ ارقىلى كورۋگە بولادى. بۇل ەل جاسۋشا دەپ اتالادى. ونىڭ تۇرعىندارىن ورگانويدتەر دەيدى. ورگانويدتەرى بارلىعى تاتۋ – ءتاتتى ءومىر ءسۇردى. ولاردىڭ ءارقايسىسىنىڭ اتقاراتىن قىزمەتتەرى بار. جاسۋشانىڭ ۇكىمەت باستىعى – دنك.
دنك – سارايدا ءومىر ءسۇردى. ساراي دەگەنىمىز يادرو جاعاقشاسى دەپ اتالاتىن قورعان قامال قورعايدى. ءبىر كۇنى ەل كوبەيۋگە دايىندالادى، ول دايىندىعى – ينتەرفازا دەپ اتالادى. بۇل كەزدە ىشىندەگى تۇرعىندار سانى كوبەيدى، ۇكىمەت باستىعى دنك ەكى ەسەلەندى. سوندا كەيىن ناعىز ءبولىنۋ – ميتوز باستالدى.
ميتوز كەزەڭدەرىن وقۋشىلار وزدەرى قولمەن جاسالعان بۇيىمدار ارقىلى كورسەتتى.
Vءى – توپ وقۋشىلارى – «يندوپلازمالىق تور» قورىتىندى جاساپ، ميتوزدىڭ ءمانىن ايتتى.
ميتوزدىڭ بيولوگيالىق ماڭىزى.
ۇرپاقتان – ۇرپاققا تۇقىم قۋالاۋ ماتەريالىنىڭ تۇراقتى ساقتالۋىن قامتاماسىز ەتەدى.
حروموسومالار سانى تۇراقتى ساقتالادى.
ۇرپاقتىق دامۋ، ءوسۋ، جاراقاتتانعان ۇلپالار قالپىنا كەلۋى.
جويىلعان ورنىنا جاڭا جاسۋشالاردىڭ ءتۇزىلۋى.
ناتيجەسىندە ديپلويدتى جيىنتىعى بار جاسۋشالار تۇزىلەدى.
ءىىى وي تولعانىس
سينكۆەين ستراتەگياسى
ميتوز
كۇردەلى، قاجەتتى
دايىندالدى، كوبەيدى، تۇزەلدى.
ميتوز – دەنە جاسۋشالارىنىڭ ءبولىنۋى
سيتوكينتەز
بەكىتۋ.
1. جاسۋشانىڭ ءبولىنۋ كەزىندەگى دايىندىعى؟
2. «ءجىپ» ءسوزىنىڭ ءسينونيمى؛
3. اياقتالۋدى بىلدىرەتىن فازا؛
4، جىنىس جاسۋشالارى تۇزەلۋ ءۇشىن ءبولىنۋى؛
5. جاسۋشانىڭ ءبولىنۋى؛
ۇيگە تاپسىرما:§ 9 وقۋ
باعالاۋ:
ساباقتىڭ ماقساتى: جاسۋشانىڭ ءبولىنۋىن جانە بۇل كەزدە جۇرەتىن جاسۋشاىشىلىك پروسەستەردىڭ سەبەپتەرىن ءتۇسىندىرۋ.
ساباقتىڭ مىندەتتەرى:
بىلىمدىلىك - وقۋشىلاردى ميتوزدىق كوبەيۋدىڭ ساتىلارىمەن، ەرەكشەلىكتەرىمەن، ماڭىزىمەن تانىستىرۋ، ءبىلىمىن ارتتىرۋ، تۇسىنىگىن كەڭەيتۋ.
تاربيەلىك – وقۋشىلاردى ىزدەنىمپازدىققا، ءوز بەتىنشە ەڭبەكتەنۋگە تاربيەلەۋ، دۇنيەتانىمىن، قورشاعان ورتاعا كوزقاراسىن قالىپتاستىرۋ.
دامىتۋشىلىق – وقۋشىلاردى ساباققا بەلسەندىلىگىن ارتتىرۋ، ويلاۋ، سارالاۋ، جۇيەلەۋگە بەيىمدىلىكتەرىن داعدىلاندىرۋ.
كورنەكىلىكتەر: ينتەراكتيۆتى تاقتا، سلايدتار، باعالاۋ پاراعى.
ساباقتىڭ ءتۇرى: جاڭا ءبىلىمدى مەڭگەرۋ ساباعى.
ءادىس - تاسىلدەر: اكت، ستو ستراتەگيالارى، تىرەك - سىزبا.
ءپانارالىق بايلانىس: ماتەماتيكا، حيميا، گەوگرافيا، فيزيكا، قازاق ادەبيەتى.
ساباقتىڭ بارىسى:
I. قىزىعۋشىلىعىن وياتۋ.
«اسسوسياسيالاۋ» ستراتەگياسىن قولدانۋ
بەينە سۇراقتار.
• جاسۋشا يادروسىن كىم جانە قاشان اشتى؟
• ەندوپلازمالىق توردىڭ قانداي تۇرلەرى بولادى؟
• تەك قانا جانۋار جاسۋشاسىندا بولاتىن ورگانويد؟
• ميتوحوندريانىڭ ىشكى جارعاقشاسىنىڭ قاتپارلارى قالاي اتالادى؟
• تۇقىم قۋالاۋ اقپاراتىن ساقتاۋ جانە جەتكىزىپ بەرۋ، ءنارۋىز بيوسينتەزىنە باسشىلىق جاسايتىن ورگانويد؟
• قۇستىڭ ەريتروسيتتەرى - ءبىر جىلعا جۋىق، تاسباقادا بىرنەشە جىل، ادامدا بار بولعانى 3 - 4 اي عانا ءومىر سۇرەدى. نەگە؟
• 9 - كلاستىڭ ەلەكتروندىق وقۋلىعى بويىنشا زەرتحانالىق جۇمىس №8. «جانۋار جاسۋشانىڭ قۇرىلىسى»
• وقۋشىلار جانۋار جاسۋشاسىنىڭ ورگانويدتەرىن سۋرەتتەن كورسەتىپ، اتقاراتىن قىزمەتىن ايتادى جانە تەكسەرەدى.
II. ماعىنانى تانۋ. «كۋبيزم» ستراتەگياسى بويىنشا كلاسس وقۋشىلارى 6 - توپقا ءبولىنىپ، تاپسىرمالارىن ورىندايدى.
I - توپ – «سيتوپلازما» توبى – «ميتوز» پروسەسىن سيپاتتاپ، سلايدتارىن كورسەتەدى.
ءبولىنۋ ناتيجەسىندە پايدا بولعان جاسۋشانىڭ تىرشىلىگى توقتاعانعا دەيىنگى نەمەسە ونىڭ كەلەسى بولىنۋىنە دەيىنگى كەزەڭى تىرشىلىك سيكلى بولادى.
دنق سينتەزى باكتەريالاردا بىرنەشە مينۋت، سۇتقورەكتىلەرگە 6 - 12 ساعاتقا سوزىلىپ جۇرەدى.
II - توپ وقۋشىلارى «يادرو» توبى « جاسۋشانىڭ ءبولىنۋى» كەزەڭدەرىن سالىستىرادى.
III - توپ وقۋشىلارى «ريبوسومالار» - ۇسىنىستار ايتادى.
ميتوزدىق ءبولىنۋ ناتيجەسىندە تۇزىلگەن جاسۋشالاردىڭ حروموسوما جيىنتىعىنىڭ سانى وزگەرمەيدى، ول ءارقاشاندا ءديپلويدتى بولادى.
ميتوز ارەكەتىنىڭ زاقىمدانۋىنان حروموسومالار سانىندا اۋىتقۋلار بولادى، ولار كوبەيەدى نەمەسە ازايادى، حروموسومالار سانىنىڭ اۋىتقۋىنا بايلانىستى جاسۋشا ۇلكەن وزگەرىسكە ۇشىرايدى. جاسۋشا تىرشىلىگىن جويادى نەمەسە مۋتاسيا پايدا بولادى.
ۇسىنىستار: ميتوز ارەكەتىنىڭ زاقىمدانۋى قانداي سەبەپتەردەن بولاتىنىن انىقتاۋ، ەمبريوندىق دامۋ كەزەڭدە زاقىمدانعان جاسۋشالاردى تولىق زەرتتەۋ، جاسۋشا ءبولىنۋ كەزىندە وزگەرىسكە ۇشىراعان وسىمدىكتەردىڭ پايداسىن نەمەسە زيانىن انىقتاۋعا ت.ب.
ءىV – توپ وقۋشىلارى - «گولدجي اپپاراتى»، «ميتوز» پروسەسىن دالەلدەدى.
ءتىرى اعزالار ۇرپاقتارىن جەر بەتىندە قالدىرۋ ارقىلى سول ءتۇر ساقتالىپ وتىرادى.
اعزالاردىڭ كوبەيۋى مەن جەكە دامۋى جاساۋشانىڭ بولىنۋىنە نەگىزدەلگەن.
1874 ج. ي. د. چيستياكوۆ وسىمدىك جاسۋشاسىنىڭ ءبولىنۋى تۋرالى ايتتى. 1831 ج. جاسۋشا يادروسىن العاشقى بايقاعان ر. براۋننان باستاپ – اق جەر جۇزىندەگى باسقا ەلدىڭ بيولوگتارى دا يادرونىڭ ماڭىزىن اشۋعا تىرىستى. سولاردىڭ ءبىرى نەمىس سيتولوگى ۆ. فلەمينگ. ول 1882 ج. جاسۋشا ءبولىنۋ كەزىندەگى يادرودا بولاتىن ءارقيلى قۇبىلىستاردى بايقاپ جانە ولاردى سيپاتتا كەلىپ، وعان ميتوز، ياعني يادرونىڭ كۇردەلى ءبولىنۋى دەپ ات بەردى. جاسۋشالاردىڭ ەمبريوندىق دامۋىن، ءوسۋىن، ءتۇزىلۋىن جانە جاس جاسۋشالار اراسىندا تۇقىمقۋالاۋ اقپاراتتارىنىڭ كولەمى مەن قۇرامى جاعىنان تەڭ بەرىلۋىن قامتاماسىز ەتەتىن دە ميتوز. سونىمەن قاتار زاقىمدانعان مۇشەلەر مەن ۇلپالاردىڭ قايتا قالپىنا كەلۋى سياقتى تىرشىلىك ءۇشىن ماڭىزدى قۇبىلىستار دا جاسۋشانىڭ بولىنۋىنە بايلانىستى. مۇنى ميتوزدىق سيكلدە – انالىق جاسۋشاداعى تۇقىم قۋالاۋ ماتەريالىنىڭ ەكى ەسەلەۋى مەن وسى ماتەريالدىڭ جاڭا ۇرپاق جاسۋشالارىنىڭ اراسىندا تەڭ بولىنۋىنەن كورۋگە بولادى.
V – توپ وقۋشىلارى – «ليزوسومالار» - جاسۋشانىڭ ءبولىنۋى تۋرالى ەرتەگى قۇراستىرىپ، ونى ساحنالاپ كورسەتتى.
ەرتەگى
الەمدەگى وتە كىشكەنە ەل بار. ونى تەك ميكروسكوپ ارقىلى كورۋگە بولادى. بۇل ەل جاسۋشا دەپ اتالادى. ونىڭ تۇرعىندارىن ورگانويدتەر دەيدى. ورگانويدتەرى بارلىعى تاتۋ – ءتاتتى ءومىر ءسۇردى. ولاردىڭ ءارقايسىسىنىڭ اتقاراتىن قىزمەتتەرى بار. جاسۋشانىڭ ۇكىمەت باستىعى – دنك.
دنك – سارايدا ءومىر ءسۇردى. ساراي دەگەنىمىز يادرو جاعاقشاسى دەپ اتالاتىن قورعان قامال قورعايدى. ءبىر كۇنى ەل كوبەيۋگە دايىندالادى، ول دايىندىعى – ينتەرفازا دەپ اتالادى. بۇل كەزدە ىشىندەگى تۇرعىندار سانى كوبەيدى، ۇكىمەت باستىعى دنك ەكى ەسەلەندى. سوندا كەيىن ناعىز ءبولىنۋ – ميتوز باستالدى.
ميتوز كەزەڭدەرىن وقۋشىلار وزدەرى قولمەن جاسالعان بۇيىمدار ارقىلى كورسەتتى.
Vءى – توپ وقۋشىلارى – «يندوپلازمالىق تور» قورىتىندى جاساپ، ميتوزدىڭ ءمانىن ايتتى.
ميتوزدىڭ بيولوگيالىق ماڭىزى.
ۇرپاقتان – ۇرپاققا تۇقىم قۋالاۋ ماتەريالىنىڭ تۇراقتى ساقتالۋىن قامتاماسىز ەتەدى.
حروموسومالار سانى تۇراقتى ساقتالادى.
ۇرپاقتىق دامۋ، ءوسۋ، جاراقاتتانعان ۇلپالار قالپىنا كەلۋى.
جويىلعان ورنىنا جاڭا جاسۋشالاردىڭ ءتۇزىلۋى.
ناتيجەسىندە ديپلويدتى جيىنتىعى بار جاسۋشالار تۇزىلەدى.
ءىىى وي تولعانىس
سينكۆەين ستراتەگياسى
ميتوز
كۇردەلى، قاجەتتى
دايىندالدى، كوبەيدى، تۇزەلدى.
ميتوز – دەنە جاسۋشالارىنىڭ ءبولىنۋى
سيتوكينتەز
بەكىتۋ.
1. جاسۋشانىڭ ءبولىنۋ كەزىندەگى دايىندىعى؟
2. «ءجىپ» ءسوزىنىڭ ءسينونيمى؛
3. اياقتالۋدى بىلدىرەتىن فازا؛
4، جىنىس جاسۋشالارى تۇزەلۋ ءۇشىن ءبولىنۋى؛
5. جاسۋشانىڭ ءبولىنۋى؛
ۇيگە تاپسىرما:§ 9 وقۋ
باعالاۋ:
You Might Also Like
